NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT ĐỂ PHÁT TRIỂN KHU, CỤM CÔNG NGHIỆP
KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM, Ý NGHĨA CỦA BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ KHI NHÀ NƯỚ C THU H ỒI ĐẤT ĐỂ PHÁT TRI Ể N KHU, C Ụ M CÔNG NGHI Ệ P
1.1.1 Khái niệm Để tìm hiểu quy định pháp luật về “bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất để phát triển Khu, cụm công nghiệp”, trước hết phải hiểu rõ nội hàm, ý nghĩa của các thuật ngữ được sử dụng, thì mới có thể tiếp cận và hiểu đúng quy định pháp luật Trong đó, trọng tâm cần tìm hiểu, làm rõ khái niệm các cụm từ
Trong bối cảnh thu hồi đất để phát triển khu, cụm công nghiệp, việc bồi thường, hỗ trợ và tái định cư trở thành những vấn đề quan trọng, giúp hiểu rõ mục đích và ý nghĩa của các quy định pháp luật liên quan Những chính sách này không chỉ đảm bảo quyền lợi cho người dân bị ảnh hưởng mà còn thúc đẩy sự phát triển bền vững của khu vực.
(i) Về thuật ngữ“bồi thường”
Bồi thường, theo Từ điển tiếng Việt, là việc đền bù bằng tiền cho những thiệt hại vật chất mà một cá nhân hoặc tổ chức phải chịu trách nhiệm Trong lĩnh vực pháp lý, khái niệm "bồi thường" thường xuất hiện trong các lĩnh vực dân sự, liên quan đến các loại trách nhiệm như bồi thường thiệt hại theo hợp đồng, bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, bồi thường thiệt hại vật chất và bồi thường thiệt hại về tinh thần Nguyên tắc cơ bản là ai gây thiệt hại thì người đó phải bồi thường tương ứng với mức độ thiệt hại đã xảy ra.
Theo quy định của pháp luật đất đai, sự phát triển mạnh mẽ của các dự án xây dựng, đặc biệt là các khu và cụm công nghiệp, đã dẫn đến việc thu hồi diện tích đất lớn từ tay người dân Điều này tạo ra thách thức cho các cơ quan hành chính nhà nước trong việc quản lý đất đai, đặc biệt là trong vấn đề bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất.
1 Hoàng Phê, 2018 Từ điển tiếng Việt, NXB Hồng Đức, TP.HCM, tr.102
Theo Khoản 12 Điều 3 của Luật Đất đai năm 2013, "bồi thường về đất" được định nghĩa là việc Nhà nước hoàn trả giá trị quyền sử dụng đất cho người sử dụng đất đối với diện tích đất bị thu hồi.
Quá trình thu hồi đất của Nhà nước có thể gây ra thiệt hại nghiêm trọng cho cuộc sống ổn định của người sử dụng đất, dẫn đến mất chỗ ở, đất canh tác và nơi kinh doanh Thiệt hại không chỉ dừng lại ở đất mà còn ảnh hưởng đến nhà ở, công trình xây dựng, cây cối, hoa màu và vật nuôi, tác động tiêu cực đến đời sống vật chất, thu nhập, sức khỏe và tâm lý của người dân Do đó, Nhà nước cần xây dựng cơ chế bồi thường thỏa đáng để bù đắp những tổn thất mà người sử dụng đất phải gánh chịu, với mức bồi thường tương xứng với thiệt hại Bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất là việc đền bù tổn thất về đất và tài sản trên đất theo quy định của pháp luật về đất đai.
(ii) Về thuật ngữ“Hỗ trợ”
Theo Từ điển Tiếng Việt, "hỗ trợ" có nghĩa là giúp đỡ lẫn nhau và thêm vào, mang tính chất tự nguyện và không bắt buộc Khác với "bồi thường", hỗ trợ không có trách nhiệm pháp lý.
Theo Khoản 7 Điều 4 Luật Đất đai năm 2003, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất bao gồm việc đào tạo nghề mới, bố trí việc làm mới và cấp kinh phí di dời Chính sách này thể hiện sự quan tâm của Nhà nước đối với người bị thu hồi đất, không yêu cầu tính tương xứng như bồi thường Tuy nhiên, khi "hỗ trợ" đã được quy định trong luật, nó trở thành trách nhiệm bắt buộc của Nhà nước đối với người dân.
