TỔNG QUAN VỀ TƯ DUY SÁNG TẠO
MỤC TIÊU
Sau khi học xong phần này, sinh viên có thể:
- Giải thích được bản chất của sáng tạo và tư duy sáng tạo
- Nhận thức được vai trò của tư duy sáng tạo đối với sự phát triển của bản thân trong học tập, trong công việc cũng như trong cuộc sống
- Phân tích các rào cản của tư duy sáng tạo
- Nhận diện các đặc điểm của những người sáng tạo
- So sánh sáng tạo và trí thông minh
Đánh giá những điểm mạnh và hạn chế trong tư duy cá nhân giúp xác định hướng phát triển Từ đó, xây dựng kế hoạch cải thiện khả năng tư duy sáng tạo và rèn luyện thói quen để thúc đẩy sự sáng tạo hiệu quả hơn.
NỘI DUNG
Suy nghĩ khác biệt là chìa khóa để khám phá, như Albert Szent-Gyorgyi, nhà vật lý đoạt giải Nobel, đã từng nói: “Khám phá bao gồm việc nhìn những điều mọi người đều nhìn thấy và nghĩ ra một điều gì đó khác biệt.” Câu nói này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tư duy sáng tạo và khả năng nhìn nhận thế giới từ một góc độ mới, giúp chúng ta phát hiện ra những điều chưa được khám phá.
Trong một thế giới phẳng, sự khác biệt chính là giá trị cốt lõi Để phát triển sự sáng tạo, chúng ta chỉ cần quan sát những điều mà mọi người đều thấy và tìm ra những ý tưởng độc đáo, khác biệt.
Tại sao chúng ta không thường xuyên "nghĩ ra một điều gì đó khác biệt"? Roger Von Oech, tác giả cuốn sách "Cú đánh thức tỉnh trí sáng tạo", đã đưa ra những lý do giải thích cho điều này.
Chúng ta thường nghĩ rằng không cần phải sáng tạo trong mọi công việc, vì những thói quen trong cuộc sống đóng vai trò quan trọng Những thói quen này là điều thiết yếu giúp cuộc sống trở nên có trật tự và cho phép con người đạt được nhiều thành tựu Sống theo lối suy nghĩ thường nhật giúp chúng ta thực hiện nhiều nhiệm vụ mà không cần phải lo lắng quá nhiều.
Trong hệ thống giáo dục hiện nay, chúng ta không được khuyến khích phát triển tư duy độc lập Thay vào đó, nhiều học sinh thường phải "đoán xem giáo viên đang nghĩ gì", dẫn đến việc họ tin rằng những ý tưởng xuất sắc nhất đều nằm trong đầu người khác.
Đôi khi, để đạt được mục tiêu, chúng ta cần sáng tạo và khám phá những con đường mới Tuy nhiên, hệ thống lòng tin cá nhân có thể cản trở quá trình này Thái độ khóa chặt tư duy khiến chúng ta tư duy đơn điệu, điều này cần thiết cho nhiều công việc nhưng lại trở thành rào cản khi chúng ta nỗ lực sáng tạo.
“Mỗi ngày là một mặt trời mới” của Heraclitus phản ánh sự thay đổi không ngừng trong thế giới hiện đại Trong bối cảnh này, tư duy sáng tạo trở thành kỹ năng thiết yếu, giúp con người thích ứng và phát triển giữa những biến đổi liên tục.
Kỹ năng tư duy, đặc biệt là tư duy sáng tạo, là một trong những kỹ năng quý giá nhất mà chúng ta có thể học trong thời đại ngày nay Khác với quá khứ, khi con người chủ yếu dựa vào sức mạnh cơ bắp, hiện nay, kỹ năng tư duy trở thành yếu tố quyết định trong công việc Chúng ta đang sống trong thời đại thông tin, nơi trí não dần thay thế cơ bắp, và sức mạnh tư duy có thể vượt qua sức mạnh thể chất.
