CHƯƠNG III: THI ĐÌNH VỚI CHÍNH TRỊ, KINH TẾ - XÃ HỘI THẾ KỶ XVII - XVIII
3.3. Đội ngũ tiến sĩ với tư tưởng "kinh bang tế thế"
3.3.1. Những kiến nghị, ủề xuất
3.3.1.1.1. Khôi phục thực quyền cho vua Lê
Ở thời Lờ - Trịnh, mối quan hệ giữa Vua - Chỳa là vấn ủề tế nhị khụng ai dỏm ủả ủộng, ngay cả cỏc quan nhất phẩm hay nhị phẩm, ủứng ủầu triều vua hay phủ chỳa. Mói ủến năm 1731 mới cú ủược một quan ngũ phẩm trong số 729 tiến sĩ là Tự khanh Bùi Sĩ Tiêm dám dâng khải chất vấn chúa Trịnh về sự kiện nhường ngụi năm Kỷ Dậu (1729) và ụng ủề nghị nhà Chỳa “gắng tụn phũ (nhà vua) ủể tiờu tan biến dị”. Lời khải thẳng thắn của Bựi Sĩ Tiờm ủó ủộng chạm trực tiếp ủến chỳa Trịnh làm Trịnh Giang nổi giận, cỏch chức ụng ủuổi về quờ.
Năm 1782, nhõn khi Trịnh Sõm hạ lệnh cho phủ liờu núi thẳng những ủiều thiếu sút lầm lỗi, một tờ khải khỏc của Bồi tụng Bựi Huy Bớch ủược dõng lờn xin chỳa hóy giữ ủạo làm tụi nhưng lời lẽ và ý tứ kớn ủỏo hơn.
Ngoài ra, cũng có những tờ khải khuyên can nhà chúa dẹp bớt những việc làm xa xỉ ủể khoan sức cho dõn, phải cảnh tỉnh bọn xu nịnh và mở rộng ủường
K IL O B O O K S .C O M
ngụn luận mới thu hỳt ủược hiền tài và ngừ hầu giải quyết ủược tỡnh trạng suy thoỏi trầm trọng của ủất nước…, như cỏc tờ khải của Lờ Phỳ Thứ.
3.3.1.1.2. Bộ máy quan lại
Là người trực tiếp tham gia vận hành guồng mỏy chớnh quyền ủồng thời có học thức, các “quan - tiến sĩ” hơn ai hết là những người nhận thức rõ rệt nhất quan lại là một trong những nguyờn nhõn làm dõn khổ cực, ủiờu ủứng. Từ ủú, họ ủề xuất một số giải phỏp nhằm triệt bỏ hoàn toàn tỡnh trạng trờn:
- Giảm bớt quan lại, viờn chức thừa ủể giảm bớt sự phiền nhiễu cho dõn.
- Thanh trừ, trừng trị những viờn qian tham ụ, ủục khoột dõn.
- Phải ủiều tra kỹ cỏc quan lại ủể biết người ngay, kẻ gian.
3.3.1.1.3. Pháp luật
Đến thế kỷ XVII - XVIII, phỏp luật do giai cấp thống trị ủặt ra lại bị chớnh những người trong giai cấp ấy vi phạm nghiờm trọng và trắng trợn. Ở ủiều thứ 8 trong tờ khải dõng chỳa Trịnh, Bựi Sĩ Tiờm kiến nghị một vài giải phỏp ủể phỏp luật lấy lại ủược sự nghiờm minh vốn cú của nú: Dựa vào sự cụng bằng, trong sạch trong xử kiện ủể chia quan lại làm ba bậc ủịnh thưởng, phạt; quy ủịnh thể lệ xử kiện phải theo thứ tự khụng ủược vượt bậc; nghiờm phạt những kẻ gửi gắm, ủi kiện thay người khỏc, kẻ vu cỏo, thờu dệt ủơn kiện và người liờn tục khiếu nại…
Đề nghị của Sĩ Tiờm khụng ủược chấp thuận và phỏp luật vẫn mất dần hiệu lực ủể rồi ủến năm 1764, một viờn quan khỏc là Lờ Quý Đụn ủó dõng sớ lờn chỳa Trịnh “xin thiết ủịnh phỏp chế”, chủ trương kết hợp ủức trị và nặng về phỏp trị ủể “nắm vững quốc gia”, “thỳc ước nhõn tõm và chế ngự thế biến”.
Cũng giống như tờ khải của Bựi Sĩ Tiờm, tờ sớ của Lờ Quý Đụn khụng ủược phờ chuẩn ủể thi hành.