2 Hoàng Phê, 2018 Từ điển tiếng Việt, NXB Hồng Đức, TP.HCM, tr 577
Theo Phan Trung Hiền (2013), việc hỗ trợ công bằng trong trường hợp thu hồi đất phải tuân thủ đúng trình tự pháp luật, không còn tùy tiện Căn cứ vào Khoản 2 Điều 83 Luật Đất đai năm 2013, các khoản hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất được quy định rõ ràng.
Hỗ trợ cho người dân bị thu hồi đất là cần thiết để giúp họ ổn định cuộc sống và sản xuất Mức hỗ trợ sẽ được xác định dựa trên loại đất, diện tích đất và địa bàn bị thu hồi.
Hộ gia đình và cá nhân trực tiếp canh tác nông nghiệp hoặc bị thu hồi đất kết hợp với kinh doanh và phải di dời sẽ nhận được chính sách hỗ trợ đào tạo, chuyển đổi nghề và tìm kiếm việc làm Hình thức hỗ trợ này được áp dụng linh hoạt tùy thuộc vào mục đích sử dụng đất và chỉ dành cho hộ gia đình, cá nhân có đất bị thu hồi, không áp dụng cho tổ chức hay đơn vị khác.
Trong trường hợp cá nhân, hộ gia đình hoặc người Việt Nam định cư ở nước ngoài bị thu hồi đất và phải di chuyển chỗ ở, họ sẽ được hỗ trợ tái định cư Ủy ban Nhân dân cấp tỉnh sẽ phê duyệt phương án tái định cư với nhiều cấp nhà và diện tích phù hợp với khả năng tài chính, nhu cầu sử dụng và tình hình thực tế tại từng địa phương.
Thứtư, các hình thức hỗ trợkhác theo quy định pháp luật
Theo Điều 25 Nghị định 47/2014/NĐ-CP ngày 15/5/2014, Chủ tịch UBND cấp tỉnh có quyền quyết định các biện pháp hỗ trợ khác nhằm đảm bảo quyền lợi cao nhất cho người sử dụng đất khi nhà nước thu hồi đất Việc này phụ thuộc vào điều kiện và tình hình thực tế của từng địa phương, nhằm đảm bảo công bằng cho những người có đất bị thu hồi, đặc biệt là những trường hợp không được bồi thường nhưng chỉ nhận hỗ trợ.
Điều 19 Nghị định 47/2014/NĐ-CP ngày 15/5/2014 của Chính phủ quy định về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi nhà nước thu hồi đất, đã được sửa đổi, bổ sung bởi Điều 4 Nghị định 01/2017/NĐ-CP ngày 06/01/2017 Nghị định này nhằm đảm bảo quyền lợi hợp pháp của người dân bị ảnh hưởng bởi việc thu hồi đất, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện các dự án phát triển kinh tế - xã hội.
Tỉnh Long An đã cụ thể hóa quy định về hỗ trợ cho các hộ gia đình bị ảnh hưởng bởi giải tỏa đất đai Cụ thể, hộ gia đình chính sách sẽ nhận hỗ trợ 10.000.000 đồng nếu bị giải tỏa trắng nhà mà không bị thu hồi hết đất, và 15.000.000 đồng nếu bị thu hồi toàn bộ đất Hộ nghèo sẽ được hỗ trợ một lần tương đương 30kg gạo/tháng trong 6 năm (nếu bị thu hồi hết đất) hoặc 3 năm (nếu không bị thu hồi hết đất) Ngoài ra, những gia đình chấp hành tốt chính sách bồi thường và di dời đúng hạn sẽ nhận thưởng 10.000.000 đồng và hỗ trợ thuê nhà tạm cư theo Điều 21 Quyết định số 09/2018/QĐ-UBND ngày 20/3/2018 của UBND tỉnh Long An.
