Những vấn đề lý luận chung về độc quyền và kiểm soát độc quyền
Độc quyền và phân loại độc quyền
1.1.1.1 Cạnh tranh và độc quyền
Cạnh tranh là một yếu tố thiết yếu trong nền kinh tế thị trường, được công nhận bởi hầu hết các quốc gia trên thế giới Nó không chỉ thúc đẩy sự phát triển của sản xuất và tăng năng suất lao động, mà còn cải thiện hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp và là yếu tố quan trọng trong việc làm lành mạnh hóa quan hệ xã hội Cạnh tranh được coi là chìa khóa thành công cho các doanh nghiệp muốn khẳng định vị thế trong nền kinh tế, bên cạnh việc cung cấp đa dạng hàng hóa và dịch vụ chất lượng Đối với xã hội, cạnh tranh có ý nghĩa to lớn, giúp thúc đẩy sự thay đổi và phát triển trong suốt nhiều thế kỷ qua Tóm lại, cạnh tranh có thể hiểu là việc các nhà kinh doanh áp dụng các phương thức khác nhau để giành ưu thế trên thị trường so với đối thủ.
Cạnh tranh trong nền kinh tế không chỉ mang lại lợi ích mà còn có thể gây ra những hệ luỵ tiêu cực Các doanh nghiệp thường tìm mọi cách để tối đa hoá lợi nhuận và nâng cao vị thế, đôi khi vi phạm quy định pháp luật Nghiên cứu thực tiễn từ nhiều quốc gia cho thấy rằng sự cạnh tranh có thể dẫn đến những hành vi không tuân thủ, ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của thị trường.
1 Bùi Xuân Hải (2003), “Mục tiêu và phạm vi điều chỉnh của luật cạnh tranh”, Tạp chí Khoa học pháp lý (số 04/2003)
Cạnh tranh, nếu được kiểm soát tốt, mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho nền kinh tế và người tiêu dùng, đồng thời hạn chế những hệ quả tiêu cực Các doanh nghiệp luôn tìm cách cung ứng sản phẩm với giá rẻ hơn và chất lượng tốt hơn, tạo ra áp lực liên tục lên giá cả và buộc họ phải đáp ứng nhu cầu thay đổi của người tiêu dùng Tuy nhiên, khi cạnh tranh trở nên gay gắt, các doanh nghiệp tiềm lực có thể tạo ra tham vọng chiếm lĩnh thị trường, dẫn đến hiện tượng độc quyền.
Công ước Pa-ri (1883) là văn bản pháp lý đầu tiên đề cập đến cạnh tranh, quy định các hành vi cạnh tranh bất chính và biện pháp xử lý Độc quyền, mặc dù là hiện tượng tự nhiên, luôn được kiểm soát chặt chẽ nhằm ngăn chặn những tác động tiêu cực đến môi trường cạnh tranh mà nó gây ra.
1.1.1.2 Khái niệm độc quyền Độc quyền không còn là khái niệm mới mẻ cả về mặt kinh tế lẫn khoa học pháp lý ở các quốc gia trên thế giới
Thị trường là nơi gặp gỡ giữa cung và cầu về hàng hoá hoặc dịch vụ Khi các sản phẩm có thể thay thế hoàn toàn cho nhau, người tiêu dùng có thể chọn bất kỳ doanh nghiệp nào Điều này tạo ra sức ép cạnh tranh giữa các nhà cung cấp Tuy nhiên, thực tế cho thấy rất hiếm khi có thị trường với sản phẩm hoàn toàn giống nhau Các doanh nghiệp luôn nỗ lực để tạo sự khác biệt cho sản phẩm của mình nhằm thu hút thói quen tiêu dùng của khách hàng.
