Năm Gia-Long 11 (1812), Lé-Cong vang chỉ vào Quảng- nghĩa tuần-vãng.
Kế có việc vua Chân-lạp (Cao-miên) bị mấy người em mượn binh Xiêm về đánh giảnh ngôi. Vua Chắn-lạp pay sang nước ta và cầu cửu-trợ.
Vn bèn triệu Lê-Công về Kinh và đạy lãnh chức Gia-đình- ———
ee ee IẾN
thành Tông trấn gồm cơi luôn bei trấn Binh-huận và KỆ Tế (), vào Sai-gon thy-nghi giải-quyết việc Xiêm-la và Chân-lap,
cốt sao cho Xiêm kiêng-m hoa-hai ma ti
XÊủrTặfkhong bớ (hương tụn —
Vua lại phong Long-vàn-bầu Trương-Tấn-Bữu làm Phó Tồng-trấn (2) và Tịnh-viên.hầu Ngo-Nhan-Tinh lam Hiệp Tông-trấn. Lê-Công lại được linh mang theo đội Thần-sách~
quân ở hai trấn Thanh-Nghệ, năm đội quân Bác-thành và đội
Tượng-quân gồm trèn ba ngàn người vào Gia-dịnh lo việc
nhung-thú. s
Lê-Còng vừa vio dén Sal-gon thì vua Xiêm cũng vừa sai sử mang quốc-thơ tới, ngỗ Ÿ ring sd-di Xiém-la phat quan sang Chan-lap la mudn giang-hoa giữa anh em vua nước nầy chớ không có ý chỉ khác,
Lê-Công sai người đưa sử-giả Xiém-la ra Phú-xuân,
Tháng tử qui-dâu (1813), Lê-Công phụng-mạng cùng Ngô
(2) Váo khoảng cuốt thế-kù 18, ddt Đồng-nai có # đỉnh : Phiên
trắn, Trắn-biên, Vinh-iran, Trén-dink. Khi đã gọi Gia-
„định. thành thỡ gồm 1 tran : Phiộn-an, Biộn-hoa, Địnhô
lường uọ Vinh-thanh (Thye-lue dộ-nbitt-ky, 9. 34, Ir, 1-b)
Trãn Hà-tiên trước kia là biệt-trấn của họ Mac, nén dag
cộ nhitng chit ôcoi ludn hat irdn Bink-thugn va Ha-tiộnằ, (2) Theo bằng cấp ngày 18 tháng 7 năm Gia-Long T1 (nhâm~
thân 1813), Trung-guản kiêm Tả-quân. Phó-tướng, Long- uản-hầu _Trương-tắn-Bửu tĩnh Gia-dink-thanh Phỏ Tồng- trấn.
nh bang-giao Việ-
.
Nhân-Tịnh đẫn 13 ngăn quản théo đường thủy đơa vua | Chan.
lập về cố-đở La-bich. :
Trước số quản quá đông như thế lại thêm đo một viên đại- 1
tưởng trí-dũng như Lê-Công chỉ-huy, người Xiêm đành lui êm. ae
Leé-Cong ¡ hiệu-lịnh an quản-sĩ tuy động-đảo.
hà Tế thể mà không hề có xảy ra một vụ cướp-bóc nhiều-
nhương nào trên đất chùa Tháp, khiến người Miên cảm-kích ® ee? eee Bue, ASD CAMARICL
7 vo-cing,
-Cong cho thimb La-bich thấp hẹp, khú bề phũng-thủ, 4ệ
nên = quản đắp giùm vua Chan-lap mot kinh-thanh Nam-vang
to rộng và vững-chắc,
ù i. sụng kộo đại bỡnh về Sài-gũn dạy
Thoạiơngọc-hần Nguyễn-Văn-Thoại mang. ôBóo-
quản-lãnh một ngàn binh-sĩ tỉnh-nhuệ ổ lại giúp vua Chis Tap. +
Đề tổ lòng biết ơn, vua Chân-lap hiến 88 thớt tượng. Lê~
Công dâng sở tâu rắng nước nầy mới dựng lại, quốc-khố trống không, xin vua cho xuất của kho một số bạc tương- đương với giá trị số voi mà tặng lại, Vua Gia-Long rất hài lòng. a See ore ue 2 Án CO LAC Ho HD
*
đẳng, thêm có lắm kẻ nương thế quyền-môn mà ghi tên quân~
tịch rồi lui tới chốn hương-thòn tha-hồ hiếp người cườpicủa.