N Ộ I DUNG PHÁP LU Ậ T V Ề B ỒI THƯỜ NG, H Ỗ TR Ợ, TÁI ĐỊNH CƯ
1.2.1 Nguyên tắc bồi thường, hỗ trợ, tái định cư
1.2.1.1 Nguyên t ắ c b ồi thườ ng a) Nguyên tắc bồi thường về đất
Luật Đất đai năm 2013 quy định rõ ràng về các nguyên tắc bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi nhà nước thu hồi đất, đặc biệt là trong việc hình thành và xây dựng các khu công nghiệp Căn cứ theo Điều 74, việc bồi thường phải tuân theo ba nguyên tắc cơ bản.
Người sử dụng đất bị thu hồi theo Điều 75 LĐĐ sẽ được bồi thường nếu đáp ứng đủ điều kiện, bao gồm trường hợp đã được cấp giấy chứng nhận hoặc đủ điều kiện để được cấp giấy chứng nhận nhưng chưa được cấp, và không sử dụng đất dưới hình thức thuê đất trả tiền hàng năm đối với hộ gia đình, cá nhân Đối với cộng đồng dân cư, cơ sở tôn giáo, tín ngưỡng, hoặc tổ chức không sử dụng đất có nguồn gốc từ ngân sách nhà nước, cũng sẽ không được bồi thường nếu vi phạm pháp luật đất đai hoặc không đủ điều kiện cấp giấy chứng nhận, nhưng có thể nhận hỗ trợ tùy từng trường hợp.
Ưu tiên bồi thường cho người dân có đất bị thu hồi bằng cách giao đất có cùng mục đích sử dụng Nếu địa phương không có loại đất tương ứng, bồi thường sẽ được thực hiện bằng tiền theo mức giá đất cụ thể do UBND cấp tỉnh công bố tại thời điểm thu hồi Mức giá này phải dựa trên giá thị trường và đảm bảo quy trình, thủ tục định giá đất theo quy định của pháp luật.
Theo Điều 113 và Điều 114 của Luật Đất đai năm 2013, UBND cấp tỉnh có trách nhiệm quyết định giá đất cụ thể cho loại đất thu hồi tại thời điểm ban hành quyết định thu hồi đất Giá đất được phân thành ba loại: (1) khung giá đất do Chính phủ ban hành định kỳ 5 năm một lần theo từng loại đất và vùng; (2) giá đất cụ thể; và (3) bảng giá đất do UBND cấp tỉnh ban hành sau khi được Hội đồng nhân dân cùng cấp thông qua Việc định giá đất phải tuân theo các nguyên tắc tại Điều 112 Luật Đất đai năm 2013, bao gồm mục đích sử dụng đất hợp pháp và thời hạn sử dụng đất Các phương pháp định giá đất cụ thể có thể bao gồm so sánh trực tiếp, thu thập, chiết trừ, thặng dư, hoặc phương pháp hệ số điều chỉnh giá đất theo quy định tại Điều 4 Nghị định 44/2014/NĐ-CP ngày 15/5/2014 của Chính phủ.
Việc bồi thường phải đảm bảo công bằng, khách quan, dân chủ và thực hiện công khai, minh bạch, kịp thời theo quy định pháp luật Nguyên tắc này cần được áp dụng xuyên suốt trong mọi giai đoạn, nhằm đảm bảo sự công bằng giữa giá đất bồi thường và giá đất tự nguyện chuyển nhượng, cũng như giữa điều kiện của đất thu hồi và đất bồi thường Người dân có đất bị thu hồi nên được tham gia ý kiến về vấn đề bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi Nhà nước thực hiện thu hồi đất, đồng thời cần công khai, minh bạch trong quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất Việc xác định và bồi thường đúng loại đất, diện tích, giá đất cùng các quyền lợi khác của người bị thu hồi là rất quan trọng, cần tiến hành kiểm đếm, lập phương án và chi trả bồi thường kịp thời để tránh khiếu nại, khiếu kiện kéo dài.
Theo Điều 88 Luật Đất đai năm 2013, có hai nguyên tắc cơ bản trong việc bồi thường thiệt hại về tài sản và thiệt hại do ngừng hoạt động sản xuất kinh doanh khi bị thu hồi đất.
