1.2. Nội dung, tiêu chí đánh giá và các yêu tố ảnh hưởng đến phát triển nông
1.2.3. Các yếu tố tác động đến phát triển nông nghiệp bền vững
1.2.3.1. Các yếu tố bên ngoài
Thứ nhất, xu hướng hội nhập kinh tế quốc tế.
Hội nhập kinh tế quốc tế góp phần thúc đẩy sự tăng trưởng mạnh mẽ về quy mô sản lượng nông nghiệp. Thông qua hội nhập kinh tế quốc tế, các quốc gia có thể phát huy lợi thế so sánh về nông nghiệp của mình. Khả năng cạnh tranh và hiệu quả kinh tế được nâng cao nhờ việc phân bổ, sử dụng nguồn lực hiệu quả hơn, khả năng tiếp cận thị trường được nâng cao. Tạo ra cơ hội để tiếp cận công nghệ, kỹ năng quản lý tiên tiến, phát triển nguồn nhân lực chất lượng… từ đó, tạo khả năng tăng năng suất và sức cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Hội nhập tạo ra thị trường rộng lớn cho sản xuất nông nghiệp. Tạo ra động lực cho việc mở rộng quy mô sản xuất, mở rộng thị trường nông sản ra thế giới, nâng cao hiệu quả của sản xuất nông nghiệp, thúc đẩy tăng trưởng của nông nghiệp.
Tuy nhiên, khi tham gia vào thị trường thế giới sản xuất nông nghiệp ở những nước như Việt Nam cũng gặp những bất lợi. Nền sản xuất bị phụ thuộc nhiều vào sự thay đổi của thị trường thế giới. Thị trường thế giới thường xuyên biến động làm cho sản xuất nông nghiệp trong nước không ổn định. Áp lực cạnh
tranh ngày càng lớn, làm cho việc phát triển nền nông nghiệp theo hướng “mở” gặp nhiều khó khăn.
Hội nhập vào nền kinh tế thế giới cũng tạo ra những ảnh hưởng đối với nông nghiệp bền vững thông qua những tác động đến môi trường. Một mặt, tạo điều kiện cho việc hướng vào sản xuất nông nghiệp đến sản xuất nông sản sạch, nông nghiệp chất lượng cao để đáp ứng nhu cầu của thị trường thế giới. Mặt khác, hội nhập kinh tế quốc tế khuyến khích việc khai thác, sử dụng ngày càng nhiều hơn các nguồn tài nguyên nhằm đạt được tăng trưởng kinh tế nhanh chóng. Đất đai phải hoạt động không nghỉ, dẫn tới sự suy thoái đất, nguồn nước cũng suy giảm, việc sử dụng các chế phẩm hóa học cho sản xuất cũng gây ra sự ô nhiễm với môi trường tác động đến tính bền vững của nền nông nghiệp.
Thứ hai, môi trường kinh tế và trình độ phát triển của nền kinh tế.
Môi trường kinh tế và trình độ phát triển của nền kinh tế nói chung có tác động rất lớn đến phát triển nông nghiệp bền vững. Nó cung cấp đầy đủ những điều kiện về cơ sở kinh tế kỹ thuật để hiện thực hoá những chương trình, kế hoạch mục tiêu của phát triển nông nghiệp bền vững. Đó là nguồn vốn dồi dào, trình độ khoa học công nghệ hiện đại, cơ sở hạ tầng phát triển, hệ thống dịch vụ hiện đại, thuận tiện… Trình độ phát triển kinh tế cao đồng nghĩa với chất lượng chung của nguồn nhân lực tốt đáp ứng được yêu cầu của phát triển nông nghiệp bền vững. Trong điều kiện nền kinh tế còn nhiều khó khăn như ở các nước đang phát triển nó tạo ra những khó khăn cho mục tiêu phát triển bền vững, đòi hỏi phải có quyết tâm và có bước đi, lộ trình phù hợp để đạt được mục tiêu phát triển nông nghiệp bền vững.
Thứ ba, môi trường xã hội và trình đội phát triển của xã hội.
Môi trường xã hội ổn định là điều kiện để phát triển kinh tế nói chung và nông nghiệp nói riêng. Sự ổn định về kinh tế - xã hội tạo môi trường thuận lợi cho tất cả các ngành kinh tế phát triển trong đó có cả nông nghiệp, tạo điều kiện để tăng mức đầu tư của xã hội cho sự phát triển nông nghiệp…. Đảm bảo sự ổn định về xã hội là cơ sở để giảm bớt sự chênh lệch về trình độ phát triển giữa nông thôn và thành thị, thu hẹp khoảng cách về mức sống giữa người dân làm nông nghiệp với
các lĩnh vực khác. Sự đồng thuận của hệ thống chính trị từ trung ương tới địa phương sẽ làm cho việc thực hiện những kế hoạch, những chương trình mục tiêu về phát triển nông nghiệp đạt hiệu quả cao, kích thích được tính tích cực của người sản xuất nông nghiệp làm cho sản xuất nông nghiệp đạt hiệu quả cao.
