NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THẨM QUYỀN KHỞI TỐ VỤ ÁN HÌNH SỰ
Khái niệm khởi tố vụ án hình sự, thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự
KTVAHS là giai đoạn tố tụng đầu tiên quan trọng, đóng vai trò mở đầu cho quá trình tố tụng hình sự Giai đoạn này tạo cơ sở pháp lý cho các hoạt động tố tụng tiếp theo, giúp đảm bảo toàn bộ quá trình diễn ra đúng hướng và đạt được mục tiêu chung Khi cơ quan có thẩm quyền ra quyết định KTVAHS, quan hệ pháp luật TTHS giữa Nhà nước và người thực hiện tội phạm sẽ được thiết lập, đồng thời phát sinh nhiệm vụ và quyền hạn của các cơ quan tố tụng như CQĐT, VKS, và Tòa án Việc KTVAHS góp phần vào việc phát hiện và xử lý nghiêm minh các hành vi phạm tội, do đó, hiểu rõ khái niệm và bản chất của KTVAHS là rất cần thiết để xây dựng một cách tiếp cận toàn diện về thẩm quyền này.
1.1.1 Khái niệm khởi tố vụ án hình sự
Theo Từ điển Từ và ngữ, "khởi" có nghĩa là mở đầu, còn "tố" là vạch tội Do đó, "khởi tố" có thể hiểu là bắt đầu vạch tội, liên quan đến việc xét xử tại Tòa án trong lĩnh vực hình sự Nói cách khác, khởi tố vụ án hình sự là quá trình khởi đầu để xác định tội danh cho những vụ việc thuộc phạm vi luật hình, nhằm mục đích xét xử tại Tòa án.
Theo Từ điển Luật học, KTVAHS là quá trình mà Cơ quan Công an hoặc Viện kiểm sát có trách nhiệm kiểm tra, xác minh thông tin khi nhận được tin báo về một vụ việc Chỉ khi xác định có dấu hiệu tội phạm, các cơ quan này mới tiến hành KTVAHS.
4 Nguyễn Lân (2000), Từ và ngữ Việt Nam, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, tr 1848
Theo Từ điển Luật học (1999), Nxb Từ điển Bách Khoa Hà Nội, trang 251, trong một vụ việc cụ thể, cơ quan chức năng sẽ tiến hành thẩm tra và xác minh để xác định có dấu hiệu tội phạm hay không, nhằm đưa ra quyết định khởi tố vụ án hình sự.
Quyết định khởi tố vụ án hình sự, theo GS TS Võ Khánh Vinh, là hành vi tố tụng của một pháp nhân có thẩm quyền, được thể hiện qua văn bản tố tụng xác định sự kiện pháp lý có dấu hiệu tội phạm theo Bộ luật Hình sự Quy trình này bắt đầu khi cơ quan có thẩm quyền nhận tin báo về tội phạm và kết thúc khi ra quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự, nhằm khởi phát quan hệ tố tụng và thực hiện các hành vi cần thiết để làm rõ sự thật khách quan.
Theo GS.TS Võ Khánh Vinh, giai đoạn khởi tố bắt đầu khi cơ quan có thẩm quyền nhận được tin báo về tội phạm và kết thúc khi có quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự Quyết định khởi tố được ban hành khi có dấu hiệu tội phạm theo quy định của Bộ luật Hình sự Việc khởi tố vụ án tạo ra các quan hệ tố tụng, mở đầu cho quá trình làm rõ sự thật khách quan của vụ án.
Khái niệm KTVAHS được hiểu theo nhiều cách khác nhau trong lĩnh vực khoa học pháp lý Nếu xem xét từ góc độ quá trình tố tụng hình sự, KTVAHS được coi là một giai đoạn tố tụng độc lập Ngược lại, nếu tiếp cận từ hành vi tố tụng, quyết định khởi tố của người có thẩm quyền được xem là một hành vi tố tụng quan trọng.
Sự khác biệt giữa giai đoạn khởi tố và quyết định khởi tố đóng vai trò quan trọng trong việc xác định nhiệm vụ và tầm quan trọng của kiểm sát viên Theo giáo trình Luật TTHS Việt Nam của Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh, khởi tố vụ án hình sự là một giai đoạn độc lập trong quá trình chứng minh vụ án, trong đó cơ quan có thẩm quyền sẽ xác định có dấu hiệu tội phạm hay không để đưa ra quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án Giai đoạn này bắt đầu từ việc tiếp nhận thông tin về tội phạm hoặc phát hiện dấu hiệu tội phạm và kết thúc khi có quyết định chính thức.