3.3.1.1.4. Quõn ủội, an ninh - quốc phũng
Để chấn chỉnh lại quõn ủội, xõy dựng binh lực phỳ cường, rất nhiều kế sỏch ủược trỡnh lờn cho vua Lờ chỳa Trịnh xem xột. Tuy nhiờn, ủề cập cụ thể ủến tỡnh hỡnh quõn ủội và ủề xuất nhiều biện phỏp chi tiết hơn cả phải núi ủến tờ khải của Bựi Sĩ Tiờm. ễng cho rằng cần cẩn thận về chớnh lệnh ủể tướng tỏ
K IL O B O O K S .C O M
nghiêm túc; giảm số người hầu hạ trong dinh quan, cấm gây phiền nhiễu tư gia về phỳ dịch; chấm dứt ngay tệ quõn lớnh uống rượu, ủỏnh bạc; cấm cỏc nha ăn của ủỳt lút, hoặc phạt tiền, ủỏnh ủập lớnh; …
Vào cuối thời Lờ - Trịnh, vấn ủề an ninh - quốc phũng ngày càng nổi cộm, trộm cướp hoành hành khắp cỏc thụn xúm, quõn triều ủỡnh nhiều lần ủi tiễu trừ mà vẫn không dẹp yên. Trong Bài sách ngăn chặn trộm cướp, Ngô Thì Sĩ yêu cầu: “Nờn xột nguồn gốc tại sao chỳng ủó ủi ủến chỗ làm càn và mở cho chỳng một con ủường sống”, “làm thế nào ủể cho dõn ủược phong tỳc, vui việc nụng tang, làm thế nào ủể cho tài húa lưu thụng, khụng ủến nỗi dõn phải cựng quẫn”
nhưng cụ thể làm thế nào không thấy ông trình bày rõ.
Đối với người nước ngoài sinh sống ở Đàng Ngoài, nhất là người Trung Quốc, Bựi Sĩ Tiờm ủề nghị: Quy ủịnh khu vực cư trỳ, buụn bỏn cho người nước ngoài; người ngoại quốc khụng cú hộ tịch 3 ủời ở ủịa phương thỡ khụng ủược khụng ủược lưu trỳ, ủịa phương nào dung tỳng thỡ xó trưởng bị xử trảm; cỏc quan ở ba trấn Tuyên, Lạng, Cao cần phải tuần phòng nghiêm ngặt ở khu vực giáp giới với Thái Nguyên…
Ngô Thì Nhậm, trong Khải khu xử việc mỏ bạc Tống Tinh cho rằng không nhất thiết phải ủuổi người Khỏch về chỉ sử dụng ủộc nhất người bản ủịa khai thỏc mỏ mà cần cú sự phõn biệt ủỏm người Khỏch. Muốn khống chế bọn Khỏch ỏc ụn cú thể dựng kế dựng người Khỏch ủỏnh người Khỏch, gõy chia rẽ làm cho trong nội bộ chỳng sỏt hại lẫn nhau, sau ủú quan bản trấn ủưa quõn ủến phụ trương thanh thế, chiờu tập những người ủó quy thuận.
3.3.1.2. Về kinh tế
Việt Nam vốn là một nước nụng nghiệp, vỡ vậy những ủề nghị sửa ủổi trong kinh tế chủ yếu và trước hết là về kinh tế nông nghiệp, bao gồm hai vấn ủề: dõn ủinh và ruộng ủất.
Để giải quyết thực trạng phiêu tán, lưu vong, chính sách chiêu dụ lưu dân khẩn hoang mở ủồn ủiền ủược cỏc nhà trớ thức phong kiến chọn lựa như một giải phỏp mang tớnh khả thi nhất. Lờ Quý Đụn, Ngụ Thỡ Sĩ, Ngụ Thỡ Nhậm ủều cú sớ xin chỳa Trịnh cho thi hành giải phỏp này. Sau khi trỡnh bày 5 ủiều lợi của việc
K IL O B O O K S .C O M
tổ chức ủồn ủiền, Lờ Quý Đụn chỉ rừ cỏc bước tiến hành lập ủồn ủiền như sau: 1.
Sai quan; 2. Khỏm thực; 3. Chia ủồn; 4. Phỏt ruộng; 5. Cấp vốn; 6. Phỏt nụng cụ; 7. Định ngạch thuế.
