CHƯƠNG 2 THỰC TRẠNG BẢO VỆ QUYỀN LỢI NGƯỜI TIÊU DÙNG Ở VIỆT
3.1 Quan điểm, chính sách của Đảng và nhà nước về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
Ngày 3/1/2012, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã có bài viết đăng trên Lao Động và các báo với tiêu đề: “Hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, thúc đẩy cơ cấu lại nền kinh tế, chuyển đổi mô hình tăng trưởng”, Thủ tướng viết:
“Thứ năm, một thể chế kinh tế thị trường hiện đại phải hướng về người tiêu dùng, lấy người tiêu dùng làm chủ thể. Phải không ngừng hoàn thiện các thiết chế bảo vệ người tiêu dùng, phát triển các trung tâm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Chính phủ sẽ tập trung chỉ đạo hoàn thiện các tiêu chuẩn kỹ thuật, tiêu chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm, tăng cường công tác kiểm tra hàng hóa nhập khẩu và hàng hóa lưu thông trên thị trường nội địa; bổ sung các chế tài xử lý nghiêm các vi phạm. Rà soát, hoàn thiện các văn bản hướng dẫn Luật bảo vệ người tiêu dùng để đưa pháp luật vào cuộc sống; tạo lập các cơ sở pháp lý để khuyến khích phát triển các tổ chức phi chính phủ về bảo vệ người tiêu dùng. Một thể chế kinh tế thị trường hiện đại với những đặc điểm nêu trên sẽ tạo điều kiện để đất nước tận dụng cơ hội, vượt qua thách thức trong một thế giới đang toàn cầu hóa ngày càng sâu rộng và cạnh tranh gay gắt”.
Có thể nói đây là một thông điệp rất rõ ràng của Đảng và Nhà nước ta trong việc phát triển thể chế kinh tế thị trường tại nước ta. Người tiêu dùng được đặt vào đúng vị trí của mình. Điều này có ý nghĩa hết sức quan trong trong định hướng xây dựng thể chế bảo vệ người tiêu dùng, điều chỉnh hoạt động của các cơ quan quản lý, doanh nghiệp, tổ chức và các nhân, pháp lý hóa và khuyến khích hoạt động của tổ chức xã hội trong lĩnh vực bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
Ngay từ khi nước ta chuyển từ nền kinh tế tập trung bao cập sang nền kinh tế thị trường cụm từ “Người tiêu dùng” được nhắc đến nhiều hơn và cũng từ
đó Đảng và nhà nước đã có những thể chế, những văn bản qui phạm pháp luật để bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
Từ việc ban hành những văn bản luật, thành lập các tổ chức chịu trách nhiệm bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng đã thể hiện ý chí của nhà nước trong vấn đề bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
Việc nhà nước đưa ra Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng (2010) thay thế cho Pháp lệnh bảo vệ người tiêu dùng (1999) đã hoàn thiện khung pháp lý thuận lợi trong việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, thể hiện ý chí, quyết tâm ngày càng cao của nhà nước trong việc đưa những người tiêu dùng về đúng vị trí của mình.
Nhà nước đã đề ra nhiều chính sách nhằm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Tại điều 5 - Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2010, chính sách của Nhà nước về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng được quy định như sau:
- Tạo điều kiện thuận lợi để tổ chức, cá nhân chủ động tham gia vào việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
- Khuyến khích tổ chức, cá nhân ứng dụng, phát triển công nghệ tiên tiến để sản xuất hàng hóa, cung ứng dịch vụ an toàn, bảo đảm chất lượng.
- Triển khai thường xuyên, đồng bộ các biện pháp quản lý, giám sát việc tuân thủ pháp luật của tổ chức, cá nhân kinh doanh hàng hóa, dịch vụ.
- Huy động mọi nguồn lực nhằm tăng đầu tư cơ sở vật chất, phát triển nhân lực cho cơ quan, tổ chức thực hiện công tác bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng;
thường xuyên tăng cường tư vấn, hỗ trợ, tuyên truyền, phổ biến, hướng dẫn kiến thức cho người tiêu dùng.
- Đẩy mạnh hội nhập, mở rộng hợp tác quốc tế, chia sẻ thông tin, kinh nghiệm quản lý trong việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
Cùng với việc phát triển về kinh tế, vấn đề người tiêu dùng hiện nay không chỉ giới hạn trong phạm vi một quốc gia mà đã trở thành một trong những mối quan tâm hàng đầu của toàn thế giới, trong đó có Việt Nam.
Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng và mở cửa thị trường, người tiêu dùng ngày càng có thêm nhiều cơ hội lựa chọn hàng hóa và
dịch vụ nhưng đồng thời cũng đối mặt với nhiều rủi ro từ mặt trái của cơ chế thị trường. Bảo vệ người tiêu dùng tức là bảo vệ tất cả chúng ta và vấn đề bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng được Đảng, Nhà nước coi là một trong những vấn đề quan trọng và nóng bỏng trên con đường hội nhập kinh tế quốc tế và phát triển bền vững của đất nước.
Chính vì vậy, chính sách bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng được xây dựng và thực thi hiệu quả sẽ mang lại rất nhiều lợi ích không chỉ cho cộng đồng người tiêu dùng - tức là toàn thể nhân dân Việt Nam, mà còn thúc đẩy mạnh mẽ sản xuất, lưu thông và phát triển chung của nền kinh tế cả nước và bảo đảm tốc độ tăng trưởng luôn đi đôi với chất lượng tăng trưởng.
3.2 Các giải pháp đảm bảo quyền lợi người tiêu dùng.
3.2.1. Nâng cao nhận thức của toàn xã hội về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
Toàn xã hội, cộng đồng doanh nghiệp, các cơ quan quản lý nhà nước và chính người tiêu dùng chưa có nhận thức đầy đủ về công tác bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, đặc biệt là những vấn đề như tiêu dùng bền vững, tiêu dùng xanh, tiêu dùng hợp lý, vấn đề vệ sinh, an toàn thực phẩm v.v.. trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, đặc biệt sau khi Việt Nam trở thành thành viên của WTO.
Các cơ quan quản lý nhà nước các ngành, các cấp và các địa phương cần nâng cao hơn nữa nhận thức về tầm quan trọng của công tác bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và cần thiết hơn là đảm bảo cho quyền lợi của người tiêu dùng được bảo vệ trên thực tế.
Để nâng cao nhận thức về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng một cách toàn diện cần:
- Nâng cao nhận thức cho người tiêu dùng để tự bảo vệ chính mình như chủ động tìm hiểu luật, nghiên cứu thông tin về sản phẩm, về nhà sản xuất trước khi mua sản phẩm, chủ động phản ánh những hành vi vi phạm đến quyền lợi
của bản thân mình cũng như những người tiêu dùng khác tới các cơ quan chức năng. Việc tuyên truyền Luật bằng phương thức truyền miệng cũng là một phương thức hữu hiệu để Luật đến với người tiêu dùng.
- Nâng cao nhận thức cho cộng đồng doanh nghiệp về trách nhiệm của họ đối với người tiêu dùng.
- Các cơ quan quản lý nhà nước và tổ chức bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng từ mỗi vị trí của mình có trách nhiệm lớn trong việc tạo điều kiện, hỗ trợ, hướng dẫn việc tuyên truyền, giáo dục để nâng cao nhận thức về bảo vệ người tiêu dùng cho toàn xã hội.
- Công tác tuyên truyền, giáo dục cần được tiến hành thường xuyên và với nhiều cấp độ, nhiều hình thức phong phú, ví dụ: tổ chức các hội thảo, khoá đào tạo về bảo vệ người tiêu dùng cho đại diện người tiêu dùng và cộng đồng doanh nghiệp; tuyên truyền, phổ biến các kiến thức, thông tin về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trên nhiều phương tiện truyền thông khác nhau: truyền hình, rađio, báo, tạp chí và internet; qua trả lời phỏng vấn, đối thoại trực tuyến với cộng đồng người tiêu dùng…; ban hành các ấn phẩm, tờ rơi về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng v.v…Các hoạt động khác như gây dựng hình ảnh, niềm tin về cơ quan bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong con mắt người tiêu dùng; tổ chức các sự kiện về quyền của người tiêu dùng như Ngày
“Quyền của người tiêu dùng” vào tháng 3 hàng năm như Cục Quản lý cạnh tranh Bộ Thương mại đã làm trong thời gian qua, tiến tới xây dựng “Tuần lễ quốc gia về người tiêu dùng” như một số nước trên thế giới cũng góp phần tích cực vào việc nâng cao nhận thức bảo vệ người tiêu dùng cho toàn xã hội.
Khi điều kiện cho phép, cần nghiên cứu đưa các nội dung giáo dục về tiêu dùng vào chương trình ở các cấp học như một số nước, đặc biệt là các nội dung liên quan đến quyền và trách nhiệm của người tiêu dùng, tiêu dùng bền vững, tiêu dùng và bảo vệ môi trường v.v…
Người tiêu dùng luôn ở vị thế yếu, thực tế cho thấy người tiêu dùng đã đấu tranh để bảo vệ quyền của mình nhưng thành công còn rất ít. Chưa kể sự thích
ứng của người dân đối với kinh tế thị trường không cao. Thế nên, thay vì kêu gọi các "thượng đế" hãy trở thành nhà "tiêu dùng thông thái" như bấy nay đâu đó vẫn hô hào, hãy bằng mọi cách trang bị tri thức, thông tin cho người tiêu dùng để họ ý thức rõ ràng quyền lợi của mình và tự bảo vệ chính mình. Nếu làm được như vậy, số vụ xâm hại quyền lợi người tiêu dùng chắc chắn sẽ giảm bớt.