Theo Võ Khánh Vinh (2004), KTVAHS (Khởi tố vụ án hình sự) là giai đoạn đầu tiên trong quá trình tố tụng hình sự, nơi các quan hệ tố tụng bắt đầu hình thành Mặc dù có nhiều cách tiếp cận khác nhau để định nghĩa KTVAHS, nhưng nhìn chung, quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự dựa trên những thông tin ban đầu đã được thu thập, nhằm xác định có hay không có căn cứ để tiến hành tố tụng.
Theo quy định của pháp luật TTHS Việt Nam, KTVAHS được hiểu là quyết định khởi tố, đánh dấu sự khởi đầu của quá trình TTHS và đưa vụ án ra công khai để giải quyết theo trình tự, thủ tục TTHS Để có cái nhìn toàn diện về khái niệm khởi tố, cần nhận thức KTVAHS như một giai đoạn độc lập trong TTHS Để xác định KTVAHS là một giai đoạn tố tụng độc lập, cần thỏa mãn năm yếu tố cơ bản.
Giai đoạn khởi tố vụ án trong quá trình tố tụng hình sự có nhiệm vụ quan trọng là phát hiện và xử lý tội phạm một cách kịp thời, khách quan và công minh Nhiệm vụ chính của giai đoạn này là xác định dấu hiệu tội phạm để quyết định có khởi tố vụ án hay không, tạo tiền đề cho giai đoạn điều tra sau đó Cơ quan điều tra (CQĐT) là cơ quan chủ yếu thực hiện tố tụng trong giai đoạn khởi tố, và có thể có hoặc chưa có người bị nghi ngờ thực hiện tội phạm Thủ tục khởi tố vụ án được thực hiện theo trình tự, thủ tục đặc thù, phụ thuộc vào tính chất và nhiệm vụ cần giải quyết, dựa trên các nguyên tắc tố tụng Nhiệm vụ của giai đoạn khởi tố là xác định dấu hiệu tội phạm, trong khi giai đoạn điều tra tập trung vào việc xác định đầy đủ và chính xác các dấu hiệu và đối tượng phạm tội Cuối cùng, giai đoạn khởi tố thường được kết thúc bằng một văn bản chính thức.
10 Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh (2015), Giáo trình Luật Tố tụng hình sự Việt Nam, Nxb Hồng Đức TPHCM, tr 330
Giai đoạn khởi tố vụ án trong tố tụng hình sự Việt Nam được xác định bởi các quy định rõ ràng, bắt đầu khi cơ quan có thẩm quyền tiếp nhận thông tin khởi tố và kết thúc bằng quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án Thời hạn tiến hành tố tụng cũng được quy định cụ thể, đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả trong quá trình xử lý vụ án.
Trong quá trình tiến hành TTHS, giai đoạn KTVAHS có tính độc lập tương đối, vì các giai đoạn trong TTHS có mối liên hệ tác động qua lại Giai đoạn tố tụng trước đóng vai trò tiền đề cho nhiệm vụ của giai đoạn sau, trong khi giai đoạn sau lại kiểm tra kết quả của giai đoạn trước.
Việc KTVAHS tạo ra mối quan hệ pháp luật giữa các cơ quan nhà nước có thẩm quyền và những người tham gia tố tụng Trong giai đoạn khởi tố vụ án, các cơ quan như CQĐT, VKS, HĐXX và các cơ quan điều tra như Hải quan, Kiểm lâm, Kiểm ngư, Bộ đội biên phòng có vai trò quan trọng Chủ thể này có tính ổn định nhưng có thể thay đổi theo từng giai đoạn phát triển của đất nước Một số quốc gia cho phép cơ quan thuế vụ có thẩm quyền KTVAHS, trong khi tại Việt Nam, lực lượng cảnh sát môi trường gần đây cũng được trao quyền này Dự kiến trong tương lai, với sự thay đổi trong tổ chức bộ máy Nhà nước và nhu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm, có thể sẽ có thêm cơ quan được cấp quyền KTVAHS Việc xác định cơ quan nào có thẩm quyền KTVAHS cần được thực hiện một cách thận trọng và khoa học để tránh chồng chéo chức năng và nâng cao hiệu quả trong công tác đấu tranh, điều tra và xử lý tội phạm.