2 Lê Văn Hưng (2002), “Cần có các quy định cho doanh nghiệp nhà nước trong việc thực hiện luật cạnh tranh”,
Tạp chí Đảng Cộng Sản ( số 25/2002)
Tính dị biệt hoá của sản phẩm trên thị trường được giải thích từ hai khía cạnh chính: cạnh tranh và độc quyền Nhà kinh tế học Edward H Chamberlin đã chỉ ra rằng sự khác biệt trong sản phẩm không chỉ giúp doanh nghiệp thu hút khách hàng mà còn tạo ra lợi thế cạnh tranh đáng kể Việc hiểu rõ về tính chất này sẽ giúp các nhà sản xuất định hình chiến lược marketing hiệu quả hơn, đồng thời nâng cao giá trị thương hiệu trong mắt người tiêu dùng.
Trong kinh doanh, mỗi sản phẩm đều sở hữu những đặc điểm độc đáo như thương hiệu, chất lượng và cách phục vụ, tạo nên tính độc quyền của nó Điều này khiến mỗi sản phẩm trở thành đối tượng cạnh tranh với các sản phẩm khác Sự khác biệt hóa không chỉ tạo ra độc quyền mà còn thúc đẩy cạnh tranh trong thị trường.
Bắc Mỹ, đặc biệt là Hoa Kỳ, là khu vực tiên phong trong việc ban hành Luật chống độc quyền hiện đại và toàn diện, với các quy định hiệu quả vẫn còn giá trị cho đến ngày nay Khái niệm độc quyền lần đầu tiên được đề cập tại Hoa Kỳ thông qua đạo luật Sherman.
Độc quyền là một khái niệm có nhiều cách hiểu khác nhau tùy thuộc vào quốc gia, lĩnh vực và hệ thống pháp luật Từ góc độ kinh tế học, độc quyền được coi là một thất bại thị trường, thể hiện sự thiếu cạnh tranh, khi chỉ có một người bán duy nhất sản phẩm mà không có sản phẩm thay thế gần gũi Trường hợp này thường được gọi là độc quyền bán Bên cạnh đó, độc quyền cũng có thể xuất hiện trong các tình huống khác, chẳng hạn như độc quyền mua, khi trên thị trường chỉ có một người mua duy nhất.
Độc quyền được hiểu là tình huống mà một công ty, tập đoàn hoặc nhóm công ty chiếm lĩnh gần như toàn bộ thị trường đối với một loại hàng hóa hoặc dịch vụ nào đó Cách hiểu này cung cấp cái nhìn toàn diện hơn về hoạt động và đối tượng của các doanh nghiệp độc quyền Tuy nhiên, vấn đề đặt ra là liệu vị trí của các công ty, tập đoàn này có thực sự được coi là độc quyền khi họ chỉ chiếm lĩnh phần lớn thị trường.
3 Nguyễn Ngọc Sơn (2005), “Xác định thị trường liên quan theo luật Cạnh tranh 2004”, Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp (số 63-11/2005)
4 http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99c_quy%E1%BB%81n_(kinh_t%E1%BA%BF)
5 http://www.saga.vn/dictview.aspx?id35
Thị trường không phải là tuyệt đối, mà luôn có sự cạnh tranh từ các đối thủ khác Điều này cho thấy khả năng cạnh tranh là điều không thể tránh khỏi Dựa trên những phân tích tiếp theo, có thể khẳng định rằng câu trả lời cho vấn đề này là không.
Theo Luật Cạnh tranh 2004 của Việt Nam, độc quyền được hiểu gián tiếp thông qua khái niệm "doanh nghiệp độc quyền", tức là doanh nghiệp không có đối thủ cạnh tranh trong lĩnh vực hàng hóa, dịch vụ mà họ cung cấp trên thị trường Hiện tại, pháp luật Việt Nam chưa có định nghĩa trực tiếp và thống nhất về độc quyền Độc quyền được xem như một trạng thái của thị trường, nơi chỉ có một doanh nghiệp duy nhất hoạt động trong việc sản xuất, cung ứng hoặc tiêu thụ hàng hóa, dịch vụ Cách hiểu này tổng hợp hai quan điểm trước đó và gần gũi với quy định của nhiều hệ thống pháp luật trên thế giới Tuy nhiên, tác giả cho rằng vẫn còn một số vướng mắc trong việc ghi nhận độc quyền theo cách của Luật Cạnh tranh.