Dù bạn làm việc trong ngành nghề nào, kỹ năng tư duy là điều cần thiết để thành công Bạn sẽ cần áp dụng kỹ năng này trong việc ra quyết định, thu thập và phân tích thông tin, cũng như hợp tác với người khác để giải quyết vấn đề Hơn nữa, kỹ năng tư duy giúp bạn đóng góp ý tưởng sáng tạo và cải tiến công việc của mình.
Hiểu rõ bản chất của sáng tạo và tư duy sáng tạo giúp bạn tự đánh giá điểm mạnh và điểm hạn chế trong tư duy của mình, từ đó xây dựng kế hoạch cải thiện khả năng tư duy theo hướng sáng tạo hơn.
1 KHÁI NIỆM TƯ DUY SÁNG TẠO
1.1.1 Các định nghĩa tư duy
Tư duy, từ góc độ sinh lý học, là hoạt động của hệ thần kinh, thể hiện qua việc tạo ra các liên kết giữa những phần tử đã được ghi nhớ và kích thích chúng để nhận thức về thế giới xung quanh Điều này giúp định hướng hành vi phù hợp với môi trường sống.
Tư duy, từ góc độ tâm lý học, được coi là một hiện tượng tâm lý quan trọng, đại diện cho hoạt động nhận thức cao cấp ở con người Đây là một quá trình tâm lý phản ánh các thuộc tính bản chất và mối liên hệ bên trong của sự vật, hiện tượng trong thực tế khách quan, thể hiện tính chất qui luật của chúng.
Tư duy không chỉ giúp giải quyết các nhiệm vụ hiện tại mà còn hỗ trợ trong việc đối phó với những thách thức tương lai Nó tiếp nhận và tổ chức thông tin, từ đó làm cho những dữ liệu này trở nên có ý nghĩa hơn trong các hoạt động của con người.
Cơ sở sinh lý của tư duy nằm ở hoạt động của vỏ đại não, đồng thời hoạt động tư duy cũng chính là hoạt động trí tuệ Mục tiêu chính của tư duy là khám phá các triết lý, lý luận, phương pháp luận, và giải pháp trong các tình huống mà con người phải đối mặt.
Có nhiều cách phân loại tư duy, sau đây là một số cách phân loại phổ biến:
Theo GS.VS Nguyễn Cảnh Toàn, GS.TS Nguyễn Văn Lê và nhà giáo Châu An, tư duy được chia ra làm các loại sau:
- Các loại tư duy cơ bản, phổ biến: tư duy logic (dựa trên luật bài trung và tam đoạn luận), tư duy biện chứng và tư duy hình tượng
Tư duy được phân loại thành bốn bậc dựa trên mức độ độc lập, bao gồm tư duy lệ thuộc, tư duy độc lập, tư duy phê phán (phản biện) và tư duy sáng tạo.
- Xét đặc điểm của đối tượng để tư duy, tư duy được chia ra làm 2 loại: tư duy trừu tượng và tư duy cụ thể
Theo GS.TS Nguyễn Quang Uẩn và nhiều tác giả nghiên cứu về tâm lý học đại cương, tư duy được phân loại như sau:
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1 Nguyễn Cảnh Toàn, Nguyễn Văn Lê, Châu An, Khơi dậy tiềm năng sáng tạo, NXB Giáo dục, 2005