KTVAHS là giai đoạn đầu tiên trong quá trình giải quyết vụ án hình sự, nơi cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng để xác định sự tồn tại của dấu hiệu tội phạm, từ đó quyết định việc khởi tố vụ án hay không.
12 Điều 153 BLTTHS 2015 và Điều 9 LTCCQĐTHS 2015
Cơ sở của việc quy định thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự
Theo từ điển Tiếng Việt, "cơ sở" là nền tảng cho một vấn đề nào đó Do đó, cơ sở quy định thẩm quyền KTVAHS gồm những yếu tố nền tảng để xác định thẩm quyền này Mỗi hệ thống pháp luật, cơ cấu tổ chức nhà nước và mô hình tố tụng sẽ có cách quy định thẩm quyền KTVAHS khác nhau Luận văn này sẽ phân tích cả cơ sở lý luận và thực tiễn liên quan đến việc quy định thẩm quyền KTVAHS.
Cơ sở lý luận là yếu tố quan trọng trong việc nghiên cứu thẩm quyền KTVAHS, giúp hiểu rõ và sâu sắc các quy định pháp luật, từ đó nâng cao hiệu quả thực tiễn Nghiên cứu này không chỉ hỗ trợ việc áp dụng pháp luật mà còn góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật, đảm bảo tính thống nhất và không mâu thuẫn Do đó, việc xác lập định hướng và hoàn thiện pháp luật cần tuân theo nền tảng lý luận vững chắc, làm cơ sở cho mọi chế định pháp lý.
18 Từ điển Luật học (1999), Nxb Từ điển Bách khoa Hà Nội, tr 246
Thẩm quyền KTVAHS là một phần quan trọng của chế định KTVAHS, được quy định cụ thể trong Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) Tất cả quy định trong BLTTHS được xây dựng dựa trên hệ thống nguyên tắc của luật TTHS, trong đó nguyên tắc đóng vai trò nền tảng cho việc xác định thẩm quyền KTVAHS Nguyên tắc này được hiểu là những tư tưởng, quan điểm chỉ đạo xuyên suốt trong hoạt động TTHS, giúp đảm bảo mọi hoạt động đều tuân thủ nhằm giải quyết vụ án một cách đúng đắn, khách quan và toàn diện.
Nguyên tắc bảo đảm pháp chế xã hội chủ nghĩa trong tố tụng hình sự 19
Pháp chế xã hội chủ nghĩa là việc tuân thủ pháp luật trong các hoạt động tố tụng hình sự (TTHS) của các cơ quan có thẩm quyền, đóng vai trò là nguyên tắc cơ bản và hiến định cho mọi hoạt động của nhà nước, tổ chức xã hội và công dân Nguyên tắc này hướng dẫn xuyên suốt tất cả các giai đoạn của TTHS, từ khởi tố, điều tra, truy tố đến xét xử và thi hành án Mục tiêu của các cơ quan tố tụng là phát hiện, xử lý tội phạm, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của công dân và tổ chức, cũng như duy trì trật tự pháp luật Tất cả quy định trong Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 và các văn bản pháp luật khác của Việt Nam đều phải tuân thủ nguyên tắc này.
Nguyên tắc này đóng vai trò là kim chỉ nam cho các nguyên tắc khác trong TTHS, yêu cầu mọi hoạt động trong giai đoạn khởi tố phải tuân thủ Thẩm quyền của KTVAHS được quy định tại Điều 153 BLTTHS 2015, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phát hiện nhanh chóng và chính xác hành vi phạm tội Việc xác định xem hành vi có dấu hiệu tội phạm hay không là cần thiết để đưa ra quyết định khởi tố hoặc không khởi tố.
Nguyên tắc tại Điều 7 BLTTHS 2015 quy định rằng mọi hoạt động tố tụng hình sự phải tuân theo quy định của Bộ luật này, không được giải quyết nguồn tin về tội phạm, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử ngoài căn cứ và trình tự đã được xác định Quyền khởi tố, hay trách nhiệm của cơ quan điều tra, đóng vai trò quan trọng trong việc quyết định có bỏ lọt tội phạm hay không, đồng thời cũng ảnh hưởng đến khả năng làm oan người vô tội.