Ngô Thì Sĩ thì xin chúa Trịnh gấp rút thực hiện 5 việc: Việc thứ nhất: Uỷ cho viờn quan coi việc chiờu tập ủiều tra sự thực xem khế ước mua bỏn ruộng là thật hay giả, tiền tụ cú nộp hay khụng. Việc thứ hai: Tra lại sổ “trai ủường” cũ xem xó nào cú ruộng cấp cho cụng thần sức cho họ người cụng thần ủưa giấy mỏ ra trỡnh xem cấp lõu hay mới. Việc thứ ba: Khỏm ủạc lại ủất nỳi ủồi, thung lũng gần ủõy bị bỏn, chiếm làm của tư ủể ủỏnh thuế như lệ chõu thổ. Việc thứ tư: Đối với dân nghèo lưu tán, nên theo phép chiêu tập trong năm Bảo Thái thứ 10. Việc thứ năm: Giao việc chiờu tập dõn lưu tỏn hai trấn Thanh- Nghệ cho viờn ủầu trấn, ba năm một lần xột cụng, tuỳ số dõn phục hồi sớm hay muộn mà ủịnh sự thăng giáng.
Ngụ Thỡ Nhậm cũng cú một số bản ủiều trần nhằm chấm dứt nạn dõn lưu vong, trong ủú cú những ý kiến rất ủỏng lưu ý: Xứ nào cú ruộng hoang thụng bỏo cho những dõn giàu cú bỏ cỏc dụng cụ và giỳp tiền vốn sẽ ủược trao chức tước phẩm hàm; triệu tập dõn ủúi, cấp lương ăn khiến họ cày cấy, ủược bao nhiêu một nửa quy về ngạch ruộng công còn một nửa quy về ngạch ruộng tư, sau ba năm thành ủiền mới thu thuế ...
Cũn Tự khanh Bựi Sĩ Tiờm lại ủưa ra những biện phỏp khỏc nhằm ủem lại ruộng ủất cho mọi người dõn. Theo ụng, triều ủỡnh cần cho thi hành chớnh sỏch
“trợ canh cụng ủiền” ủối với ruộng cụng và “trợ canh tư ủiền” ủối với ruộng tư, cấm ngặt việc mua bỏn cụng ủiền ủể trừ cỏc tệ kiờm tinh; chọn xó trưởng tốt núi rừ ủiều lệ nghiờm cấm, ủịnh lệ thưởng phạt ủể tắt quấy nhiễu; giảm thuế tụ, thuế ủiệu...
3.3.1.3. Về giáo dục
Chủ trương chung của cỏc bậc trớ thức ủương thời là phải thay ủổi chương trỡnh khoa cử ủể ủào tạo nhõn tài, khụi phục văn thể ủời Hồng Đức, học và thi phải nhằm vào những vấn ủề thiết thực của xó hội, trỏnh tuyển chọn nhõn tài bằng lối thi khuôn sáo câu nệ vào sách vở. Cụ thể:
K IL O B O O K S .C O M
Theo Bùi Sĩ Tiêm, cần “tôn sùng cái học chính thống, chấn hưng phong thỏi nhà nho, khụi phục lối văn hồn hậu ủời Hồng Đức, thay ủổi thúi viết chi ly thời trung cổ”. Cấm học cỏc sỏch của hậu nho như Ngốc trai, Đề cương, Tứ ủạo.
Đề văn sỏch nờn giảm bớt ủiều mục, ra những ủề thi cú tớnh thiết thực.
Ngụ Thỡ Sĩ thỡ ủề nghị chọn viờn quan cú sức học rộng làm học quan; xột siờng lười nhanh chậm mà ủịnh cỏch thưởng phạt học quan, xột văn chương tinh hay tạp mà phân biệt sĩ tử.
Cũn theo Ngụ Thỡ Nhậm thỡ: Dạy học trũ phải dạy cả văn chương lẫn ủức hạnh, trong quỏ trỡnh học nờn biểu dương những người cú ủức hạnh tốt, truất bỏ kẻ kiờu bạc; nghiờm phộp thi cử; chỉnh ủốn trường học, cải chớnh về văn bài và phân biệt mũ áo…
Những ủề xuất, kiến nghị của một số vị quan- tiến sĩ như ủó trỡnh bày, dự tiến bộ song chưa thể coi là những ủề nghị mang tớnh cải cỏch. Đọc cỏc tờ khải, tờ sớ, cỏc bản ủiều trần, chỳng ta dễ dàng nhận ra hầu hết biện phỏp ủưa ra nhằm sửa ủổi cỏc mối tệ ủương thời ủều khụng cú gỡ mới mẻ mà thực ra là sự “phục cổ”, noi theo việc làm của những thời vua thịnh trị trước ủõy ở Việt Nam và Trung Quốc, chỉ có tác dụng cứu vãn phần nào tình trạng nhiễu nhương bấy giờ.