Độc quyền không chỉ liên quan đến một doanh nghiệp chiếm lĩnh thị trường mà còn có thể xảy ra khi hai hoặc nhiều doanh nghiệp cùng hoạt động và cạnh tranh trên một thị trường Khi các doanh nghiệp này thống nhất ý chí và hành động, họ thực chất đã hình thành một sự độc quyền chung trong thị trường.
Pháp luật cạnh tranh nhằm ngăn chặn và xử lý các hành vi cạnh tranh trái pháp luật, không đạo đức và thiếu văn hóa kinh doanh Nội dung chủ yếu của pháp luật cạnh tranh bao gồm các quy định cấm và kiểm soát những hành vi cạnh tranh không hợp lệ.
Pháp luật cạnh tranh phân chia các hành vi bị cấm thành hai nhóm chính: hành vi cạnh tranh không lành mạnh và hành vi hạn chế cạnh tranh, hay còn gọi là kiểm soát độc quyền Kiểm soát độc quyền tập trung vào ba vấn đề quan trọng: cấm thỏa thuận hạn chế cạnh tranh (Cartel), kiểm soát tập trung kinh tế và ngăn chặn lạm dụng vị trí độc quyền Các thỏa thuận và tập trung kinh tế giữa doanh nghiệp có thể dẫn đến việc giảm tính cạnh tranh và tạo ra độc quyền trên thị trường, điều này ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường kinh doanh Do đó, việc hiểu rõ khái niệm độc quyền và các hành vi liên quan là rất cần thiết để bảo vệ sự lành mạnh của thị trường.
Kiểm soát độc quyền
Kiểm soát độc quyền là một vấn đề quan trọng nhằm hạn chế những tác động tiêu cực của nó đối với thị trường Việc chống lại độc quyền và thực hiện các biện pháp pháp lý để kiểm soát độc quyền không chỉ giúp bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng mà còn tạo ra môi trường cạnh tranh lành mạnh Do đó, cần nhấn mạnh vai trò của pháp luật trong việc kiểm soát độc quyền để đảm bảo sự phát triển bền vững của nền kinh tế.
1.2.1 Sự cần thiết kiểm soát độc quyền bằng pháp luật
Cạnh tranh và độc quyền là hai xu hướng tự nhiên trong phát triển kinh tế thị trường, với cạnh tranh đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế Tuy nhiên, sự cạnh tranh gay gắt có thể dẫn đến tình trạng độc quyền, khi các tổ chức tìm cách tối đa hóa lợi nhuận Mặc dù độc quyền không hoàn toàn gây hại cho thị trường, nhưng việc lạm dụng quyền lực độc quyền có thể gây ra hậu quả tiêu cực cho xã hội Trong một số ngành đặc biệt, như hàng hóa và dịch vụ công cộng, một số quốc gia phải duy trì độc quyền ở mức độ nhất định để bảo vệ lợi ích người tiêu dùng và đảm bảo sản xuất hợp lý Để quản lý tình trạng độc quyền, các quốc gia đã ban hành nhiều văn bản pháp luật nhằm điều chỉnh chặt chẽ vấn đề này.