Thẩm quyền khởi tố được giao cho một số cơ quan như CQĐT, VKS, Tòa án, và các lực lượng như Bộ đội biên phòng, Hải quan, Kiểm lâm, Kiểm ngư, và Cảnh sát biển Quy định về thẩm quyền khởi tố thể hiện nguyên tắc pháp chế, trong đó việc thực hiện đúng chức năng của các cơ quan này là rất quan trọng để đảm bảo pháp chế Điều 18 và Điều 153 của BLTTHS 2015 đã cụ thể hóa nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa, nhằm chống bỏ lọt tội phạm, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của công dân, và duy trì trật tự xã hội Việc khởi tố không đúng thẩm quyền có thể vi phạm nguyên tắc pháp chế và dẫn đến hậu quả nghiêm trọng, như không đảm bảo quyền lợi của công dân và làm giảm hiệu quả hoạt động của Nhà nước, từ đó gây mất lòng tin của người dân vào chế độ.
Nguyên tắc pháp chế là yếu tố quan trọng cần được thực hiện để duy trì trật tự xã hội, và mọi quy định trong lĩnh vực pháp luật đều phải tuân thủ nguyên tắc này Việc xác định thẩm quyền trong kiểm tra, giám sát hoạt động tư pháp (KTVAHS) và tuân thủ các quy định liên quan nhằm đảm bảo thực hiện nguyên tắc bảo đảm pháp chế xã hội chủ nghĩa, đồng thời xác định rõ nhiệm vụ và quyền hạn của các cơ quan có liên quan trong việc KTVAHS.
Nguyên tắc tôn trọng và bảo vệ quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân 20
Nguyên tắc được quy định tại Điều 8 BLTTHS 2015 nhấn mạnh rằng trong quá trình tố tụng, các cơ quan và người có thẩm quyền phải tôn trọng và bảo vệ quyền con người cũng như quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân Họ cũng có trách nhiệm thường xuyên kiểm tra tính hợp pháp và sự cần thiết của các biện pháp đã áp dụng, đồng thời kịp thời hủy bỏ hoặc điều chỉnh những biện pháp không còn phù hợp hoặc vi phạm pháp luật.
Tính quyền lực nhà nước là đặc thù trong quan hệ pháp luật tố tụng hình sự, đảm bảo cơ quan có thẩm quyền thực hiện tố tụng nhằm tìm ra sự thật khách quan và giải quyết vụ án một cách chính xác Quyền lực này thể hiện qua phương pháp quyền uy, với các quyết định của cơ quan tố tụng mang tính bắt buộc đối với mọi tổ chức và công dân Quyền khởi tố đóng vai trò quan trọng trong việc mở đầu quá trình giải quyết vụ án hình sự, giúp phát hiện tội phạm và ngăn chặn oan sai Việc xác định dấu hiệu tội phạm để khởi tố cần đáp ứng yêu cầu vừa chống bỏ lọt tội phạm, vừa bảo vệ người vô tội Hoạt động tố tụng hình sự phải tuân thủ nghiêm ngặt pháp luật để bảo vệ quyền lợi của người bị buộc tội, với các đảm bảo tố tụng như "lá chắn" bảo vệ họ trước quyền lực nhà nước Chỉ khi vượt qua các đảm bảo này một cách hợp pháp, việc buộc tội và kết tội mới có thể được coi là chính xác.
Hiến pháp 2013 được xem là bản tuyên ngôn nhân quyền mạnh mẽ nhất trong hệ thống pháp luật Việt Nam Sự ra đời của Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) 2015 đánh dấu bước tiến quan trọng, khắc phục những hạn chế của BLTTHS 2003 Những sửa đổi và bổ sung trong BLTTHS 2015 không chỉ thể chế hóa quan điểm cải cách tư pháp của Đảng mà còn cụ thể hóa các quy định của Hiến pháp 2013, tạo nền tảng pháp lý quan trọng cho công cuộc đấu tranh vì công lý.
Trong chương II của Hiến pháp 2013, việc phòng, chống tội phạm và bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong giai đoạn mới được nhấn mạnh Để đạt được mục đích phát hiện nhanh chóng và xử lý đúng người, đúng tội trong các vụ án hình sự, cần có định hướng rõ ràng trong việc xây dựng, giải thích và áp dụng pháp luật Những định hướng này phản ánh đường lối và chính sách hình sự của Nhà nước trong công tác đấu tranh và xử lý tội phạm, đồng thời được khái quát thành các nguyên tắc của tố tụng hình sự Mục tiêu cuối cùng của tất cả các hoạt động tố tụng là tìm ra sự thật khách quan của vụ án.
