23
Một doanh nghiệp khi xuất khẩu hàng hóa ra nước ngoài cần tiến hành hàng loạt hoạt động: nghiên cứu thị trường, đánh giá năng lực xuất khẩu doanh nghiệp, xác định sản phẩm, nhu cầu, thị hiếu khách hàng ở thị trường mục tiêu, tìm kiếm nguồn vốn tài trợ, tổ chức các hoạt động xuất khẩu, v.v. Sau một thương vụ, hoặc thời gian nhất định điều mà doanh nghiệp đạt được sẽ phản ánh thông qua kết quả kinh doanh xuất khẩu. Vì vậy, có thể nói kết quả kinh doanh xuất khẩu của doanh nghiệp là bức tranh đa chiều về những thành công và thất bại của doanh nghiệp khi xuất khẩu sản phẩm ra thị trường nước ngoài.
Kết quả xuất khẩu đƣợc xem nhƣ kết quả của hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp tại thị trƣờng xuất khẩu (Shoham, 1996; Katsikeas và cộng sự, 2000; Chenvà cộng sự, 2016); nhƣ là sự đánh giá mục tiêu của doanh nghiệp (bao gồm cả chiến lƣợc và tài chính), liên quan đến việc xuất khẩu sản phẩm ra thị trƣờng, đều đạt đƣợc thông qua thực hiện chiến lƣợc marketing xuất khẩu (Cavusgil & Zou, 1994); nhƣ mức độ mà doanh nghiệp hoàn thành các mục tiêu khi bán sản phẩm ra thị trƣờng quốc tế (Navarro et al., 2010); nhƣ kết quả của các hoạt động quốc tế của doanh nghiệp (Jalali, 2012).
2.2.2 Phƣơng pháp đo lƣờng
Các nghiên cứu tổng quan cho thấy kết quả xuất khẩu có thể đƣợc tiếp cận theo nhiều cách: (1) Theo góc độ tài chính (Economic/Financial), kết quả xuất khẩu tập trung vào doanh số, lợi nhuận và thị phần (Zou & Stan, 1998; Katsikeas & cộng sự, 2000; Leonidou & cộng sự, 2002; Altıntas& cộng sự, 2007), (2) Góc độ phi tài chính (Nonfinancial/Noneconomic) tập trung vào đo lƣờng sản phẩm, thị trƣờng và một số yếu tố khác, nhƣ: Đóng góp của xuất khẩu đối với nền kinh tế, danh tiếng của doanh nghiệp, số lƣợng giao dịch xuất khẩu, và dự báo về hoạt động xuất khẩu (Zou & Stan, 1998; Katsikeas & cộng sự, 2000; Leonidou & cộng sự, 2002; Altıntas & cộng sự, 2007), và (3) góc độ khái quát (Generic) tập trung vào nhận thức hoặc sự hài lòng của doanh nghiệp về hoạt động xuất khẩu (Katsikeas & cộng sự, 2000; Altıntas & cộng sự, 2007). Phƣơng pháp phổ biến nhất sử dụng để đo lƣờng kết quả xuất khẩu là đo lƣờng tăng trƣởng về doanh thu xuất khẩu, hay phần trăm của doanh
thu (khả năng thâm nhập thị trƣờng) từ hoạt động xuất khẩu (Aaby & Slater, 1989; Cavusgil & Zou, 1994; Altintas & cộng sự, 2007). Tuy nhiên, các doanh nghiệp thƣờng không sẵn lòng cung cấp thông tin tài chính từ hoạt động của mình (Altıntas & cộng sự, 2007). Vì vậy, tiếp cận kết quả xuất khẩu dƣới góc độ khái quát là cách tốt nhất để thu thập thông tin từ doanh nghiệp, tức xem xét nhận thức hay sự hài lòng của doanh nghiệp về hoạt động xuất khẩu. Trong nghiên cứu này, tác giả thực hiện đo lƣờng kết quả xuất khẩu theo cách tiếp cận dƣới góc độ khái quát (phù hợp với nghiên cứu của Katsikeas & cộng sự, 2000; Altintas & cộng sự, 2007; Nguyễn Viết Bằng và cộng sự, 2017).
