Chương IV: VAI TRÒ CỦA KHOA HỌC, CÔNG NGHỆ
II. KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ - ĐỘNG LỰC CƠ BẢN CỦA SỰ
1. Phát triển xã hội và động lực của sự phát triển xã hội a. Phát triển xã hội
- Khái niệm phát triển xã hội. Cũng như giới tự nhiên, xã hội loài người không ngừng phát triển. Phát triển xã hội là quá trình vận động, biến đổi của xã hội diễn ra theo chiều hướng đi lên: từ thấp lên cao, từ chưa đầy đủ, chưa hoàn thiện đến ngày càng đầy đủ, ngày càng hoàn thiện hơn
- Biện chứng của phát triển xã hội. Bản chất của phát triển xã hội là sự vận động xã hội diễn ra theo chiều hướng đi lên. Biện chứng của phát triển xã hội là từ sự tích lũy về lượng, đủ giới hạn “độ”, dẫn đến sự chuyển hóa về chất, tạo nên mâu thuẫn bên trong của xã hội, mâu thuẫn phát triển, diễn ra sự phủ định của phủ định, giải quyết mâu thuẫn tạo ra bước nhảy vọt trong lĩnh vực nào đó của xã hội, tiến
tới sự nhảy vọt toàn bộ đời sống xã hội thông qua cuộc cách mạng xã hội, đưa xã hội từ giai đoạn thấp lên giai đoạn mới cao hơn, hoàn thiện hơn.
- Điều kiện tiên quyết để đất nước, dân tộc phát triển. Trước hết, phải có thời vận.
Thời vận là điều kiện khách quan bên ngoài, đó là thời điểm hội tụ những nhân tố tích cực của khu vực và trường quốc tế đem lại những thuận lợi cao nhất để đất nước, dân tộc phát triển. Hai là, dân tộc phải được độc lập, nhân dân phải được tự do. Độc lập, tự do không chỉ với đất nước, dân tộc mà còn với từng con người, từng cộng đồng người của dân tộc; không chỉ hiện tại mà cả tương lai. Có như vậy, tính tích cực của nhân tố con người mới được khởi động và phát huy, phục vụ sự phát triển xã hội. Ba là, phẩm chất hệ thống quản trị đất nước phải đạt trình độ cao, tối ưu. Khi đó, mọi nội lực của dân tộc mới có thể được phát động, kết thành sức mạnh tổng hợp to lớn dành cho sự phát triển đất nước và mới có thể phát hiện, làm chủ, tận dụng thời vận có hiệu quả nhất.
+ Yêu cầu cơ bản, có ý nghĩa quyết định để đất nước, dân tộc phát triển còn là: chủ thể xã hội, lực lượng tiêu biểu, đội ngũ tiên phong, bộ tham mưu, bộ não của hệ thống thể chế quản trị đất nước, phải xác định được con đường đi đúng đắn cho dân tộc, đất nước mình. Và phải đề ra được hệ thống các giải pháp khoa học, đúng đắn nhằm phát huy, với hiệu quả cao nhất mọi nguồn lực của đất nước, cả trước mắt và lâu dài, tranh thủ và tận dụng, khai thác triệt để những lợi thế của thời vận
… Phải giữ vững khối đại đoàn kết toàn dân tộc, huy động có kế hoạch, hiệu quả mọi nguồn lực để phục vụ cho sự phát triển đất nước.
Vì vậy, nắm chắc phép biện chứng của phát triển xã hội chính là nắm cơ sở khách quan, chủ quan của sự phát triển của nó, cho phép chủ thể xã hội xây dựng các học thuyết, hoạch định các chủ trương, giải pháp khoa học, chính sách đúng đắn và tích cực tổ chức các hoạt động thích hợp, thúc đẩy xã hội phát triển theo mục đích đặt ra là yêu cầu tất yếu của mọi quá trình phát triển xã hội ngày nay.