Nguyên tắc tôn trọng và bảo vệ quyền con người là một trong những nguyên tắc quan trọng nhất của TTHS, và tất cả quy định trong BLTTHS 2015 đều phải tuân theo nguyên tắc này, bao gồm cả quy định về thẩm quyền KTVAHS Chỉ những cơ quan được pháp luật quy định mới có thẩm quyền tiến hành KTVAHS, và việc xác định dấu hiệu tội phạm để quyết định khởi tố cũng phải dựa trên cơ sở pháp lý cụ thể Điều này yêu cầu các cơ quan có thẩm quyền thận trọng khi sử dụng quyền lực nhà nước, đồng thời tôn trọng và bảo vệ tối đa quyền con người Nhiệm vụ chính trong giai đoạn khởi tố là xác định có hành vi phạm tội hay không để quyết định khởi tố vụ án, từ đó góp phần phát hiện và xử lý kịp thời tội phạm, đảm bảo an ninh và quyền lợi hợp pháp của công dân, đặc biệt là những người bị hại.
Hoạt động TTHS cần đạt được hai mục tiêu quan trọng: phát hiện và xử lý tội phạm một cách nhanh chóng và nghiêm minh, đồng thời bảo vệ quyền lợi hợp pháp của con người Việc tuân thủ nghiêm ngặt các quy trình và thủ tục trong thẩm quyền KTVAHS không chỉ giúp giải quyết vụ án hiệu quả mà còn giảm thiểu sự xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân.
Trong bài khóa luận tốt nghiệp cử nhân luật của Trần Kim Chi (2016) tại Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh, tác giả trình bày các nguyên tắc xác định sự thật trong vụ án hình sự tại Việt Nam Bài viết nhấn mạnh tầm quan trọng của việc làm rõ sự thật nhằm đảm bảo công bằng và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên liên quan trong quá trình tố tụng hình sự.
Căn cứ phân định thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự
Theo Từ điển Tiếng Việt, "căn cứ" được hiểu là nền tảng hoặc cơ sở cho một vấn đề nào đó Do đó, căn cứ phân định thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự (KTVAHS) là những yếu tố, nền tảng giúp xác định rõ ràng thẩm quyền khởi tố giữa các cơ quan thuộc các ngành khác nhau và giữa các cơ quan trong cùng một ngành.
1.3.1 Căn cứ vào nguyên tắc tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước
Nguyên tắc tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước là những tư tưởng và quy tắc chỉ đạo cơ bản, tạo nền tảng cho việc tổ chức và hoạt động của các cơ quan nhà nước từ Trung ương đến địa phương Theo Hiến pháp 2013, bộ máy nhà nước Việt Nam hoạt động dựa trên các nguyên tắc chính: (i) Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo Nhà nước và xã hội; (ii) Tất cả quyền lực Nhà nước thuộc về nhân dân; (iii) Bình đẳng, đoàn kết và giúp đỡ giữa các dân tộc; (iv) Tập trung dân chủ; (v) Pháp chế xã hội chủ nghĩa.
Quyền lực nhà nước được hiểu là sự thống nhất, cùng với việc phân công và phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp Nhà nước pháp quyền được xây dựng trên nền tảng của nhà nước dân chủ, đánh dấu một bước phát triển quan trọng trong quản lý và tổ chức quyền lực.
39 Từ điển Luật học (1999), Nxb Từ điển Bách Khoa Hà Nội, tr 246
được quy định rõ ràng, trong đó Đảng Cộng sản Việt Nam đóng vai trò lãnh đạo, gắn bó mật thiết với Nhân dân và chịu trách nhiệm trước Nhân dân Quyền lực Nhà nước thuộc về Nhân dân, thể hiện qua Quốc hội và Hội đồng nhân dân, với sự bình đẳng giữa các dân tộc và nghiêm cấm mọi hành vi kỳ thị Nguyên tắc tập trung dân chủ yêu cầu mọi cơ quan Nhà nước phải hoạt động theo Hiến pháp và pháp luật, đồng thời thực hiện kiểm tra, giám sát để bảo đảm tuân thủ pháp luật Các quyết định của Nhà nước phải phản ánh ý chí và nguyện vọng của Nhân dân, từ đó tạo ra một Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, phục vụ lợi ích của Nhân dân.