Trình độ phát triển của xã hội cũng tác động rất lớn đến phát triển nông nghiệp bền vững. Nhìn từ góc độ nhận thức nếu trình độ phát triển xã hội cao thì xã hội sẽ nhận thức rõ ràng quy luật phát triển của tự nhiên, xã hội; nhận thức rõ nhu cầu cần phải bảo vệ môi trường sống của chính con người. Nhìn từ góc độ nhu cầu về sản phẩm nông nghiệp nó tạo ra sự thay đổi trong nhu cầu, thói quen tiêu dùng, con người sẽ hướng tới tiêu thụ những sản phẩm nông nghiệp sạch, những sản phẩm tiêu thụ ít tài nguyên và thân thiện với môi trường
Thứ tư, môi trường tự nhiên và biến đổi khí hậu toàn cầu.
Sản xuất nông nghiệp bền vững chịu sự tác động rất lớn từ môi trường, điều kiện tự nhiên. Điều kiện đất đai, thời tiết, khí hậu, nguồn nước, các yếu tố sinh học khác… có tác động trực tiếp đến phát triển nông nghiệp bền vững. Điều kiện tự nhiên thuận lợi sẽ tạo điều kiện để sản xuất nông nghiệp đạt năng suất và chất lượng cao, tạo cơ sở để hướng đến những mục tiêu của phát triển nông nghiệp bền vững.
Khi điều kiện tự nhiên không thuận lợi thì việc phát triển nông nghiệp bền vững sẽ gặp khó khăn. Trong những năm gần đây sự biến đổi khí hậu toàn cầu đã làm ảnh hưởng trực tiếp đến phát triển nông nghiệp, hạn hán, mưa bão, xu hướng nóng lên của trái đất, sự bất thường của thời tiết, sự xuất hiện của những loại dịch bệnh mới gây ra sự suy giảm sản lượng nông nghiệp.
Phát triển nông nghiệp chịu sự tác động của điều kiện tự nhiên lớn hơn những ngành khác, trong phát triển nông nghiệp bền vững một mặt phải giảm sự chi phối của thời tiết khí hậu đến quá trình sản xuất bằng cách tăng cường các yếu tố khoa học, công nghệ vào sản xuất. Một mặt, phải hướng sản xuất nông nghiệp theo hướng thân thiện với môi trường, sử dụng tài nguyên đất, tài nguyên nước phải tính đến lợi ích lâu dài, không làm suy thoái đất đai, cạn kiệt nguồn nước, phá huỷ môi trường và mất cân bằng sinh thái.
Có thể thấy quy mô, sản lượng, chất lượng của sản xuất nông nghiệp chịu tác động rất lớn của điều kiện tự nhiên, do vậy phát triển nông nghiệp bền vững cũng chịu tác động lớn từ điều kiện này, nhất là ở những nước có trình độ phát triển còn thấp.
Sản xuất nông nghiệp có đặc trưng là gắn liền với tự nhiên, phụ thuộc rất lớn vào điều kiện thời tiết khí hậu. Nhưng trong một vài năm trở lại đây, khí hậu đang có những biến đổi mạnh mẽ gây bất lợi thậm chí là tổn thất cho phát triển.
Sự biến đổi của khí hậu theo hướng ngày càng khắc nghiệt thất thường làm cho phát triển nông nghiệp bền vững gặp nhiều bất lợi. Sự biến đổi khí hậu tác động trực tiếp tới quá trình sinh trưởng, phát triển của cây trồng vật nuôi, thậm chí làm biến đổi cơ cấu mùa vụ gây khó khăn cho việc ứng phó của người nông dân đặc biệt là với các quốc gia, địa phương có trình độ phát triển nông nghiệp thấp.
Thứ năm, truyền thống, tập quán canh tác nông nghiệp
Truyền thống sản xuất nông nghiệp và tập quán canh tác có tác động không nhỏ tới phát triển nông nghiệp bền vững. Nền nông nghiệp truyền thống chủ yếu dựa vào điều kiện tự nhiên, việc phát triển chủ yếu dựa vào việc khái thác những điều kiện về đất đai, khí hậu, nguồn nước… sắn có. Trong quá trình phát triển sản xuất nông nghiệp truyền thống chưa có sự kết hợp giữa mục tiêu tăng trưởng vứi mục tiêu xã hội và môi trường.