2 Phạm Thành Nghị, Giáo trình Tâm lý học sáng tạo, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội,
3 Huỳnh Văn Sơn, Nguyễn Hoàng Khắc Hiếu, Hành trình đi tìm ý tưởng sáng tạo,
NXB Đại học Sư phạm TPHCM, 2010
4 Roger Von Oech, Cú đánh thức tỉnh trí sáng tạo, Alphabooks, 2009
5 Michael Michalko, Đột phá sức sáng tạo, Alphabooks, 2007
6 Phan Dũng, Phương pháp luận tư duy sáng tạo, NXB TP HCM, 1998
7 Daniel Pink A Whole New Mind, Bản dịch tiếng Việt: Một tư duy hoàn toàn mới, Nhà xuất bản lao động xã hội, 2012
8 Daniel Pink – Motivation 3.0 Bản dịch tiếng Việt: Động lực 3.0, NXB Thời đại,
9 Jack Foster, Bí quyết sáng tạo, Nguyễn Minh Hoàng (biên dịch), NXB Trẻ, 2005
10 Dr Shozo Hibino, G Nadler, Tư duy đột phá, NXB Trẻ, 2013
11 Jack Trout, Steve Rivkin, Khác biệt hay là chết, NXB Trẻ, 2013
12 Business Edge, Để trở nên hiệu quả hơn, NXB Trẻ, 2006
13 Cẩm nang quản lý tính sáng tạo và đổi mới, bộ sách Business Hardvard Review, NXB Tổng hợp HCM.
CÂU HỎI ÔN TẬP; BÀI TẬP, CÂU HỎI, TÌNH HUỐNG THẢO LUẬN
1 Trình bày 1 định nghĩa về sáng tạo và tư duy sáng tạo mà bạn tâm đắc Giải thích?
2 Phân tích các rào cản của tư duy sáng tạo?
3 Trình bày đặc điểm của những người sáng tạo?
4 Trình bày một định nghĩa về trí thông minh mà bạn tâm đắc nhất? Giải thích?
* CÂU HỎI, BÀI TẬP THẢO LUẬN
5 Thảo luận về tầm quan trọng của tư duy sáng tạo đối với cá nhân và xã hội?
6 Theo bạn, vì sao nói kiểu nhân cách là một trong những yếu tố cá nhân làm cản trở đến tư duy sáng tạo?
7 Tìm một nhân vật nổi tiếng thành công trong một lĩnh vực và phân tích nguyên nhân của sự thành công đó dưới góc độ tư duy
8 Thảo luận về vai trò của trí thông minh và sự thành đạt trong cuộc sống
9 Thảo luận về mối quan hệ giữa sáng tạo và trí thông minh
10 Hãy đọc bài viết về những đặc điểm tư duy, lối sống của người Việt Nam theo nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Xã hội học Hoa Kỳ và trả lời những câu hỏi bên dưới: Theo Viện Nghiên cứu Xã hội học Hoa Kỳ thì người Việt có 10 tố chất cơ bản:
1 Cần cù lao động song dễ thỏa mãn
2 Thông minh, sáng tạo, song chỉ có tính chất đối phó, thiếu tầm tư duy dài hạn, chủ động
3 Khéo léo, song không duy trì đến cùng, ít quan tâm đến sự hoàn thiện cuối cùng của sản phẩm
4 Vừa thực tế, vừa mơ mộng, song lại không có ý thức nâng lên thành lý luận Ðây cũng là nhược điểm của văn hoá phương Ðông có lối sống khép kín Nhiều bạn sinh viên năm thứ ba, thứ tư Ðại học mà vẫn ngại phát biểu ý kiến hoặc trình bày vấn đề trước đám đông vì thiếu tự tin, thiếu thói quen suy nghĩ, đi học chỉ biết "chép chính tả" Kiểu giáo dục thụ động luôn tỉ lệ thuận với sức ì của tư duy và tỉ lệ nghịch với tư duy phản biện (critical thinking) của thanh niên
5 Ham học hỏi, có khả năng tiếp thu nhanh, song ít khi học “đến đầu đến đuôi” nên kiến thức không hệ thống, mất cơ bản Ngoài ra, người Việt học tập không phải chỉ vì kiến thức hay đam mê mà học tập trọng thành tích
6 Xởi lởi, chiều khách, song không bền
7 Tiết kiệm, song nhiều khi hoang phí vì những mục tiêu vô bổ
8 Có tinh thần đoàn kết, tương thân, tương ái, song hầu như chỉ trong những hoàn cảnh, trường hợp khó khăn, bần hàn, còn trong điều kiện sống tốt hơn, giàu có hơn thì tinh thần này rất ít xuất hiện
9 Yêu hòa bình, nhẫn nhịn, song nhiều khi lại hiếu thắng vì những lý do tự ái, lặt vặt, để tiểu cục làm mất đại cục
10 Thích tụ tập, nhưng lại thiếu tính liên kết để tạo ra sức mạnh (cùng một việc, một người làm thì tốt, ba người làm thì kém, bảy người làm thì hỏng)