41 Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh (2018), Giáo trình Luật Hiến pháp, Vũ Văn Nhiêm (chủ biên), Nxb Hồng Đức Hội luật gia Việt Nam, tr 212
Nhà nước pháp quyền của Việt Nam, theo quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam, khẳng định bản chất dân chủ và nâng cao yếu tố dân chủ trong quản lý xã hội Nhân dân tham gia vào việc quản lý, kiểm tra và giám sát hoạt động của nhà nước qua các cơ quan lập pháp, hành pháp và tư pháp, thể hiện quyền lực của mình thông qua đại diện Pháp luật do nhà nước ban hành phải phục vụ lợi ích của nhân dân, với mục tiêu tối thượng là bảo vệ quyền con người và quyền công dân Hiến pháp 2013 nhấn mạnh vai trò của pháp luật trong việc bảo vệ quyền lợi hợp pháp của công dân, và mọi hành vi vi phạm đều bị xử lý nghiêm minh.
Ngành luật hình sự và tố tụng hình sự có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ lợi ích cơ bản của con người, vì các hành vi vi phạm quy định của hai ngành này đều là tội phạm nguy hiểm Giai đoạn khởi tố là bước đầu tiên và rất quan trọng trong quá trình xử lý tội phạm, theo quy định tại Điều 13 Bộ luật Tố tụng hình sự.
Năm 2015, quy định về trách nhiệm khởi tố và xử lý vụ án hình sự đã xác định rõ cơ cấu xây dựng nội dung trong chế định KTVAHS Điều này yêu cầu làm rõ trách nhiệm của các cơ quan như CQĐT, VKS, Tòa án và các cơ quan được giao nhiệm vụ điều tra, xác định loại án và phạm vi khởi tố Đồng thời, cơ chế kiểm sát việc thực hiện trách nhiệm khởi tố cũng được thiết lập nhằm hạn chế tối đa các yếu tố gây sai phạm trong quá trình khởi tố Việc giám sát đối với CQĐT sẽ giúp hạn chế những rủi ro trong hoạt động khởi tố.
Việc khởi tố vụ án không chỉ là trách nhiệm nội bộ của cơ quan điều tra (CQĐT) mà cần phải đảm bảo tính minh bạch, điều này được thể hiện qua quy định về thẩm quyền khởi tố Viện Kiểm sát (VKS) đóng vai trò giám sát CQĐT trong việc ra quyết định khởi tố vụ án hình sự (KTVAHS) và có quyền hủy bỏ quyết định không khởi tố của CQĐT Hơn nữa, Hội đồng xét xử (HĐXX) có thể yêu cầu VKS khởi tố nếu phát hiện có tội phạm bị bỏ lọt trong quá trình xét xử Những quy định này nhằm hạn chế oan sai và bỏ lọt tội phạm, đồng thời thể hiện nguyên tắc dân chủ và pháp quyền, đảm bảo tuân thủ pháp luật và tôn trọng quyền con người.
1.3.2 Căn cứ vào chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng
Hệ thống các cơ quan có thẩm quyền khởi tố bao gồm CQĐT thuộc CAND, CQĐT trong QĐND, CQĐT của VKS, cùng một số cơ quan khác như Hải quan, Kiểm lâm, Kiểm ngư, Bộ đội Biên phòng và lực lượng Cảnh sát biển Các cơ quan này có vai trò quan trọng trong việc đấu tranh phòng chống tội phạm, do chúng thường xuyên va chạm trực tiếp với tội phạm Thẩm quyền khởi tố được quy định dựa trên trách nhiệm trong giai đoạn khởi tố, bao gồm việc xác định dấu hiệu tội phạm và ban hành quyết định xử lý phù hợp Để đưa ra quyết định khởi tố hay không, cần tiến hành các hoạt động điều tra sơ bộ, do đó, thẩm quyền này được giao cho những cơ quan có khả năng thực hiện các hoạt động điều tra cần thiết.
Về thẩm quyền khởi tố vụ án của VKS, theo quy định tại Điều 161 BLTTHS
Năm 2015, trong hoạt động kiểm sát việc khởi tố vụ án, Viện Kiểm sát (VKS) có hai nhiệm vụ chính: đảm bảo rằng mọi tội phạm được phát hiện đều phải được khởi tố và đảm bảo rằng việc khởi tố vụ án phải có căn cứ và hợp pháp Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) 2015 quy định quyền của VKS trong việc yêu cầu khởi tố vụ án và quyền tự mình khởi tố trong trường hợp hủy bỏ quyết định không khởi tố vụ án của Cơ quan điều tra (CQĐT) Do đó, VKS có đầy đủ quyền năng để đảm bảo tính hợp pháp và hiệu quả trong quá trình khởi tố vụ án.