2.2.3 Mô hình lý thuyết về các yếu tố tác động đến kết quả xuất khẩu
Với sự phát triển nhanh chóng của hoạt động kinh doanh quốc tế, xuất khẩu ngày càng đóng vai trò quan trọng đối với sự tồn tại và phát triển của nhiều doanh nghiệp (Chen & cộng sự, 2016).Vì vậy, để duy trì đƣợc sự cạnh tranh trong thị trƣờng toàn cầu, các doanh nghiệp tại các thị trƣờng mới nổi cần cải thiện đƣợc kết quả xuất khẩu của mình (Adu-Gyamfi & Korneliussen, 2013).
Kết quả xuất khẩu đƣợc xem nhƣ yếu tố quan trọng để xác định sự thành công trong hoạt động của các doanh nghiệp (Nuseir, 2016). Chính vì vậy, việc xác định các yếu tố tác động đến kết quả xuất khẩu thu hút sự quan tâm từ các nhà quản lý doanh nghiệp, các nhà làm chính sách và các nhà nghiên cứu hiện nay (Sousa & cộng sự, 2008; Moghaddam & cộng sự, 2012). Đã có rất nhiều nhà khoa học thực hiện tổng quan các nghiên cứu để đƣa ra mô hình lý thuyết về các yếu tố tác động đến kết quả xuất khẩu, nhƣ: Madsen (1987), Aaby và Slater (1989), Gemünden (1991), Zou và Stan (1998), Leonidou và cộng sự (2002), Sousa và cộng sự (2008), Moghaddam và cộng sự (2012), Chen và cộng sự (2016). Cụ thể:
Mô hình của tác giả Madsen (1987)
Tác giả Madsen (1987) đã thực hiện tổng quan 17 nghiên cứu về các yếu tố tác động đến kết quả xuất khẩu đƣợc công bố từ năm 1964 đến 1985 thì cho rằng kết quả xuất khẩu của doanh nghiệp chịu tác động trực tiếp bởi 03 yếu tố: (i) yếu tố môi
25
trƣờng bên ngoài (Environment), (ii) yếu tố tổ chức của doanh nghiệp (Oranization), và yếu tố về chiến lƣợc của doanh nghiệp (Strategy).
Hình 2.1 Mô hình nghiên cứu của tác giả Madsen (1987)
(Nguồn: Madsen, 1987)
Mô hình của Aaby và Slater (1989)
Trên cơ sở tổng quan 55 bài nghiên cứu về kết quả xuất khẩu trong 10 năm từ năm 1978 đến năm 1988, tác giả Aaby và Slater (1989) cho rằng kết quả xuất khẩu chịu tác động bởi các yếu tố nhƣ: yếu tố môi trƣờng bên ngoài (External Influences) và các yếu tố tác động bên trong (Internal Influences) bao gồm: (i) năng lực của doanh nghiệp (Competencies), (ii) đặc điểm của doanh nghiệp (Firm level characteristics), (iii) định hƣớng Marketing (Marketing Orientation), (iv) chiến lƣợc của doanh nghiệp (Strategy).
Hình 2.2 Mô hình nghiên cứu của tác giả Aaby và Slater (1989)
(Nguồn: Aaby và Slater, 1989)
Mô hình của Gemünden (1991)
Tác giả Gemünden (1991) đã thực hiện tổng quan 50 công trình nghiên cứu về kết quả xuất khẩu từ năm 1964 đến năm 1987 thì cho rằng: kết quả xuất khẩu của các doanh nghiệp chịu tác động bởi 05 yếu tố: (i) đặc điểm của doanh nghiệp (Characteristics of the Firm), (ii) thị trƣờng nội địa (Home Country), (iii) năng lực quản trị doanh nghiệp (Managers), (iv) các hoạt động xuất khẩu của doanh nghiệp (Activities Export), và (v) đặc điểm của thị trƣờng nƣớc ngoài (Market Characteristics).