- Tiêu chí của phát triển xã hội
+ Nền kinh tế luôn đảm bảo sự gia tăng sản phẩm xã hội, hiệu quả đầu tư luôn được duy trì và cải thiện, năng suất lao động ngày càng tăng cao, chất lượng sản phẩm hàng hóa ngày càng đảm bảo.
+ Tài nguyên thiên nhiên được khai thác ngày càng có hiệu quả, có kế hoạch.
Chiến lược khai thác lâu dài cũng như kế hoạch khai thác cụ thể phải luôn giữ vững sự hài hòa, cân đối giữa trước mắt và lâu dài, giữa việc khai thác, sử dụng với bổ sung, tái tạo. Đem lại hiệu quả ngày càng cao cho sự phát triển của nền kinh tế và đời sống của người dân.
+ Môi trường tự nhiên trong sạch, không ô nhiễm. Phế thải phải được xử lý và tái chế kịp thời.
+ Về văn hóa – xã hội. Kinh tế phát triển, môi trường trong sạch phải gắn với sự phát triển văn hóa – xã hội; đời sống vật chất và đời sống tinh thần, văn hóa, đạo đức… xã hội phải kết hợp hài hòa, cân đối. Công bằng xã hội phải được duy trì, nhu cầu thụ hưởng văn hóa, đạo đức, giáo dục, đào tạo, y tế… của người dân phải được không ngừng chăm lo, cải thiện. Lối sống văn minh, lành mạnh. Không tệ nạn xã hội.
b. Động lực của phát triển xã hội
- Khái niệm động lực của sự phát triển xã hội. Động lực của sự phát triển xã hội đó là tất cả các nhân tố, các nguồn lực trở thành động cơ, tham gia vào việc thúc đẩy xã hội phát triển
- Các loại động lực của phát triển xã hội. Có động lực cơ bản, có động lực không cơ bản; có động lực vật chất, có động lực tinh thần…Ngày nay, khoa học, công nghệ đã và đang trở thành một trong những động lực cơ bản của sự phát triển xã hội.
2. Vai trò động lực phát triển xã hội của khoa học, công nghệ
a. Khoa học và công nghệ thúc đẩy sự phát triển của lực lượng sản xuất với tốc độ ngày càng cao.
- Dưới giác độ triết học, động lực cơ bản của sự phát triển xã hội là đấu tranh giai cấp và cách mạng xã hội. Ngày nay, khoa học và công nghệ đã và đang trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, chính nó là một trong những động lực cơ bản của phát triển xã hội
- Trước thế kỷ XIX, sản xuất đi trước công nghệ và khoa học(sản xuất – công nghệ - khoa học)
- Cuối thế kỷ XIX đến đầu XX, khoa học, công nghệ song hành cùng sản xuất(sản xuất = công nghệ = khoa học).
- Từ giữa thế kỷ XX đến nay, khoa học đi trước công nghệ, khoa học, công nghệ đi trước sản xuất(khoa học – công nghệ - sản xuất)
- Do tác động của khoa học, công nghệ, tốc độ phát triển của LLSX diễn ra ngày càng nhanh chóng, vòng đời của các thế hệ công nghệ ngày càng rút ngắn lại, nếu ở thế kỷ XIX là 40 – 50 năm, sang thế kỷ XX còn là 5 – 10 năm, dự báo đến giữa thế kỷ XXI sẽ chỉ là 2 – 3 năm.
- Vai trò thúc đẩy sự phát triển LLSX của khoa học và công nghệ được thể hiện trước hết ở trang bị tri thức cho người lao động, cung cấp kỹ năng, kỹ xảo, tác phong công nghiệp…(nhân cách không thể thiếu) cho người lao động, rồi đến cải tiến, hiện đại hóa công cụ lao động, và phát hiện nguồn năng lượng mới, vật liệu mới siêu bền, siêu dẫn…Khoa học, công nghệ còn nâng cao hiệu quả quản lý kinh tế, xã hội, từng bước thay thế vai trò quyết định sản xuất của con người …
b. Khoa học, công nghệ mở rộng khả năng phát triển sản xuất của con người
- Nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên, thậm chí, làm thay đổi vị trí của tài nguyên trong nền kinh tế
- Tăng độ bền sản phẩm, tỷ lệ lao động sống, lao động quá khứ trong sản phẩm không ngừng giảm xuống, lao động trí tuệ càng tăng lên.