3.2.2 Tiếp tục hoàn thiện luật pháp về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và đẩy mạnh công tác tuyên truyền để Luật bảo vệ người tiêu dùng đi vào cuộc sống, xử lí nghiêm minh các vi phạm đến quyền lợi người tiêu dùng.
Trước đây, Pháp lệnh Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng (năm 1999) đã có những tác động tích cực đến đời sống kinh tế – xã hội của nước ta, từng bước đưa hoạt động bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng vào nền nếp, ngăn chặn các hành vi bất hợp pháp gây ảnh hưởng xấu đến việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Từ năm 2010, Luật bảo vệ người tiêu dùng Việt Nam ra đời thay thế cho Pháp lệnh Bảo vệ quyền lợi người tiêu phù hợp với yêu cầu của tình hình mới. Điều đó sẽ tạo điều kiện thuận lợi và nâng cao tầm quan trọng của công tác bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; nâng cao tính khả thi, tính minh bạch của Pháp lệnh Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và tạo hành lang pháp lý thuận lợi để góp phần phát triển môi trường kinh doanh lành mạnh, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của người kinh doanh, người tiêu dùng, phát huy tối đa nguồn lực của mọi thành phần kinh tế phục vụ phát triển kinh tế – xã hội của đất nước; tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình hội nhập kinh tế quốc tế và nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước đối với hoạt động thương mại nói chung và vấn đề bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng nói riêng.
Để việc thực thi Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng có hiệu quả cần có sự nỗ lực chung của các cơ quan nhà nước, cộng đồng doanh nghiệp, các tổ
chức xã hội, các phương tiện đông tin đại chúng và của chính bản thân người tiêu dùng, cần ban hành những văn bản thống nhất hướng dẫn thực hiện Luật, cần thường xuyên rà soát, bổ sung, sửa đổi Luật để phù hợp với tình hình thực tiễn. Các phương tiện truyền thông, thông tin đại chúng cần phối hợp với các cơ quan có chức năng bảo vệ người tiêu dùng tuyên truyền về Luật về bảo vệ người tiêu dùng, công tác bảo vệ người tiêu dùng ở Trung ương và địa phương, các hoạt động bảo vệ người tiêu dùng của các doanh nghiệp, các vụ việc vi phạm quyền lợi người tiêu dùng. Các Đài Phát thanh truyền hình địa phương, Đài Truyền Hình Việt Nam, Đài Tiếng nói Việt Nam, các cơ quan thông tấn báo chí nên xây dựng những bản tin, chuyên đề, chuyên mục có liên quan đến người tiêu dùng từ đó giúp người tiêu dùng bảo vệ quyền lợi của mình đồng thời các doanh nghiệp cũng củng cố bổ sung các kiến thức liên quan đến việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
Đối với các vi phạm tới quyền lợi người tiêu dùng cần có các biện pháp xử lí nghiêm minh, triệt để.
3.2.3 Mở rộng quan hệ quốc tế, tăng cường hợp tác với các quốc gia và các tổ chức quốc tế trong việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
Để đảm bảo hiệu quả trong công tác bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng cần tăng cường học hỏi, phối hợp với các quốc gia và các tổ chức quốc tế trong công tác bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
Trên con đường hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, Việt Nam có nhiều cơ hội mới trong việc thoả mãn những nhu cầu cơ bản nói riêng, trong đó có quyền tiếp cận với nhiều sản phẩm và dịch vụ với chất lượng đảm bảo và giá cả thích hợp, thực sự được sử dụng các quyền của người tiêu dùng nói chung.
Gia nhập WTO và phát triển kinh tế mạnh mẽ cũng làm thay đổi xu hướng tiêu dùng, ví dụ: thay đổi thói quen mua sắm, từ mua sắm hàng ngày ở các chợ, kể cả các chợ được gọi là “chợ cóc, chợ tạm” đến mua sắm khối lượng
lớn cho cả tuần tại các siêu thị, trung tâm mua sắm và qua mạng internet cũng như tăng giá trị mua sắm; xu hướng sử dụng ngày càng nhiều các dịch vụ chăm sóc sức khoẻ, kể cả chăm sóc sắc đẹp cho cả phụ nữ và nam giới; dịch vụ du lịch; dịch vụ bảo hiểm, giáo dục … Tầng lớp có thu nhập khá và thu nhập cao tăng lên và trở thành lực lượng tiêu dùng các mặt hàng cao cấp, sẽ đặt ra yêu cầu mới cho công tác bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Những vấn đề này tuy chưa phải là ưu tiên trước mắt, nhưng cần tập trung nghiên cứu để có một tầm nhìn tổng thể, lâu dài và chuẩn bị cho tương lai.