1 Hãy thảo luận về những đặc điểm tư duy làm hạn chế tính sáng tạo của người Việt Nam?
2 Hãy thảo luận về những biện pháp làm tăng tính sáng tạo của sinh viên Việt Nam?
11 Đọc bài báo dưới đây và thảo luận trả lời các câu hỏi:
TƯ DUY PHƯƠNG ĐÔNG VÀ TƯ DUY PHƯƠNG TÂY
“Trong hai nhóm tục ngữ sau, bạn thích các câu tục ngữ trong nhóm nào hơn? Nhóm 1:
Có nửa ổ bánh mì còn đỡ hơn là không có ổ bánh mì nào
Một người mà đòi chống lại mọi người thì chỉ có thất bại
“Ví dụ như” không phải là bằng chứng
Quá khiêm tốn là biểu hiện một nửa của sự tự cao
Không cần coi chừng kẻ thù mà chỉ cần cẩn thận với những người bạn
Một người đàn ông có thể mạnh hơn sắt thép nhưng lại mềm yếu hơn một con ruồi
Nếu bạn ưa thích nhóm tục ngữ thứ nhất, điều đó cho thấy bạn có lối tư duy phương Tây, đặc biệt là tư duy của sinh viên Mỹ Ngược lại, nếu bạn nghiêng về nhóm tục ngữ thứ hai, bạn có thể tự hào về tư tưởng Á Đông trong suy nghĩ của mình Đây là kết quả từ một nghiên cứu của giáo sư Tâm lý Xã hội Mỹ, Nisbet Trong nghiên cứu, ông đã đưa ra hai nhóm tục ngữ cho sinh viên Đại học Michigan và Đại học Bắc Kinh, yêu cầu họ cho biết nhóm nào khiến họ cảm thấy thích thú Kết quả cho thấy sinh viên Mỹ ưa thích nhóm 1, trong khi sinh viên Trung Quốc lại thiên về nhóm 2.
Giữa hai nhóm câu tục ngữ, có sự khác biệt rõ rệt Nhóm câu thứ hai thể hiện những ý tưởng hoàn toàn mâu thuẫn, đối chọi nhau Chẳng hạn, trong câu đầu, sự khiêm tốn được xem là một nửa của sự tự cao, vì khiêm tốn và kiêu ngạo là hai khái niệm trái ngược nhau, không thể tồn tại đồng thời Tương tự, câu thứ hai phản ánh logic rằng chúng ta thường chỉ đề phòng kẻ thù, không ai lại đi đề phòng bạn bè.
1 biểu hiện ý tưởng thuần túy logic, nhóm thứ 2 thì chứa đựng sự mâu thuẫn về logic
Giáo sư Nisbet nhận thấy rằng ý tưởng dạng nhóm 2 xuất hiện nhiều hơn trong kho tàng tục ngữ Trung Quốc so với tục ngữ Mỹ Để đảm bảo rằng sinh viên Trung Quốc không chọn nhóm 2 chỉ vì sự quen thuộc, ông đã lựa chọn một số câu từ bộ sưu tập tục ngữ Do Thái và chia chúng thành hai nhóm.
Sinh viên Trung Quốc có xu hướng ưa thích các câu tục ngữ chứa yếu tố mâu thuẫn về ý tưởng hơn so với sinh viên Mỹ, điều này không thay đổi dù có 60 nhóm giống nhau được khảo sát.