- Rút ngắn khoảng cách về mặt thời gian từ ý tưởng đến phát minh, từ phát minh đến ứng dụng, sáng chế, do đó đẩy nhanh tốc độ phát triển sản xuất.
- Thông tin, tri thức vừa là nguyên liệu, vừa là năng lượng của nền kinh tế…
c. Thúc đẩy hình thành và chuyển dịch cơ cấu kinh tế
- Là cơ sở và là phương tiện thực hiện chuyển đổi mô hình phát triển kinh tế từ chiều rộng sang chiều sâu.
- Tạo dựng ngành, nghề mới, thúc đẩy sự liên kết giữa các ngành nghề, đẩy mạnh CNH, HĐH,
- Là nền tảng thực hiện sự chuyển đổi cơ cấu kinh tế công – nông nghiệp – dịch vụ…
d. Tăng sức cạnh tranh của nền kinh tế, rút ngắn thời gian hoàn vốn, thúc đẩy ra đời sản phẩm mới
- Nâng cao hiệu quả sử dụng các nhân tố đầu vào của sản xuất, giảm giá thành sản phẩm, cải tiến mẫu mã sản phẩm, tăng tính hấp dẫn của hàng hóa
- Rút ngắn thời gian lao động cần thiết, tăng năng suất lao động, hạ giá thành sản phẩm
- Cải tiến mẫu mã, nâng cao sức cạnh tranh của hàng hóa, nhất là đối với hàng hóa công nghệ cao.
e. Cải tạo cơ sở hạ tầng cũ, xây dựng, phát triển cơ sở hạ tầng mới
- Không chỉ điện, đường, trường, trạm mà còn thông tin, liên lạc, bưu chính, viễn thông, thông suốt, nhanh, chính xác, trong nước và quốc tế.
- Tiếp nhận, xử lý, lưu trữ thông tin chính xác, an toàn phục vụ nhu cầu quản lý kinh tế, xã hội…
f. Phát triển đời sống vật chất và tinh thần cho nhân dân
- Giải phóng con người khỏi các chức năng sản xuất trực tiêp, kể cả chức năng logic, biến họ từ chỗ là đối tượng của quản lý thành chủ thể sáng tạo
- Nâng cao hiệu quả và đa dạng hóa phương thức thụ hưởng văn hóa cho con người - v.v…
3. Tác động tiêu cực của khoa học, công nghệ đối với đời sồng xã hội
- Qúa trình tự động hóa, năng suất lao động ra tăng sẽ đẩy người lao động ra khỏi quá trình sản xuất, gây áp lực lên kiếm việc làm, làm gia tăng căng thẳng xã hội - Tạo nên nền công nghiệp quân sự, dẫn đến nguy cơ chiến tranh, làm suy giảm, thậm chí, mất độ an toàn cho nhân loại
- Thúc đẩy phân hóa giầu – nghèo, bất bình đẳng giữa các dân tộc - Làm căng thẳng thêm những vấn đề có tính toàn cầu
Phát triển khoa học và công nghệ là một tất yếu để phát triển đất nước đối với mọi quốc gia. Nhưng vấn đề đặt ra là phát triển như thế nào và sử dụng thành quả của nó ra sao để phát huy tối đa mặt tác động tích cự và hạn chế đến mức tối thiếu mặt tiêu cực của khoa học, công nghệ. Điều này phụ thuộc rất nhiều vào phẩm chất của hệ thống quản trị đất nước và vào vai trò lực lượng tiên phong của mỗi dân tộc.