3.2.4 Nâng cao năng lực bộ máy bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng Để nâng cao năng lực cho bộ máy bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng cần triển khai và ưu tiên cho những việc sau:
- Kiện toàn bộ máy quyền lợi người tiêu dùng, bao gồm Cục Quản lý cạnh tranh và hệ thống các Sở công thương các tỉnh, thành phố (phấn đấu có cán bộ, chuyên viên chuyên trách công tác bảo vệ người tiêu dùng) cho đến các cơ quan khác có liên quan. Bên cạnh đó, cần có cơ chế hỗ trợ hết sức không những cho Hội Tiêu chuẩn và Bảo vệ người tiêu dùng Trung ương và địa phương để mở rộng phạm vi hoạt động của các hội và văn phòng khiếu nại đã được thành lập mà còn phải hỗ trợ cho việc thành lập, phát triển các hội và văn phòng khiếu nại ở các khu vực mà điều kiện kinh tế còn nhiều khó khăn.
- Đào tạo nguồn nhân lực và xây dựng cơ sở vật chất cũng như kinh phí hoạt động thích đáng cho công tác bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, chú trọng tăng cường năng lực thực thi và đào tạo cán bộ làm công tác bảo vệ người tiêu dùng không chỉ tại các tỉnh, thành phố lớn mà còn cho các vùng sâu, vùng xa về các kiến thức, kinh nghiệm cơ bản và cập nhật những yêu cầu, đòi hỏi của thời kỳ mới như hội nhập kinh tế quốc tế và bảo vệ người tiêu dùng, bảo vệ người tiêu dùng trong thời đại thương mại điện tử.
- Thiết lập một hệ thống liên lạc giữa Cục Quản lý cạnh tranh, các Sở Thương mại và Du lịch và Hội Bảo vệ người tiêu dùng trung ương cũng như
địa phương và duy trì sự ủng hộ, hợp tác của các cơ quan liên quan như Quản lý thị trường, Tiêu chuẩn – Đo lường – Chất lượng, Tài nguyên – Môi trường… – Công tác bảo vệ người tiêu dùng đòi hỏi sự phối hợp liên ngành do liên quan đến nhiều lĩnh vực khác nhau như cạnh tranh, quản lý thị trường, tiêu chuẩn, đo lường, chất lượng, vệ sinh an toàn thực phẩm, dược phẩm, mỹ phẩm, dịch vụ ngân hàng, chất lượng dịch vụ bưu chính viễn thông, điện năng, nước sinh hoạt v.v… Hơn nữa, đặc thù của công tác bảo vệ người tiêu dùng là cần ưu tiên cho việc cung cấp thông tin, nâng cao nhận thức của người tiêu dùng về các quyền và trách nhiệm. Do đó, công tác bảo vệ người tiêu dùng không chỉ đòi hỏi sự phối hợp của các cơ quan quản lý nhà nước có liên quan mà còn cần sự tham gia của các cơ quan thông tin đại chúng cũng như chính bản thân người tiêu dùng mới đạt hiệu quả cao nhất.
- Tăng cường kiểm tra xử lí các vi phạm, giải quyết các khiếu nại, khiếu kiện của người tiêu dùng.
Người tiêu dùng là tất cả mọi người, là số đông trong xã hội nhưng khi hành động thì chủ yếu là hành động riêng lẻ. Trong quan hệ giao dịch với doanh nghiệp, người tiêu dùng thường đứng ở thế yếu, và thường chịu thiệt thòi, nhiều khi bất bình nhưng không hoặc chưa biết cách đấu tranh để bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình.
Việc giải quyết khiếu nại, tố cáo của người tiêu dùng ở nước ta chưa thực sự đáp ứng được nhu cầu của thực tiễn, người tiêu dùng nói chung cũng chưa sử dụng quyền được khiếu nại, chỉ có một số rất ít khiếu nại trực tiếp đến người bán hàng/người cung cấp dịch vụ hoặc tìm đến sự can thiệp của cơ quan chức năng nhằm bảo vệ quyền lợi của mình, còn đại đa số bỏ qua, chấp nhận thiệt thòi. Chính vì vậy, mặc dù con số các vụ khiếu nại thông qua các Văn phòng khiếu nại không ngừng tăng lên trong vài năm vừa qua, nhưng con số 500 – 600 vụ khiếu nại/năm, trong đó có 85% số vụ đã được giải quyết thực sự chưa phản ánh những bức xúc của đông đảo người tiêu dùng tại Việt Nam.