Sự phát triển nông nghiệp truyền thống đã hình thành tập quán canh tác khác nhau giữa các địa phương. Tập quán canh tác ăn sâu vào trong suy nghĩ của người nông dân và khó xoá bỏ. Điều này một mặt tạo ra tính khác biệt trong sản xuất nông nghiệp, tạo ra những sản phẩm nông nghiệp đặc trưng của địa phương; mặt khác tạo ra cản trở cho quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế, áp dụng các phương pháp canh tác mới, áp dụng khoa học công nghệ vào sản xuất.
Do đó để phát triển nông nghiệp bền vững cần phải phát huy được những điểm tích cực của nông nghiệp truyền thống và làm thay đổi những yếu tố chưa phù hợp để có thể thực hiện các mục tiêu kinh tế, xã hội, môi trường.
1.2.3.2. Các yếu tố bên trong
Thứ nhất, vai trò của nhà nước và chính sách phát triển nông nghiệp bền vững Nhà nước có tác động rất lớn với phát triển nông nghiệp bền vững, bởi phát triển nông nghiệp bền vững đòi hỏi phải kết hợp một cách hài hoà giữa các mục tiêu kinh tế với mục tiêu xã hội và môi trường. Nhìn từ góc độ lợi ích trước mắt thì phát triển nông nghiệp bền vững không có nhiều sức hút với các chủ thể sản xuất. Bên cạnh đó quá trình phát triển nông nghiệp bền vững đòi hỏi phải xây dựng những chương trình, kế hoạch, CS và những biện pháp cụ thể. Do vậy nhà nước có vai trò rất quan trọng đối với quá trình này.
Nhà nước đóng vai trò chủ đạo trong việc xây dựng chiến lược phát triển nông nghiệp bền vững, ban hành các văn bản pháp luật, CS phát triển nông nghiệp bền vững. Trong điều kiện nền kinh tế còn ở trình độ thấp, thị trường nông sản còn nhiều yếu kém, nhà nước giữa vai trò làm cầu nối giữa nông dân với nhà khoa học, với doanh nghiệp, với nhà nước để thiết lập được sự thông suốt giữa sản xuất với thị trường nâng cao giá trị sản xuất nông nghiệp. Vai trò của nhà nước còn thể hiện thông qua sự đầu tư cho xây dựng cơ sở hạ tầng, vốn, công nghệ, phát triển nguồn nhân lực phục vụ phát triển nông nghiệp bền vững.
CS phát triển nông nghiệp bền vững sẽ quy định những mục tiêu về kinh tế, xã hội, môi trường trong quá trình phát triển nông nghiệp. Nó thể hiện những mục tiêu cần phải thực hiện trước mắt, những mục tiêu được ưu tiên để phát triển nông nghiệp bền vững.
Trong CS phát triển nông nghiệp bền vững có chính sách của trung ương định hướng chung cho sản xuất nông nghiệp bền vững, như xác định cơ cấu kinh tế nông nghiệp, đề ra những mục tiêu ưu tiên phát triển. Những chính sách cụ thể của các địa phương để phục vụ trực tiếp cho phát triển nông nghiệp bền vững ở từng địa phương, vì tiềm năng thế mạnh, định hướng phát triển của mỗi địa phương là khác nhau.
Phát triển bền vững nông nghiệp bền vững là một quá trình, nó đòi hỏi tính ổn định, nhất quán của hệ thống CS. Do đó, cần phải xây dựng một hệ thống CS
phát triển nông nghiệp một cách khoa học phù hợp vớp điều kiện cụ thể và phải mang định hướng chiến lược. Thực tế cho thấy, do sức ép của tăng dân số, nhu cầu sản xuất, do sự hạn chế về trình độ công nghệ mà ở các nước đang phát triển đang ưu tiên nhiều hơn cho mục tiêu tăng trưởng về quy mô sản lượng nông sản nên việc thực hiện các mục tiêu môi trường thường bị xem nhẹ.
Hệ thống CS phát triển nông nghiệphải hướng đến chuyển mô hình tăng trưởng dựa vào lợi thế có sẵn về tài nguyên về công nghệ sang lợi thế cạnh tranh dựa vào vốn, công nghệ và tri thức. Điều kiện để đảm bảo tăng trưởng nông nghiệp bền vững là phải có chính sách phát triển nông nghiệp bền vững đúng đắn.