27
Hình 2.3Mô hình nghiên cứu của tác giả Gemünden (1991)
(Nguồn: Gemünden, 1991)
Mô hình của Zou và Stan (1998)
Dựa trên mô hình lý thuyết của tác giả Aaby và Slater (1989), tác giả Zou và Stan (1998) đã thực hiện nghiên cứu 50 bài bào khoa học về kết quả xuất khẩu đƣợc công bố từ năm 1987 đến 1997 thì cho rằng kết quả xuất khẩu chịu tác động trực tiếp bởi 08 yếu tố: (i) Chiến lƣợc marketing xuất khẩu (Export Marketing Strategy), (ii) thái độ và nhận thức của doanh nghiệp về xuất khẩu (Management Attitudes and Perceptions); (iii) đặc điểm quản lý của doanh nghiệp (Management Characteristics); (iv) đặc điểm của doanh nghiệp (Firm‟s Characteristics and Competencies); (v) đặc điểm của ngành công nghiệp xuất khẩu (Industry Characteristics); (vi) đặc điểm thị trƣờng nƣớc ngoài (Foreign Market Characteristics) và (vii) đặc điểm của thị trƣờng trong nƣớc (Domestic Market Characteristics).
Hình 2.4Mô hình nghiên cứu của tác giả Zou và Stan (1998)
(Nguồn: Zou và Stan, 1998)
Mô hình của Katsikeasvà cộng sự (2000)
Tác giả Katsikeas và cộng sự (2000) thực hiện tổng quan 103 bài báo trong thập niên 1990. Kết quả quả cho thấy kết quả xuất khẩu chịu tác động bởi: Các yếu tố quản lý (Managerial Factors), các yếu tố tổ chức (Organizational Factors), các yếu tố môi trƣờng (Environmental Factors), các yếu tố mục tiêu (Targeting Factors) và các yếu tố chiến lƣợc marketing (Marketing Strategy Factors).
29
Hình 2.5Mô hình nghiên cứu của tác giả Katsikeas và cộng sự (2000)
(Nguồn:Katsikeas và cộng sự, 2000)
Mô hình của Leonidou và cộng sự (2002)
Tác giả Leonidou và cộng sự (2002) thực hiện tổng quan 36 bài báo công bố từ năm 1960 đến năm 2002. Kết quả nghiên cứu cho thấy kết quả xuất khẩu chịu tác động bởi: Đặc điểm quản lý (Management Characteristics), yếu tố tổ chức (Organizational Factors), yếu tố về môi trƣờng (Environmental Factors), mục tiêu xuất khẩu (Export Targeting), và chiến lƣợc marketing xuất khẩu (Export Marketing Strategy).
Hình 2.6 Mô hình nghiên cứu của tác giả Leonidou và cộng sự (2002)
(Nguồn: Leonidou và cộng sự, 2002)
Mô hình của Sousa và cộng sự (2008)
Tác giả Sousa và cộng sự (2008) thực hiện tổng quan 52 bài báo công bố từ năm 1998 đến năm 2005. Kết quả nghiên cứu cho thấy kết quả xuất khẩu chịu tác động bởi: Đặc điểm doanh nghiệp (Firm Characteristics), đặc điểm quản lý (Management Characteristics), chiến lƣợc marketing xuất khẩu (Export Marketing Strategy), đặc điểm thị trƣờng nƣớc ngoài (Foreign Market Characteristics), đặc điểm thị trƣờng trong nƣớc (Domestic Market Characteristics).
31
Hình 2.7Mô hình nghiên cứu của tác giả Sousa và cộng sự (2008)
(Nguồn: Sousa và cộng sự, 2008)
Mô hình của Moghaddam và cộng sự (2012)
Moghaddam và cộng sự (2012) thực hiện tổng quan các bài báo đƣợc công bố từ năm 1989 đến năm 2009.Kết quả nghiên cứu cho thấy kết quả xuất khẩu chịu tác động bởi: Cam kết và hỗ trợ xuất khẩu (Export Commitment and Support), quản lý định hƣớng quốc tế (Management International Orientation), quản lý định hƣớng khách hàng (Management Customer Orientation), nhận thức về năng lực cạnh tranh (Perception Toward Competitiveness), nhận thức về thách thức và cơ hội xuất khẩu (Perception About Export Threats and Opportunities), kinh nghiệm xuất khẩu (Export Experience), trình độ ngoại ngữ (Foreign Language Proficiency), trình độ học vấn của nhà quản lý (Education Level of Manager).