1ê-Công dùng nhiều phượng-phúp nghiêm-ngặt mà công-minh,
lại khuyên dân địa-phương giúp quan sở-lại biết kể đao-tặc đề
ị l
1
l ị
/
Sau nhiều năm loạn-lạc, Gia-định bấy giờ có nhiều du-
"- trừng-trị, hoặc truyền kẻ trộm cướp tự-thú thì được tha hay
4 ae
— 37 —
được giảm tội. Nhờ đỏ, dân-chúng sớm được an-cư lạc-nghiệp. @ 3 Lê.Công lại xin vua cải-cách một tệ-bịnh : ngây trước, vì |
việc phòng.Yệ, đặt ra lệ, trưng hương-bình ; đó là "một việe|
quyền-nghị, không nên chơ là phép vĩnh.cửu ; không nên duy- trì vì nó khiến cho dan-ching nghi-ngo, so-sét ludt vue ‘ nước, thành thỏi quen giúp-giập nhau làm những vi
trả, trốn-trảnh.,.
Vua đạy tùy-nghi sửa-đồi.
Lại nghĩ đến những người đã bỏ minh vì quốc-sự, đề vụ
goa con coi đói rach léu-long, Lé-Cong lap ra hai cợ-quan từ- --
thiện là ô Anh-hài ằ va ô Giỏo-dưỡng ằ : những trẻ nào thớch
việc kiếm-eung thỡ được chăm-nom ở eơ-quan ô Anh-hài ằ đề 1
Yên luyện võ-nghệ hầu sau lập-công gì ;nước ; còn những trễ Khỏc và những quả-phụ thỡ được vào @ co-quan ô Giỏo.dưỡng ằ
——
đề học văn G28
Kes.
VIIL— THO CO-MANG DI.CHIẾU
Thang 6 &t-hgi (Gia-Long 14, 1815) L¢-Cong phung-chi lai
Triéu.
Ké cé tin Mọi Đá-vách dấy lên, viên 'Trấn-thủ Quing-nghia là Phan-Tấn-Thành không trị nồi. Yua dạy Lê-Công vào dẹp,
Khi đã bình xong, Lê-Công nghĩ đến sự an.ninh bén-lau
nờn xin cho đấp trườnglủy chạy .dạc suốt tỉnh Quảng-nghĩa :
sa ÀXL?P sJIÁN 2e,
Bắc tới huyện Hà-dòng, phủ Tam-kỳ (1), tỉnh Quảng nam;
Nam tới huyện Bồng-sơn của tỉnh Bỡnh-định. Lủy dai trờn 100
cây số, có 115 bảo, mỗi bảo có 10 bính-sĩ, tất cả là 1150 quan-
— ——————
nhân, chia làm 6 cơ, lo việc nhung-thủ.
Sau đỏ, Lê-Công được triệu về Kinh dự bàn việc sách-lập Hoàng-thái-tử ở ngôi Trừ-nhị (2), vì Đông-cung Cảnh đã qua
đời từ năm 1801 và con của Đông-cung Cảnh thi hãy còn nhỏ
tudi qua.
Vua Gia-Long tổ ý rằng cần phải chọn người trong tdi
lắm vua, chờ giao quyền cho kể còn thơ-ấu thì e gặp nạn phụ- chánh chuyên-quyền như việc Trương-Phúc-Loan còn sờ-sờ
trước mắt,
Lộ-Cong tõu :ô Bớch-tụn thừa trọng. Vó cố-nhõn đó dạy
ô Lập tự duy đớch a lại thờm Dong-cung Me ohd thi đi xa
vạn dầm tìm viện, lon lò còn dây sông Sanh giặc gi thành,
chẳng may mất sớm thì con phải hưởng công-lao xứng đảng
của cha. ằ
CHA “Cha.