Để xây dựng hệ thống CS phát triển nông nghiệp bền vững đầy đủ ngoài việc xây dựng hệ thống CS kinh tế cho nông nghiệp cần phải xây dựng những CS để giải quyết vấn đề xã hội, môi trường như: CS về phân phối thu nhập, CS xoá đói giảm nghèo, CS đào tạo nghề, CS giải quyết việc làm. CS phát triển rừng, CS ruộng đất, CS bảo vệ môi trường…Hoàn thiện hệ thống chính sách xã hội, môi trường trong phát triển nông nghiệp nó có tác động mạnh mẽ đến quá trình phát triển nông nghiệp bền vững tạo ra sự đồng bộ để thực hiện việc phát triển nông nghiệp bền vững.
Thứ hai, cơ sở hạ tầng và công nghệ.
Cơ sở hạ tầng, trình độ công nghệ của sản xuất nông nghiệp tác động trực tiếp đến tính bền vững của sản xuất. Trình độ công nghệ cao cho phép sản xuất nông nghiệp theo hướng hiện đại, sản xuất nông phẩm sạch, hướng sản xuất nông nghiệp đến nền sản xuất công nghệ cao, nâng cao hiệu quả kinh tế của nền sản xuất.
Cơ sở hạ tầng, kỹ thuật có vai trò quan trọng để có một nền sản xuất nông nghiệp chất lượng cao, tạo ra mối liên kết giữa sản xuất với khoa học, với chế biến và thị trường. Cho phép tăng giá trị của sản xuất nông nghiệp, đem lại hiệu quả kinh tế thực sự cho nông nghiệp cho người làm nông nghiệp. Sự phát triển của hệ thống giao thông, thông tin liên lạc, hệ thống dịch vụ hỗ trợ sản xuất góp phần làm giảm chi phí sản xuất, tăng khả năng cạnh tranh của nông sản, giải phóng sức lao động của người nông dân. Đối với những nước đang phát triển việc phát triển hệ thống cơ sở hạ tầng, khoa học công nghệ góp phần thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa
nông nghiệp nông thôn làm cho quá trình phát triển nông nghiệp bền vững có cơ sở vững chắc hơn.
Thứ ba, nguồn nhân lực.
Nguồn nhân lực là lực lượng sản xuất hàng đầu, là yếu tố quan trọng nhất, quyết định trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, do đó, quyết định năng suất lao động và tiến bộ xã hội.
Đối với sản xuất nông nghiệp chất lượng nguồn nhân lực sẽ quyết định chất lượng của phát triển nông nghiệp. Nguồn nhân lực phục vụ cho sản xuất nông nghiệp không chỉ có người nông dân trực tiếp sản xuất mà còn có đội ngũ cán bộ kỹ thuật, những nhà khoa học, đội ngũ cán bộ quản lý nông nghiệp, đội ngũ quản lý các doanh nghiệp kinh doanh trong lĩnh vực nông nghiệp, đội ngũ cán bộ tài nguyên môi trường….Sản xuất nông nghiệp chỉ có thể phát triển bền vững khi có nguồn nhân lực đồng bộ, chất lượng cao.
Thực tiễn ở các nước đang phát triển cho thấy nguồn lực cho phát triển nông nghiệp còn hạn chế. Lực lượng lao động trẻ, có trình độ có xu hướng chuyển sang khu vực kinh tế khác. Sức hút của khu vực nông nghiệp với lao động có trình độ không lớn. Nhìn chung chất lượng nguồn nhân lực cho phát triển nông nghiệp thấp hơn so với công nghiệp, dịch vụ. Để tạo ra động lực cho phát triển nông nghiệp cần phải nâng cao chất lượng nguồn nhân lực nông nghiệp đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của sản xuất nông nghiệp, nhất là khi nền kinh tế hội nhập vào kinh tế thế giới.
Thứ tư, trình độ phát triển của thị trường nông sản.
Một nền nông nghiệp phát triển không thể thiếu thị trường tiêu thụ. Sản xuất nông nghiệp có phát triển hay không phụ thuộc một phần vào việc có thị trường đầu ra cho sản phẩm hay không. Nhu cầu của thị trường sẽ tác động đến quy mô và cơ cấu của sản xuất nông nghiệp. Một nền nông nghiệp có hiệu quả cao cần phải có thị trường hướng ra xuất khẩu. Tính ổn định của thị trường sẽ ảnh hưởng đến tính bền vững của sản xuất nông nghiệp.
Cần phải tạo điều kiện để tạo lập các yếu tố đồng bộ cho thị trường nông sản, nâng cao năng lực cạnh tranh của sản phẩm nông nghiệp trên thị trường trong nước
và thị trường thế giới. Tạo đà cho phát triển sản xuất nông nghiệp và phát triển nông nghiệp bền vững.
Ngoài những yếu tố trên, yếu tố văn hóa, xã hội, sự ổn định kinh tế vĩ mô, thể chế…cũng tác động đến phát triển nông nghiệp bền vững ở những mức độ khác nhau.