Hình 2.8 Mô hình nghiên cứu của Moghaddam và cộng sự (2012)
(Nguồn: Moghaddam và cộng sự, 2012)
Mô hình của Chenvà cộng sự (2016)
Tác giả Chenvà cộng sự (2016) thực hiện tổng quan 124 bài báo công bố từ năm 2006 đến 2014. Kết quả nghiên cứu cho thấy kết quả xuất khẩu chịu tác động bởi: Đặc điểm hoặc năng lực của doanh nghiệp (Firm Characteristics/Capabilities), đặc điểm quản lý (Management Characteristics), đặc điểm cấp độ ngành (Industry Level Characteristics), đặc điểm cấp quốc gia (Country Level Characteristics) bao gồm: thị trƣờng trong nƣớc và thị trƣờng nƣớc ngoài, và chiến lƣợc marketing xuất khẩu (Export Marketing Strategy).
33
Hình 2.9 Mô hình nghiên cứu của tác giả Chen và cộng sự (2016)
Bảng 2.1Tổng hợp các mô hình lý thuyết về kết quả xuất khẩu
Nghiên cứu Ngữ cảnh Mô hình lý thuyết
Madsen (1987)
Madsen (1987)
thực hiện tổng quan 17 bài báo đƣợc công bố từ 1964 đến 1985.
Các yếu tố môi trƣờng bên ngoài (external environmental factors), các yếu tố về tổ chức của doanh nghiệp (organizational elements of the business), yếu tố về chiến lƣợc của doanh nghiệp (strategic elements of the business).
Aaby & Slater (1989)
Aaby & Slater (1989) thực hiện tổng quan 55 bài báo đƣợc công bố từ 1978 đến 1988.
Các yếu tố môi trƣờng bên ngoài (external environmental factors); Năng lực của doanh nghiệp (enterprise capacity), Đặc điểm của doanh nghiệp
(corporation characteristics), Định hƣớng
marketing (marketing orientation), Chiến lƣợc của doanh nghiệp (corporation strategy).
Gemünden (1991) Gemünden (1991) thực hiện tổng quan 50 bài báo đƣợc công bố từ 1964 đến 1987.
Đặc điểm doanh nghiệp (company characteristics), đặc điểm thị trƣờng trong nƣớc (domestic market), năng lực quản trị doanh nghiệp (corporation governance capacity), các hoạt động xuất khẩu của doanh nghiệp (exporters‟ activities), và đặc điểm thị trƣờng nƣớc ngoài foreign market).
Zou & Stan (1998)
Zou and Stan
(1998) thực hiện tổng quan 50 bài báo từ năm 1987 to 1997.
Chiến lƣợc marketing xuất khẩu (export marketing strategy), thái độ và nhận thức quản lý (management attitudes and perceptions), đặc điểm quản lý (management characteristics), đặc điểm của
doanh nghiệp (firm‟s characteristics and
competencies), đặc điểm ngành (industry characteristics); đặc điểm thị trƣờng nƣớc ngoài (foreign market characteristics), đặc điểm thị
trƣờng torng nƣớc (domestic market
35 Katsikeas và cộng sự (2000) Katsikeas & cộng sự (2000) thực hiện tổng quan 103 bài báo trong thập niên 1990.
Các yếu tố quản lý (managerial factors), các yếu tố tổ chức (organizational factors), các yếu tố môi trƣờng (environmental factors), các yếu tố mục tiêu (targeting factors) và các yếu tố chiến lƣợc marketing (marketing strategy factors).
Leonidou và cộng sự (2002)
Leonidou và cộng sự (2002) thực hiện tổng quan 36 bài báo công bố từ năm 1960 đến 2002.
Đặc điểm quản lý (management characteristics), yếu tố tổ chức (organizational factors), yếu tố về môi trƣờng (environmental factors), (iv) yếu tố về mục tiêu (export targeting), và chiến lƣợc marketing xuất khẩu (export marketing strategy).