Tuy vậy, vua Gia-Long vỡn vào lý khỏc là cõu ô phụ trỏi tử
hoàn ằ, và lại Hoàng-tử Đảm đó 2ó tuổi và năm 181, khi
'Thừa-thiên Hoàng-hậu (bà họ Tống, sanh-mẫu của Đông-cung Cảnh) qua đời thì Hoàng-tử Đảm đã từng đứng chủ-tể như bực trưởng.nam, vậy Đảm đáng chọn làm. Hoàng-thải-tử,
Lê-Công nin lặng Ị
Ì (1) Nau lập thành tỉnh Quâng-tin, i
___ ©) Trừ-nhị là người chọn sẵn đề sau nity lên làm vua.
— 4) Lập kể kế-tự thì chỉ cá đích-tôn mà thôi.
Năm Gia-Long 18 (1819), bai trấn Thanh-Nghệ - bị nạn đói,
trộm-cướp cả dấy, dân-Linh khỗ-sở. Các quan sở-tại cip-bdo
với Triều-đình, nhứt là việc các tù-trưởng thồ-dân ở miền rừng
núi khuấy-phả không sao trị được.
° Ơ, 6| mạng ô Vua ha chi da dợi cử làm, thấy hai cử trừ, Việc quan việc din thy- : a kớnh-| TỦ : i tự y voi sir vi
„j nghỉ xử-đoỏn ằ,
§ `ˆ “Ra đếo nởi Lê-Củng án-bình bẩEdồng một mãi sai vấn:
¡quan Nguyễn-Văn-Khuê và Nguyễn-ÐĐức-Nhuận đem tờ hiểu-
duTên miền sơn-cước khuyén-cao thỗ-tù rõ đường lợi hai, mọt
Thặt cách chức những viên quan bẩttài, trị tội bọn nha-lại
am-những, tha sưu-thuế từ màu-đần (1818) về trước, miễn binh-diéa trong vòng ba năm ; đổi voi những kể vì nghẽo doi mà đã làm việc phi-pháp thì chẳng những thạ-bỏ. tất-cả tội-lỗi
lại cũn tity tai. thau-dupg.. rơ¿
“Chỉ trụng mẩy thỏng, quản-lÍnh khỏi Việc giết-gfửc, dõn
chúng khẻi bị tù-đây, nà xa Tãn đều được yên-ôn, 1 Chẳng những vậy, nhiều quản-dân và tôi-phạm ở các trấn
Bắc-thành cũng đua nhau vào đầu-thú. Vua cho Lê-Công lập những đội lính s Hồi-lương › với những số người nầy :vốn người Nghệ-an tHỊ Cho sung vào đội An-thuận; vốn người Thanh-héa thi [ cho sung vào đội Thanh-thuận ; vốn người Bẳc- think thi cho sung vào đội Bic-fhuan,
Cho tiến mười động XÍan-dân thuộc châu Sầm-lử 1) tỳ — -
xu CC aia
{1) Châu Sầm-tứ có tên trong thời Hdu-lé, oồ sau giảm di,
nay không rõ chắc ở tại đâu, chỉ biết thuộc trong tùng Trấn-man-phủ (gần Hối-xuân). Mà phủ Trấn-man thì Đóng giáp châu 1ang-chánh, Bắc giáp tinh Héa-binh va
Điện-biờn-phủ, Tõy gồm huyện Đẹm-nứa giỏp Al-lao, Nam giáp huyện âầằm-tộ của tỉnh Nghệ-an. :
xưa chưa từng thuộc-lệ triều-đình, nay cũng xin về với Lẻ- Cong.
Thang 9, Lộ-Cong ve đến Kinh, vua hửi-han phủ ủy rất lõu, Thang chap, ngày 11, vua lâm bịnh, triệu Lê-Công và Lễ-bộ Thượng-thơ Phạm-Đăng-Hưng (2) đồng tho cé-mang di-chiéu,
lại ủy cho Lé-Gong gém_coi ci nim dính tưởng-sĩ thuộc dao Thiin-sich-quan.