1.2.1.1 Kiểm soát độc quyền bằng pháp luật nhằm bảo vệ môi trường kinh doanh và môi trường cạnh tranh lành mạnh Ở góc độ kinh tế, việc lạm dụng vị trí độc quyền thường mang lại những tác động tiêu cực: là nhân tố thủ tiêu động lực phát triển của nền kinh tế; là yếu tố ảnh hưởng tiêu cực đến các mối quan hệ trong kinh doanh thương mại; là mặt đối lập, là
Độc quyền trong thị trường có thể dẫn đến việc nhà sản xuất không cần cải tiến kỹ thuật và công nghệ, từ đó thu lợi nhuận cao mà không cần cạnh tranh Để duy trì sự cạnh tranh lành mạnh và phát triển nền kinh tế, cần phải kiểm soát hiện tượng độc quyền bằng pháp luật, giúp doanh nghiệp hoạt động bình đẳng và thúc đẩy sự sôi động của thị trường Tính lành mạnh của thị trường là yếu tố quan trọng thu hút đầu tư và đánh giá sự bền vững của nền kinh tế Kiểm soát độc quyền cũng góp phần giải quyết nạn lạm phát tại Việt Nam, bảo vệ sức mạnh của môi trường kinh doanh Theo bà Đinh Thị Mỹ Loan, việc kiểm soát độc quyền và chống lạm dụng vị trí thống lĩnh là cần thiết để duy trì môi trường cạnh tranh, hạn chế tác động làm tăng giá hàng hóa.
1.2.1.2 Kiểm soát độc quyền bằng pháp luật nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của doanh nghiệp là khách hàng của doanh nghiệp độc quyền
Hành vi lạm dụng vị trí độc quyền gây ảnh hưởng tiêu cực đến cạnh tranh, làm suy giảm tính lành mạnh của thị trường và tạo ra sức ì cho doanh nghiệp độc quyền Điều này dẫn đến tình trạng tê liệt cạnh tranh, sản xuất và thị trường trì trệ, từ đó phát sinh nhiều vấn đề liên quan đến nguồn lao động, tiền lương và thu nhập, gây khó khăn trong việc giải quyết.
18 http://doanhnhantimes.com/S1N2026/-Kiem-soat-doc-quyen-de-kiem-che-lam-phat-.html
Pháp luật kiểm soát độc quyền không chỉ giúp doanh nghiệp độc quyền loại bỏ các đối thủ tiềm năng trên thị trường mà còn có tác động sâu sắc đến chính doanh nghiệp đó Khi một doanh nghiệp độc quyền hoặc một nhóm doanh nghiệp thống nhất hiện diện trên thị trường, các doanh nghiệp tiềm năng gặp nhiều khó khăn trong việc gia nhập, thậm chí có thể từ bỏ ý định đầu tư Quan trọng hơn, pháp luật này được thiết lập nhằm bảo vệ các doanh nghiệp là khách hàng của doanh nghiệp độc quyền, những người trực tiếp giao dịch và có quyền lợi từ các giao dịch này Họ là những đối tượng dễ bị thiệt hại bởi hành vi lạm dụng vị trí độc quyền, do đó, việc ban hành pháp luật kiểm soát độc quyền là cần thiết để đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của họ.
1.2.1.3 Kiểm soát độc quyền bằng pháp luật nhằm bảo vệ quyền và lợi ich hợp pháp của người tiêu dùng Độc quyền dù ở bất cứ dạng tồn tại nào, việc lạm dụng nó của các doanh nghiệp gây ra những tác động tiêu cực đến đâu thì đối tượng bị thiệt hại nhiều nhất luôn là người tiêu dùng, thành phần trực tiếp thụ hưởng những sản phẩm được cung ứng trên thị trường
Doanh nghiệp độc quyền nắm giữ quyền lực tuyệt đối trên thị trường, cho phép họ tác động đến giá cả của các loại hàng hóa và dịch vụ cụ thể Họ có thể là độc quyền nguồn cung (độc quyền bán) hoặc độc quyền cầu (độc quyền mua), từ đó kiểm soát ý chí của đối tác và khách hàng Với vị trí độc quyền, doanh nghiệp này tước bỏ khả năng lựa chọn của khách hàng, mặc dù sản phẩm họ cung cấp không nhất thiết phải là tốt nhất Lợi ích mà doanh nghiệp độc quyền thu được chỉ họ mới nắm rõ, trong khi người tiêu dùng thường rơi vào thế bất lợi.