Moghaddam và cộng sự (2012)
Moghaddam và
cộng sự (2012) thực hiện tổng quan các bài báo đƣợc công bố từ năm 1989 đến 2009.
Cam kết và hỗ trợ xuất khẩu (export commitment and support), quản lý định hƣớng quốc tế (management international orientation), định hƣớng khách hàng (management customer orientation), nhận thức về năng lực cạnh tranh (perception toward competitiveness), nhận thức về cơ hội và thách thức (perception about export threats and opportunities), kinh nghiệm xuất khẩu (export experience), sự thành thạo trong việc sử dụng ngôn ngữ (foreign language proficiency), trình độ của nhà quản lý (education level of manager).
Chen và cộng sự (2016)
Chen và cộng sự (2016) thực hiện tổng quan 124 bài báo công bố từ năm 2006 đến 2014.
Đặc điểm và năng lực của doanh nghiệp (firm characteristics/capabilities), đặc điểm quản lý (management characteristics), đặc điểm ngành (industry level characteristics), đặc điểm quốc gia (country level characteristics) bao gồm: thị trƣờng trong nƣớc và thị trƣờng nƣớc ngoài, và chiến lƣợc marketing xuất khẩu (export marketing strategy).
2.3 TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU THỰC NGHIỆM VỀ KẾT QUẢ XUẤT KHẨU XUẤT KHẨU
2.3.1 Nghiên cứu ngoài nƣớc
Nghiên cứu của tác giả Peter và Ramadhani (1998).
Tác giả Peter và Ramadhani (1998) thực hiện nghiên cứu đánh giá các yếu tố tác động đến hiệu quả xuất khẩu của các doanh nghiệp tại Newzealand.Tác giả Peter và Ramadhani (1998) sử dụng mô hình của Aaby và Slater (1989) để thực hiện kiểm định tại thị trƣờng Newzealand. Peter và Ramadhani (1998) cho rằng kết quả xuất khẩu chịu tác động bởi 07 yếu tố bao gồm: định hƣớng marketing, kiến thức về thị trƣờng xuất khẩu, tính khác biệt của sản phẩm xuất khẩu, chất lƣợng và dịch vụ của sản phẩm xuất khẩu, phần trăm hạn ngạch về doanh số xuất khẩu, yếu tố về văn hóa, sự hỗ trợ của kênh phân phối. Bên cạnh đó, Peter và Ramadhani (1998) cũng cho rằng yếu tố về chiến lƣợc marketing xuất khẩu của doanh nghiệp chịu tác động bởi 03 yếu tố: kích cỡ của doanh nghiệp, yếu tố cạnh tranh của thị trƣờng, hoạt động nghiên cứu và phát triển của doanh nghiệp. Tác giả Peter và Ramadhani (1998) đã sử dụng phƣơng pháp định lƣợng thông qua khảo sát 253 đáp viên (trong đó có 216 phiếu trả lời hợp lệ) là các nhà xuất khẩu tại Newzealand. Kết quả xuất khẩu của các doanh nghiệp Newzealand chịu tác động bởi 06 yếu tố: (i) Định hƣớng marketing, (ii) Kiến thức về thị trƣờng xuất khẩu, (iii) Chất lƣợng và dịch vụ, (iv) Hạn ngạch về doanh số đƣợc phép xuất khẩu, (v) Mối quan hệ về văn hóa, (vi) Kênh hỗ trợ. Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy: định hƣớng marketing của doanh nghiệp cũng chịu tác động bởi 03 yếu tố: kích cỡ của doanh nghiệp, yếu tố cạnh tranh của thị trƣờng, hoạt động nghiên cứu và phát triển của doanh nghiệp.