Nhà nước có trách nhiệm bồi thường thiệt hại về tài sản cho chủ sở hữu hợp pháp gắn liền với đất bị thu hồi Nếu người dân có nhà cửa hoặc công trình kiến trúc hợp pháp trên đất bị thu hồi, họ sẽ được bồi thường theo giá trị thiệt hại thực tế Tuy nhiên, các trường hợp tài sản bị thiệt hại do xây dựng trái phép hoặc lấn chiếm bất hợp pháp sẽ không được hưởng bồi thường.
Trong trường hợp người sử dụng đất phải tạm ngừng hoạt động kinh doanh, sản xuất do nhà nước thực hiện thu hồi đất, họ sẽ được bồi thường thiệt hại phát sinh từ việc ngừng hoạt động này.
Pháp luật hiện nay chưa quy định rõ ràng về điều kiện và mức bồi thường thiệt hại do ngừng hoạt động kinh doanh, dẫn đến khó khăn trong việc xác định thiệt hại để được bồi thường.
So với Luật Đất đai năm 2003, Luật Đất đai năm 2013 đã bổ sung quy định mới về bồi thường cho người sử dụng đất khi tài sản bị thiệt hại, với Mục 3 Chương VI được dành riêng để cụ thể hóa các quy định này Tuy nhiên, mặc dù có những tiến bộ nhất định, pháp luật đất đai vẫn còn bỏ ngỏ nhiều thiệt hại thực tế mà người dân phải gánh chịu.
Quy định về kiểm đếm để lập phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư trong Luật Đất đai năm 2013 được xem là điểm mới, chưa được nêu rõ trong Luật Đất đai năm 2003 Nội dung này chỉ được đề cập tại Điều 56 Nghị định 84/2007/NĐ-CP, nhưng chưa đi sâu vào quy trình thực hiện Cụ thể, tổ chức làm nhiệm vụ bồi thường phải lập phương án trong thời hạn 60 ngày sau khi hoàn thành việc đo đạc, kiểm đếm Tuy nhiên, mức bồi thường hiện tại vẫn chưa thỏa đáng, đặc biệt là đối với thiệt hại về sức khỏe và tinh thần của người dân do quá trình giải phóng mặt bằng kéo dài và ô nhiễm môi trường.
1.2.1.2 Nguyên t ắ c h ỗ tr ợ khi Nhà nướ c thu h ồi đấ t
Luật Đất đai năm 2013 đã đưa ra điểm mới quan trọng về việc hỗ trợ khi thu hồi đất, tương tự như nguyên tắc bồi thường thiệt hại về tài sản Cụ thể, Điều 83 của Luật này quy định rõ ràng về quyền lợi của người dân trong trường hợp bị thu hồi đất, đảm bảo họ nhận được sự hỗ trợ hợp lý và công bằng.
2013 ghi nhận hai nguyên tắc hỗ trợ, bao gồm:
Khi đất bị thu hồi, người sử dụng đất không chỉ nhận được bồi thường mà còn có thể được Nhà nước áp dụng các chính sách hỗ trợ khác Điều này có nghĩa là người dân có đất bị thu hồi có quyền hưởng cả "bồi thường" và "hỗ trợ", mà không bị loại trừ lẫn nhau.
Việc hỗ trợ cần phải đảm bảo tính khách quan và công bằng giữa các đối tượng bị thiệt hại do thiên tai Các chính sách hỗ trợ phải được công khai, minh bạch và thực hiện kịp thời theo đúng quy trình, thủ tục pháp luật quy định để đảm bảo quyền lợi cho người dân.
Khác với bồi thường, người dân có đất bị thu hồi được hỗ trợ ngay cả khi không đủ điều kiện bồi thường, nhằm giúp họ ổn định cuộc sống sau thu hồi Hỗ trợ này có nhiều hình thức đa dạng và thiết thực, như hỗ trợ tiền mặt, giống cây trồng và vật nuôi, cùng với các dịch vụ khuyến nông, khuyến lâm, và bảo vệ thực vật để khôi phục sản xuất Hỗ trợ bằng tiền là hình thức phổ biến nhất hiện nay (theo Điều 19 Nghị định 47/2014/NĐ-CP).