Qua ngày 19 tháng chạp (3-2-1820), vua Gia-Long thăng-hà,
*
1X,— LAI LANH GIA-DINH THANH TONG-TRAN Minh-Mạng năm đầu (canh-thìn, 1820).
Tai xứ Đồng-nai có thầy sãi Cao-miên tẻn Kế giỗi về ngãi, gồng, bủa-chú. Được khá đông thô-dân phục-tùng Kế nồi lên
khuấy Xóm ph xóm phá làng, chẳng những ở miền Tây-ninh mà còn
gây nguy-ngập đến thành Nam-vang.
% Lê-Công phụng-mạng lãnh chức Gia-đỉnh-thành Tồng-trấn
vào lúe tháng 5.
Lê-Công xin được đem vào Nam những đạo binh Hồi-
lương, gồm người Thanh-Nghệ và Bắc-thành đã xuất-thú sung
quản năm. Kon (1819), Vua y cho.
(œ2 Thán-sanh của Từ-Dũ Thải-hậu (me vua Tụ-Đức). n người ;.——= ee Gỏ-công ; hiện naụ mộ bà đền tho Đức quéc-céng Pham- Đăng-Hưng còn tại Son-qui, gin linh-ly Go-cong.
—1l —
Khi Lê-Công vừa vào đến Sài-gòn thì gặp tang cha. Vì
đương hồi cũn mang œ quừe-hiếu ằ (tang vua Gia-Long) nờn Lờ*
Công cụ sở thỉnh mạng, : #
Vua cho phép dùng đúng 1 đại-tang (trầm thôi). Vua lại ban-tứ gấm lụa, bạc tiền, còn sai đại-thần đến củng tế và truy-
phong cho thân-sanh của Lê-Công hàm. Thống-chế (1)
+
% Biết rõ tâm-Tỷ người Cao-miẻn, những người chất-pháe, Lê
Công không cho quân-linh giết càn bắt bây, cứ cho đò-la
tông-tích sai KS, hE nghe /Kĩ 6 vilhg aắ thì phât nhiều biêh-sẼ
mau tới đó, —
Rốt cuộc Lê-Công và Thoai.ngọc- -hầu Nguyễn-Vũn-Thoại KT,
vậy bất bắt được sãi. ae dạy chém bêu đầu thị chúng, và HT
hồng với w với những kể manh-tùng. Vua được tiệp-văn, mừng -rố+
ban cho Lê Lê-Công mười ngàn quan tiền đề tưởng-lệ trớng-sĩ,
(1) Tại làng Lang-hưng (Định-tường), trưởc mộ song-thân của
Lé-Céng c6 bia da :
Bia 1.— Tué tai Tan-ti Trong-xudn séc nhurt,
Cố Việt Hiền-khảo /7ð-huản Tưởng-quần Kham-sat
Chưởng-cơ tặng Théng-ché LE- HẦU chỉ mộ Tụ-từ : Khám-sai Gia-định-thành Tồng-trấn
Chưởng Tẫ-quân Binh-tâu Tướng-quân kiêm giám
Thần-sách-quân Quận-công LÊ-V.ĂN-DUYỆT bái giám
-2—
„ Thể là an-ninh trật-tự được vãn-hồi ở khắp thành Gia-
định... :
Đã trừ hại cho dân, Lê-Công còn trừ eho dân mội đại-họa
khác ? :
Dan Gia-định vốn biết Lê-Công là người chảnh-trựe, luôn luòn cương-quyết vị dân khử bạo. Vậy nên khi vừa vào tới trấn-thành, Lê-Công đã nhận được nhiều đơn tố-cáo hành-vỉ
khổc-hại của Phó Tông-trấn | Huynh-Cong-Ly.
Huỷnh-Công -Lý là người tham - tàn, §ách-nhiễn dân-
chủng thái quá: nào lã khi giám-đốc việc đào kinh An-
thông (1) ở Sài-gòn ăn qua kinh Ruột Ngựa và việc véL kinh GIỎ là. 2a
hư tieng. yếu
Bia HL— Tu tại Gidp-tudl Trong-ha cat net
Cố Viết Hiền-Tj Khảm-sai Chưởng-cơ LỄ Hầu
.__ Chánh-thất NGUYÊN Phu-nhân chỉ mộ
Hitu-tit : Kham-sai Gia-dinh-thanh Téng-irdn
Chiréng Ta-quan Binh-lay Tướng-quân Qudn-Céng LE-VAN-DUY ET lap
(Măm Tân-lị là năm 1821 ; nim Giáp-luất là năm 1841).