Nghiên cứu của tác giả Katsikeas và cộng sự (1995)
Tác giả Katsikeas và cộng sự (1995) đã thực hiện nghiên cứu các yếu tố tác động đến kết quả xuất khẩu của các doanh nghiệp Châu Âu: nghiên cứu điển hình tại Hy Lap. Tác giả Katsikeas và cộng sự (1995) cho rằng: kết quả xuất khẩu của doanh nghiệp chịu tác động bởi 03 yếu tố bao gồm: đặc điểm của doanh nghiệp, nhận thức về xuất khẩu, và cam kết về xuất khẩu của doanh nghiệp. Tác giả
37
Katsikeas và cộng sự (1995) đã sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu định lƣợng thông qua khảo sát 94 nhà xuất khẩu tại Hy Lạp (trong đó: 87 phiếu trả lời hợp lệ đƣợc sử dụng). Kết quả nghiên cứu cho thấy: kết quả xuất khẩu chịu tác động trực tiếp bởi 05 yếu tố: (i) chính sách xuất khẩu của quốc gia, (ii) thông tin về thị trƣờng xuất khẩu, (iii) khả năng marketing của doanh nghiệp; (iv) hoạt động marketing xuất khẩu; (v) kế hoạt xuất khẩu của doanh nghiệp.
Nghiên cứu của Craig (2003)
Tác giả Craig (2003) thực hiện nghiên cứu các yếu tố tác động đến kết quả xuất khẩu của các doanh nghiệp tại ThaiLan. Craig (2003) cho rằng kết quả xuất khẩu của doanh nghiệp chịu tác động bởi 06 yếu tố bao gồm: Đặc điểm của doanh nghiệp, Chiến lƣợc marketing xuất khẩu (Export Marketing Strategy), cạnh tranh, cam kết của doanh nghiệp, đặc điểm của thị trƣờng xuất khẩu, và đặc điểm của sản phẩm. Tác giả Craig (2003) sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu định lƣợng thông qua khảo sát 151 doanh nghiệp xuất khẩu tại Thailand bằng mail. Kết quả nghiên cứu cho thấy: kết quả xuất khẩu của các doanh nghiệp chịu tác động bởi 04 yếu tố: cạnh tranh, cam kết của doanh nghiệp, đặc điểm của thị trƣờng xuất khẩu, và đặc điểm của sản phẩm.
Nghiên cứu của Tuba và Selcuk (2005)
Tác giả Tuba và Selcuk (2005) thực hiện nghiên cứu các yếu tố tác động đến kết quả xuất khẩu của các doanh nghiệp tại Thổ Nhĩ Kỳ. Tác giả Tuba và Selcuk (2005) cho rằng kết quả xuất khẩu của các doanh nghiệp chịu tác động bởi 04 yếu tố: chiến lƣợc marketing xuất khẩu, yếu tố về môi trƣờng, đặc điểm quản lý, đặc điểm về thống kê nhân khẩu học. Tác giả Tuba và Selcuk (2005) đã sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu định lƣợng thông qua khảo sát 160 doanh nghiệp tại Thổ Nhĩ Kỳ bằng mail. Kết quả nghiên cứu cho thấy: kết quả xuất khẩu chịu tác động bởi 03 yếu tố: Chiến lược Marketing xuất khẩu, yếu tố về môi trường, đặc điểm quản lý.
Nghiên cứu của tác giả Boughanmi và cộng sự (2007)
Tác giả Boughanmi và cộng sự (2007) thực hiện nghiên cứu các yếu tố tác động đến kết quả xuất khẩu của các công ty thủy sản tại Oman. Tác giả Boughanmi
và cộng sự (2007) cho rằng: kết quả xuất khẩu của các doanh nghiệp chịu tác động bởi: đặc điểm và năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, đặc điểm quản lý, thái độ và nhận thức quản lý, và chiến lƣợc marketing. Tác giả Boughanmi và cộng sự (2007) sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu định lƣợng thông qua khảo sát 30 doanh nghiệp thủy sản tại Oman. Kết quả nghiên cứu cho thấy: kết quả xuất khẩu của các doanh nghiệp thủy sản chịu tác động bởi: đặc điểm và năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, đặc điểm quản lý, thái độ và nhận thức quản lý, và chiến lƣợc marketing.
Nghiên cứu của Miltiadis và cộng sự (2008)
Tác giả Miltiadis và cộng sự (2008) đã thực hiện nghiên cứu nhằm xác định và đo lƣờng các yếu tố tác động đến hiệu quả xuất khẩu của các công ty kinh doanh