Theo Lê Lan Chi (2009), mọi tội phạm đều phải được khởi tố và giám sát bởi cơ quan điều tra khi ra quyết định khởi tố vụ án Tòa án có thẩm quyền khởi tố trong trường hợp phát hiện bỏ lọt tội phạm trong quá trình xét xử, có thể yêu cầu Viện kiểm sát khởi tố vụ án Điều này cho thấy, ở giai đoạn xét xử, việc phát hiện và khắc phục bỏ lọt tội phạm là cần thiết Mục đích của hoạt động tố tụng là kiểm soát tội phạm, và chức năng của Tòa án trong việc xét xử đảm bảo quyền con người trong giai đoạn khởi tố vụ án hình sự.
Các cơ quan như Hải quan, Kiểm lâm, Kiểm ngư, Bộ đội biên phòng và lực lượng Cảnh sát biển đều có thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự (KTVAHS) mặc dù không phải là cơ quan tư pháp chính Việc trao quyền khởi tố cho các cơ quan này nhằm đảm bảo phát hiện nhanh chóng và chính xác các tội phạm trong lĩnh vực quản lý của họ Luật Tố tụng hình sự 2015 và Luật Tổ chức cơ quan điều tra hình sự 2015 đã bổ sung quyền khởi tố cho cơ quan Kiểm ngư, nhằm đáp ứng yêu cầu thực tiễn trong công tác phòng chống tội phạm trong lĩnh vực này.
1.3.3 Căn cứ vào dấu hiệu liên quan đến người phạm tội và hành vi có dấu hiệu tội phạm
Căn cứ liên quan đến người phạm tội là yếu tố quan trọng để xác định thẩm quyền khởi tố giữa các cơ quan điều tra trong Công an Nhân dân (CAND), Quân đội Nhân dân (QĐND) và Viện Kiểm sát Nhân dân (VKSND) Người phạm tội được định nghĩa là người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội, vi phạm pháp luật hình sự và xâm phạm các mối quan hệ xã hội được bảo vệ bởi luật Thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự của cơ quan điều tra được xác định dựa trên thẩm quyền điều tra, theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) 2015 và Luật Tố tụng hình sự đối với các cơ quan điều tra (LTCCQĐTHS) 2015.
Mô hình tố tụng tại Việt Nam là mô hình hỗn hợp, chủ yếu tập trung vào yếu tố thẩm vấn, theo Nghị quyết số 49-NQ/TW về việc tiếp tục thực hiện chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020.
52 Điều 164 BLTTHS 2015 và Điều 36 LTCCQĐTHS 2015
Giáo trình Luật Tố tụng hình sự của Trường Đại học Luật Hà Nội (2010) do Nxb Công an Nhân dân phát hành, trang 233-236, cùng với giáo trình Luật Tố tụng hình sự của Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh, cung cấp những kiến thức cơ bản và quan trọng về quy trình tố tụng hình sự tại Việt Nam.
Ý nghĩa của việc phân định thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự
Giai đoạn khởi tố đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn chặn tội phạm và tránh oan sai cho người vô tội Kỹ thuật điều tra và xác minh hành vi phạm tội (KTVAHS) là phản ứng nhanh chóng của Nhà nước nhằm phát hiện, điều tra và xử lý tội phạm một cách hợp pháp và có căn cứ Đây không chỉ là chức năng thiết yếu trong tư pháp hình sự mà còn là phương tiện để thực hiện nguyên tắc tránh né trách nhiệm trong thực tiễn áp dụng pháp luật Giai đoạn KTVAHS giúp bảo vệ quyền và tự do của công dân trước khi khởi tố bị can, đồng thời hỗ trợ các biện pháp điều tra và các giai đoạn tố tụng khác trong cuộc chiến chống tội phạm Nghiên cứu về giai đoạn khởi tố và thẩm quyền KTVAHS mang lại ý nghĩa lớn về chính trị xã hội và pháp lý.
Việc khởi tố vụ án hình sự (KTVAHS) là một bước quan trọng trong cuộc chiến chống tội phạm của Nhà nước, thể hiện quyết tâm trong việc bảo vệ an ninh xã hội Quyết định khởi tố nhanh chóng và chính xác không chỉ giúp ngăn chặn hành vi phạm tội mà còn nâng cao niềm tin của nhân dân vào Đảng và hệ thống pháp luật.