{1) .n-thông-hà là hình Bến: nghé, từ cần Xỏm-ehf (đầu đường Tẵn- Đà Chụ-lởn) đến ngã tư rạch Lò-Gốm, đồ giáp bới kinh Nuôi Ngựa. thông qua Rạch Cái.— Ft cầu Xóm-chŸ thuộ trước gọi là cầu Bà Thuụng, mà cỏc quan ứỡ khong
gọi dõn bằng Bà nờn chộp là ô cầu Thị Thụng ằ kinh nầu
đảo zong trong năm Gia-Long 18, ua nhơn tên cầu ind dit lờn là ô 4n-thụng-hd ằ. Người Phỳp thấu hai bờn be kink
gần toàn là người Trung-hoa ở, nên gọi là .Arroo Chỉnois:
=a =
Bio-dinh (1) cho thông từ Chợ cũ My-tho đến rạch Vũng-gù
(Tân-an), Lý xuất của kho mà không phát cho đân phu, bit chet
dé lam tiền điền-chủ và người có thân-nhân phải dị:làm xâu...
nào là khi xây rộng mộ cha, Lỷ đã ban mã đời mồ thân-nhân
kẻ khác chỏn gần đỏ một việc mà luật nước cấm rất ngặt.
còn làm nhiều điều tác-tê bất chấp phảp-luật triều-đỉnh.
@ Cho điền-tra cin-ké, đủ bằng-cở xác-đáng, Lẻ-Công dâng
biều táu-bảy mọi lẽ và khép Lý vào tử-lội.
Vua muốn cứu Lý nên sai người lãnh chỉ đi suốt
ngây đêm vào Gia-định truyền rằng Lý đáng tội tử-hình, vậy
Lê-ông cho giải về kinh đề Lý phục quốc-phắp,
Dựa vào lời phờ ô đảng tội tử-hinh ằ, Lờ-Cụng dạy đem chém Huỳnh:Gông-Lý rồi cho muối thủ-cấp bỏ vào thùng gởi về Triều, và kính tâu là đường-$ã xa=xôi, € ching may ‘ed Xây
ra điều
a điều bó bắt, nờn ô phụng-thừa Thỏnh-chỉ, xử trắm tội-
nhân + Vậy là sửng-phì của vua Minh-Mạng phải bị biểếm vào lãnh +
cung theo luật Triều-đình, vì có cha là kể phạm Irọng-tội,
Và, ngày 28 tháng 3 năm lản-H (1821, Minh-Mạng 2) Long-
(1) Bảo-dịnh-hà đi từ Tiền-giang, tại chợ cũ Mi-lho qua chợ Bén-iranh, cho Thang-trông (Phú-kiếU, gián nước Cai-lộc, tới tỉnh-lụ Tan-an, ra Vàm-cô Tâu. Năm Gia-Long 18, kinh
đảo xong, nua đặt lên cho dòng nước nầu của trấn Định- tưởng là ô Bảo-định-hà ằ ; người Phỏp gọi Arroyo de la
Poste. ,
vân-hầu Trương-Tấn-Bửu lại được cử vào lãnh chức Gia-định-
thành Phó Tổng-trấn (1)
x
Lấy danh-nghĩa là bảo-hộ Cao-miên và cũng đề tâm đề:
phũng s sự gõy hấn bất-thường của Xiờm-èa, Lờ- C ng ứ đó xin sửa dắp m một. con đường từ Sài-gòn lên Gò-dầu và Tị h dé
cho lwe-quan ‘thang toi téi_ranh-gidi Xiém-Mién, ngang qua thành
Lê-Công cũng lo đếp con kinh Vĩnhtế đề thủy-
-ninh đề
quân cot thê hệ đi-động man-le từ Ghâu- r Châu-đốc. qua Hà-tiên mà ra
Vịnh Xiêm-la. Vậy nẻn Lê-Công xin vua cho vét lại và đào `
thêm kinh nầy 'eho sâu _réng hon,
