CHƯƠNG III: THI ĐÌNH VỚI CHÍNH TRỊ, KINH TẾ - XÃ HỘI THẾ KỶ XVII - XVIII
3.4. Đội ngũ tiến sĩ với phẩm chất cần, kiệm, liêm, chính
Trong khi ủa phần cỏc tiến sĩ ra làm quan nhanh chúng bị cuốn theo những thói hư tật xấu của cuộc sống vật chất hằng ngày thì vẫn có một số người luôn giữ mình ngay thẳng, trong sạch, sống kiệm ước, giản dị, không luồn cúi, khụng cầu cạnh ủể trở thành con người hoàn thiện, bậc chớnh nhõn quõn tử như quan niệm của Nho giáo. Đó là: Nguyễn Thực (tiến sĩ năm 1595), Dương Trí Trạch (tiến sĩ năm 1619), Nguyễn Đăng Cảo, Đồng Tồn Trạch (tiến sĩ năm 1646), Vũ Công Đạo (tiến sĩ năm 1659), Nguyễn Viết Thứ (tiến sĩ năm 1664), Nguyễn Công Vọng (tiến sĩ năm 1673), Nguyễn Quý Đức (tiến sĩ năm 1676), Nguyễn Hiệu (tiến sĩ năm 1700), Bùi Sĩ Tiêm, Nguyễn Công Thái (tiến sĩ năm 1715), Lê Hữu Kiều (tiến sĩ năm 1718), Vũ Công Trấn (tiến sĩ năm 1724), Nguyễn Đức Vĩ (tiến sĩ năm 1727), Nguyễn Bá Lân (tiến sĩ năm 1731)…
Tất cả cỏc quan - tiến sĩ nổi tiếng liờm chớnh ủều cú chung một ủiểm là nắm giữ chức vụ ủầu triều, ủầu phủ (thượng thư, tham tụng). Ở ủịa vị tột ủỉnh danh vọng, kẻ dưới trụng lờn bề trờn nhỡn xuống, họ phải sống mẫu mực ủể làm gương cho kẻ khác và không ngừng bồi dưỡng, rèn luyện tiết tháo của nhà Nho như những gỡ họ ủó ủược giỏo dục.
Tuy nhiờn, một khi ủó chen chõn vào hàng ngũ quan lại, giữa cảnh rối ren sa ủọa của chế ủộ phong kiến và với bao nhiờu ủặc quyền ủặc lợi cú trong tay, ủa số kẻ làm quan chỉ cũn thấy lợi chứ khụng nhận ra nghĩa vụ “vị nước”, “vị dân” nữa.
Bảng 3.4 ủó phản ỏnh phần nào chõn dung của cỏc vị tiến sĩ sau khi gia nhập chốn quan trường: Người thỡ nhận hối lộ, ăn của ủỳt, khảo xột, cất nhắc người khụng ủỳng sự thực, tuyển bổ quan chức bừa bói; người thỡ làm bậy trong
K IL O B O O K S .C O M
khảo hạch học trũ; cú kẻ lại kết bố kết ủảng, a dua bờnh vực cho nhau, tiờu lạm tiền công quỹ, xử án oan khiến người ta phải mổ bụng; kẻ làm quan ở ngoài trấn thỡ cai trị hà khắc, ủũi hỏi sỏch nhiễu dõn.
K IL O B O O K S .C O M
* Tiểu kết
1. Từ trong 65 khoa thi ủại tỷ, vượt qua kỡ thi cấp cao nhất - thi Đỡnh - kết quả là triều ủỡnh Lờ - Trịnh ủó tuyển chọn ủược 727 tiến sỹ, bổ sung 712 người (98% số tiến sĩ ) vào bộ máy quan lại lúc bấy giờ.
712 tiến sĩ ấy có mặt trên mọi lĩnh vực và giữ nhiều trọng chức trong chớnh quyền Lờ - Trịnh, cỏc tiến sĩ ủó cú nhiều tỏc ủộng, ảnh hưởng ủến sự chuyển biến của cục diện chớnh trị - xó hội thế kỷ XVII - XVIII, ủú ủồng thời cũng là tỏc ủộng giỏn tiếp của thi Đỡnh ủối với bối cảnh kinh tế - xó hội ủương thời vì thi Đình chính là “lò” trực tiếp sản xuất ra các sản phẩm trí thức phong kiến - tiến sĩ và chốn quan trường chớnh là “thị trường” ủể kiểm nghiệm chất lượng của cỏc sản phẩm ấy ủạt hay khụng ủạt.
2. Mục tiờu của Nho giỏo là ủào tạo ra kẻ sĩ cú ủầy ủủ cỏc phẩm chất ủạo ủức: trung quõn ỏi quốc, nhõn, lễ, tớn, dũng, cần, kiệm, liờm, chớnh và cú tài
“kinh bang tế thế”, giúp dân no ấm, giúp nước giàu mạnh.