Việc khởi tố vụ án hình sự cần được tiến hành kịp thời và đúng thẩm quyền để đảm bảo hiệu quả của hoạt động tố tụng Sự chậm trễ hoặc chồng chéo trong quá trình này có thể dẫn đến việc tội phạm không được điều tra đầy đủ, làm mất đi các chứng cứ quan trọng Khi các chứng cứ đầu tiên bị bỏ sót, tiêu hủy hoặc phi tang, các giai đoạn tố tụng sau sẽ gặp nhiều khó khăn hơn Điều này có thể dẫn đến việc bỏ lọt tội phạm hoặc oan sai cho người vô tội, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến công lý.
KTVAHS là giai đoạn đầu tiên trong tố tụng hình sự, nơi cơ quan tư pháp xác định dấu hiệu tội phạm và quyết định khởi tố vụ án Quyết định này khởi động toàn bộ quy trình tố tụng tiếp theo, tạo cơ sở cho các hoạt động TTHS sau đó Kết quả của giai đoạn khởi tố không chỉ là tiền đề cho các giai đoạn tố tụng tiếp theo mà còn góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động tố tụng khi được thực hiện nhanh chóng và đúng thẩm quyền theo quy định của pháp luật.
Việc khởi tố vụ án một cách kịp thời và chính xác là yếu tố quan trọng giúp cơ quan có thẩm quyền tiến hành điều tra chuyên sâu, áp dụng các biện pháp ngăn chặn hiệu quả Điều này không chỉ thúc đẩy quá trình giải quyết vụ án hình sự nhanh chóng mà còn nâng cao hiệu quả trong công tác điều tra.
Trong vụ án của ông Nguyễn Thanh Chấn, quá trình thu thập chứng cứ ở giai đoạn đầu không đầy đủ, đặc biệt là việc không thu thập cán dao để lắp vào lưỡi dao mà ông Chấn đã sử dụng Việc khởi tố và thu thập chứng cứ sơ bộ diễn ra một cách qua loa, nhằm quy kết tội cho ông Chấn mà không xem xét đầy đủ các yếu tố liên quan Xem thêm bài viết: Hồng Minh (2013), Xem lại bản án kết tội Nguyễn Thanh Chấn “giết người”, http://giaoduc.net.vn/Xa-hoi/Xem-lai-ban-an-ket-toi-ong-
Nguyen-Thanh-Chan-Giet-nguoi-post131353.gd (truy cập lần cuối vào ngày 14/05/2019)
Thẩm quyền KTVAHS bao gồm quyền và nghĩa vụ của các cơ quan như CQĐT, VKS, Tòa án, Cơ quan Hải quan, Cơ quan Kiểm lâm, Bộ đội Biên phòng, Cảnh sát biển, Cơ quan Kiểm ngư và các cơ quan khác trong LLCAND, LLQĐND trong việc phát hiện tội phạm và quyết định khởi tố Việc xử lý tội phạm một cách kịp thời và chính xác không chỉ giúp ngăn chặn hành vi phạm tội tiếp theo mà còn góp phần vào công tác phòng ngừa tội phạm hiệu quả.
Nghiên cứu cơ sở lý luận về quy định thẩm quyền khởi tố theo BLTTHS hiện hành cho thấy các quy định này được xây dựng dựa trên nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo đảm quyền con người và xét xử đúng người, đúng tội Việc quy định thẩm quyền khởi tố thuộc về Tòa án phản ánh mô hình tố tụng hỗn hợp của Việt Nam, trong đó nhấn mạnh chức năng xét xử của Tòa án trong việc thực hành quyền công tố.
Căn cứ phân định thẩm quyền khởi tố bao gồm nguyên tắc tổ chức và hoạt động của Bộ máy nhà nước, chức năng và nhiệm vụ của các cơ quan được trao thẩm quyền khởi tố vụ án, dấu hiệu liên quan đến người phạm tội và hành vi phạm tội, cũng như lãnh thổ nơi tội phạm xảy ra Thẩm quyền khởi tố sẽ khác nhau tùy vào đối tượng và tính chất, mức độ nghiêm trọng của hành vi phạm tội; các vụ án phức tạp, đặc biệt nghiêm trọng sẽ thuộc thẩm quyền khởi tố của CQĐT Trung ương Đáng chú ý, thẩm quyền khởi tố được xác định dựa trên thẩm quyền điều tra, mà thẩm quyền điều tra lại phụ thuộc vào thẩm quyền xét xử của các Tòa án khác nhau CQĐT cấp huyện, cấp quân khu và CQĐT cấp tỉnh, cấp khu vực sẽ điều tra các vụ án tương ứng với thẩm quyền xét xử của Tòa án cấp mình.