Thăng 2 năm Minh. Mạng thú-tư (1823), Lê-Công được lịnh
(1) Tit thang 5 canh-thin (1820), (Minh-Mang nguyén-nién) Ta. _
quân Eâ-Công phụng-mạng lĩnh Gia-dịnh-thành Tồng-Irấn tới ngàu 98 tháng 3 tân-lị (1921) là ngày Long-uân-hầu
được cử lãnh Gia.định-thành Phó Tồng-trấn thế cho Huỳnh Công-Lú, là 11 tháng ; trong thời-gian nầy Lé-Công không
Sề nẵng mặt ở Gia- định-thành, oậu khụng thề cú oiệc ô thừa
túc 1ê-Công lai Kinh, Huỳnh- công Ly lai con có một tội Ío thác {a tee-pion oới H-thiệp của Lẻ-Công, nên chừng Lé-
Cong vé Sdi-gon nghe duoc vide nity, liền xử: _trắm Huùnh-
Củng-Lỳ... ằ, theo thuyết của ễng Trương- nrong-Vink-Ky trong
bai Souvenirs historiques sur Saigon et ses environs : deing
trong tap-chi Excursions et Reconnaissances, X 9, số 23, aut
ban Mai Juin 1885,
—145—
chọn trên ba muôn rưỡi binh dan & Gia-dinh-thanh biép với
a ee a
hơn một muôn binh-dân Cao-mi việc nầy, Đến
tháng tư thì đã xong được hơn một muôn năm trim trượng, chỉ còn độ một ngàn bảy trăm trượng nữa.
Biết mùa hè nòng bức, vua dạy ngưng việc, chờ qua mùa Xuân năm sau sẽ ti€p-tuc.
‹ Nghe Lê-Gông bồn-thân đốc-suất công-táo nầy đến phải
làm bịnh, vua đạc-thưởng Lê-Công một ngọc-đải và thêm lời
dụ cú cõu ; ô Từ xưa hoàng tử, chư-cụng chưa sĩ được ĐP-lfÊ
ngọe-đỏi nay khanh đó nhiều vóng-ch, lại kiến tõn-lao nờn, đặc-biệt ản-tử vậy ằ,
x
‘X.— PHO-MA DA-DA VA LANG ONG THUQNG
Mùa xuân năm Minh-Mạng thứ 5 (1824), vua gã con gái thử ..
10 của Tiên-để lã Ngọc-Nghiện cong-chúa cho, Lé-Vin-Yén, con thừa-tự của Lê-Công. Lô-Văn-Yến đương chức -Kiêu-ky
Đô-úy cải thành Phỏ-mã Đỏ-ủy (1).
(1) Trong đền thờ Lé-Cong có rất nhiều tấm chấn do thiện-nam 1in-nữ Trung-hoa củng, đề lạ ơn Lê-Công phù-hộ. Nhiều
` yấm đề & chữ lớn ô PHề-M.ó DA-D4A ằ. Chưa ai gidi-thich
rõ tại sao lại uiệt # chữ đó. Hân là thế nầu : chữ DÀ Di vd Xa thiết, ám da, vdn ma, nén phải doc va viét dvda: da.
Chit DA tà Cha, (Phụ-dó : Cha vay) xuất-xứ từ ô truyện Hần-Cảnh ằ thời Lương Pử.Ї (giữa thế-k thứ 6). Đến
thời Tổng thấy dựng chữ đúi ô Da-Da ằ. Con chit Phũ- mã, tức rễ 0ua (như bê-' ăn-Yến)— Đa số thiện-tÍn binh-
dân Trung-hoa vi qua tén-quy Lé-Céong, không dám kêu
lên đã đảnh mã. cũng không dám gọi tước của Lê-Còng,
nờn xưng-hụ bằng danh-tt sửng-kớnh là ô Phũ-mó (da-da s;
voi nghia la ViThigng.quan Cha Ong Pho-ma.