Trờn thực tế, một số ớt cỏc tiến sĩ ủó mang những lý thuyết Nho giỏo thực hành trong cuộc ủời làm quan của mỡnh dự ủổi lại họ phải ủún nhận nhiều thua thiệt, ấm ức. Những Trần Danh Án, Trần Công Xán, Ngô Nho, Huy Trạc tận trung với vua Lê, một Lý Trận Quán nguyện chết vì chúa; những Bùi Sĩ Tiêm, Bựi Huy Bớch, Nguyễn Bỏ Lõn khuyờn chỳa phải giữ lấy ủạo làm tụi trước vua.
Cú người làm quan ủến chức thượng thư, tham tụng như Nguyễn Đăng Cảo, Nguyễn Viết Thứ, Nguyễn Quốc Trinh, Nguyễn Công Thái… vẫn giữ lòng mình ngay thẳng, thanh bạch, trong triều dám nói thẳng, không kiêng nể, sợ hãi. Có người như Bùi Sĩ Tiêm, Ngô Thì Nhậm, Ngô Thì Sĩ, Lê Trọng Thứ, Lê Quý Đôn… thông cảm với nỗi khổ của nhân dân, bất bình với sự nhiễu nhương của thời cuộc mỗi ngày một nghiờm trọng ở thế kỷ XVIII ủó liờn tiếp dõng khải phản ỏnh tỡnh tệ ở cỏc bộ, cỏc xứ và ủề xuất những suy nghĩ, những chớnh sỏch nhằm giảm nhẹ ủến một mức nào ủú sự búc lột, ỏp bức ủối với nhõn dõn nhưng hầu hết khụng ủược thi hành.
K IL O B O O K S .C O M
Học giỏi, ủỗ cao, bước lờn bậc thang danh vọng, số ủụng cỏc tiến sĩ - những người trớ thức trong xó hội phong kiến, ủó tiếp thu sõu sắc giỏo lý của Tứ thư, Ngũ kinh dần dần ủi vào cuộc sống vị kỷ.
Đối với vua chỳa, ủạo ủức của họ là trung thành mự quỏng. Song chữ
“trung” cho ủến lỳc này ủó khụng cũn mang ủầy ủủ ý nghĩa như trước. Họ trung thành vì quyền lợi của họ gắn bĩ chặt chẽ với tập đồn thống trị Lê - Trịnh và chỉ trung khi có quyền lợi. Vì vậy ở thế kỷ XVII - XVIII, thay vì trung với vua, kẻ sĩ lại trung với chúa bởi chúa mới là người có thực quyền, bổng lộc từ chúa mà ra. Rồi ủến lỳc chỳa gặp nạn thỡ xung quanh khụng cũn ủược mấy người tận trung theo phũ tỏ. Đứng vào hàng ngũ quan lại, cỏc tiến sĩ bắt ủầu ủi vào con ủường cậy cục, cầu cạnh, xu nịnh bề trờn, tham ụ, hoạch họe, vơ vột dõn lành.
Phẩm chất, cốt cách kẻ sĩ của họ dần bị biến chất, mục ruỗng.
Tớnh chất hỡnh thức của học tập và thi cử thời Lờ - Trịnh ủó ủẻ ra nhiều quan lại bất tài vô tướng, cai trị yếu kém khiến cho cuộc sống dân nghèo lao ủao, khốn khú và ủàn ỏp trừng phạt nếu ai cú ý ủịnh phản khỏng, chống ủối.
Đối với việc quốc gia, họ thường tỏ ra bất lực, cứ bám lấy câu chữ thánh hiền mà ớt cú suy nghĩ sỏng tạo. Trước bao nhiờu tệ nạn trong xó hội, ủa số cỏc quan - tiến sĩ cũng giống ủỏm quan lại ủương thời ủều thực hiện phương chõm
“mũ ni che tai”, phận ai nấy lo, mạnh ai nấy làm.
3. So với các thời trước và sau Lê - Trịnh, con số 727 tiến sĩ là một con số khá lớn, vậy mà triều Lê - Trịnh vẫn không thể hưng thịnh, trái lại ngày càng tụt dốc. Đó là do “hiền tài” ở thời kỳ này mạnh về số lượng những yếu về chất lượng. Hầu hết các sản phẩm của Đình thí nói riêng và cả nền giáo dục thi cử phong kiến núi chung ủều bị “lỗi” khụng phỏt huy ủược tỏc dụng. Cỏc tiến sĩ khi ra làm quan ủa số hành xử theo thời thế mà khụng theo học thuyết Nho giỏo.
Vậy cũng cú nghĩa kỡ thi Đỡnh ủó khụng ủem lại hiệu quả, khụng thực hiện ủược vai trũ là kỡ thi cấp nhất chọn lọc ra những nhõn tài cho ủất nước.
K IL O B O O K S .C O M