Doanh nghiệp độc quyền có thể gây thiệt hại cho người tiêu dùng thông qua việc điều chỉnh giá cả và các yếu tố kinh doanh khác Người tiêu dùng dễ bị bóc lột khi doanh nghiệp độc quyền áp dụng mức giá phi cạnh tranh, vì họ không phải đối mặt với áp lực cạnh tranh như các doanh nghiệp thông thường Hơn nữa, doanh nghiệp độc quyền có khả năng không trung thực về chi phí sản xuất, dẫn đến việc người tiêu dùng phải gánh chịu mức giá cao hơn.
Doanh nghiệp độc quyền có khả năng ấn định giá bán cao hơn chi phí, dẫn đến siêu lợi nhuận và lợi nhuận độc quyền, trong khi sản xuất ít hàng hoá hơn nhu cầu xã hội Hậu quả là người tiêu dùng chịu thiệt hại và xã hội không nhận đủ hàng hoá tiêu dùng cần thiết Sự giảm sản lượng và tăng giá không chỉ ảnh hưởng tiêu cực đến người tiêu dùng mà còn gây ra thất nghiệp cho người lao động, tạo điều kiện cho doanh nghiệp độc quyền thuê nhân công với mức lương thấp hơn Do đó, việc kiểm soát độc quyền bằng pháp luật là cần thiết để điều chỉnh các vấn đề liên quan, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người tiêu dùng và giảm thiểu tác động tiêu cực của doanh nghiệp độc quyền đối với đời sống xã hội.
Độc quyền trong xã hội gây ra lãng phí lớn do các doanh nghiệp tìm cách duy trì và củng cố vị thế trên thị trường, dẫn đến chi phí đáng kể mà họ phải gánh chịu.
Sự tồn tại của các doanh nghiệp độc quyền hiện nay có những lý do riêng, thường được lý giải từ các khía cạnh tích cực Trong một số trường hợp, độc quyền có thể mang lại tác động tích cực cho doanh nghiệp, người tiêu dùng và nền kinh tế quốc gia.
19 Lê Danh Vĩnh, Hoàng Xuân Bắc, Nguyễn Ngọc Sơn (2006), Pháp luật Cạnh tranh tại Việt Nam, NXB Tư Pháp, Hà Nội
Độc quyền có tác động tích cực đối với nền kinh tế, thể hiện sự cần thiết của nó trong một số trường hợp nhất định Trong quá trình xây dựng Luật Cạnh tranh, việc hiểu rõ vai trò của độc quyền là rất quan trọng để đảm bảo sự phát triển bền vững cho thị trường.
Vào năm 2004, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã nêu rõ quan điểm về tình trạng độc quyền tại Việt Nam, cho rằng không nên chỉ trích độc quyền một cách mù quáng Ông giải thích rằng sự tồn tại của độc quyền trong một số ngành là cần thiết và không gây ra nhiều tác động xấu đến xã hội và kinh tế Độc quyền có thể là động lực kinh tế quan trọng, thúc đẩy doanh nghiệp cung cấp sản phẩm đa dạng và chất lượng cao, đồng thời mang lại lợi ích cho người tiêu dùng Hơn nữa, vị thế độc quyền giúp doanh nghiệp điều tiết thị trường, loại bỏ những doanh nghiệp yếu kém, từ đó làm lành mạnh môi trường cạnh tranh và củng cố sức mạnh cho nền kinh tế Từ góc độ xã hội, độc quyền cũng đóng góp vào việc tối ưu hóa nguồn lực cho cải tiến công nghệ và hiện đại hóa cơ sở hạ tầng, góp phần vào quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa nền kinh tế quốc gia.
Mặc dù có nhiều tác động tích cực lý thuyết từ nghiên cứu về độc quyền, nhưng thực tế cho thấy hình ảnh các doanh nghiệp độc quyền thường gây lo ngại do những ảnh hưởng tiêu cực mà chúng mang lại cho xã hội trên nhiều khía cạnh khác nhau.
20 http://vietbao.vn/Chinh-Tri/Nen-tranh-tu-tuong-cu-thay-doc-quyen-la-phe-phan/20133598/73/