Theo Giáo sư Nisbet, có sự khác biệt rõ rệt trong cách tư duy giữa phương Đông và phương Tây Tư duy phương Tây tuân thủ nguyên tắc logic, trong đó một đối tượng không thể thuộc về hai nhóm A và B cùng một lúc, điều này giúp duy trì tính chính xác trong khoa học Ngược lại, tư duy phương Đông nhận thức rằng bản chất của thực tại là luôn thay đổi và không tĩnh Ví dụ, lá cây thay đổi màu sắc từ xanh sang vàng và cuối cùng rơi xuống đất theo mùa Do đó, người phương Đông cho rằng các khái niệm mà con người tạo ra để phản ánh thế giới thực không mang tính cố định mà là chủ quan và có thể thay đổi linh hoạt.
Theo triết lý phương Đông, thực tại luôn thay đổi, dẫn đến sự xuất hiện của các cặp phạm trù đối ngược và nghịch lý trong cuộc sống, như cũ và mới, tốt và xấu, mạnh và yếu Chẳng hạn, khi giảng dạy trong một lớp học toàn học trò giỏi, những cảm xúc tiêu cực trong tôi sẽ bị kìm chế, trong khi thiện ý được phát triển Ngược lại, nếu gặp học trò lười biếng, những cảm xúc tiêu cực dễ dàng xuất hiện Do đó, cái tôi không tồn tại bất biến mà thay đổi theo hoàn cảnh và yếu tố tác động; cả thiện và ác đều tiềm ẩn bên trong, chỉ cần có môi trường phù hợp để chúng phát sinh Điều này giải thích vì sao đạo Lão cho rằng hai mặt đối lập của sự vật luôn tồn tại song song, tương tác và kiềm chế lẫn nhau.
Phương Tây thường coi trọng yếu tố logic và xem nhẹ môi trường, cho rằng một vật thể A sẽ không thay đổi bản chất dù ở đâu, như mèo vẫn là mèo dù ở Mỹ hay Việt Nam Ngược lại, phương Đông nhấn mạnh sự thay đổi và mối quan hệ giữa vật thể và môi trường, cho rằng đặc tính của một vật thể có thể thay đổi khi ở trong bối cảnh khác Chẳng hạn, một người đàn ông có thể thể hiện những đặc tính khác nhau khi là con trong gia đình và khi là doanh nhân Hơn nữa, khái niệm về sự sống cũng cho thấy tính hai mặt: mỗi khoảnh khắc sống đồng nghĩa với việc tế bào trong cơ thể đang già đi, vì vậy "đang sống" cũng đồng nghĩa với "đang chết".
Sự khác biệt trong tư duy có thể dẫn đến những hệ quả đáng kể trong cuộc sống Giáo sư Nisbet và cộng sự đã thực hiện một thử nghiệm với sinh viên Mỹ và Trung Quốc, yêu cầu họ phân tích hai câu chuyện về xung đột: một giữa hai mẹ con trong gia đình và một giữa những cảm xúc trái ngược trong một cá nhân Kết quả phân loại câu trả lời cho thấy có hai nhóm chính Nhóm 1 cho rằng xung đột xuất phát từ cả hai phía và có thể hòa giải, ví dụ như “cả hai người chẳng ai hiểu ai, vì vậy mới có xung đột” hay “người ta vẫn có thể vừa học tốt và vừa vui chơi.” Trong khi đó, nhóm 2 lại đổ lỗi cho một trong hai bên, cho thấy cách tiếp cận khác nhau trong việc hiểu và giải quyết xung đột.
Nghiên cứu cho thấy có 62 nguyên nhân dẫn đến xung đột giữa việc học và vui chơi, với nhiều sinh viên cho rằng để học tốt thì không thể chơi và ngược lại Kết quả thử nghiệm chỉ ra rằng 72% sinh viên Trung Quốc phản ánh quan điểm này, trong khi chỉ 26% sinh viên Mỹ có cùng suy nghĩ Đặc biệt, trong mối đối kháng giữa học và chơi, một nửa sinh viên Trung Quốc thuộc nhóm có quan điểm này, so với chỉ 12% sinh viên Mỹ.
Nếu các thử nghiệm của Giáo sư Nisbet được coi là đáng tin cậy, chúng ta có thể nhận thấy rằng tư duy phương Tây thường mang tính chất phân biệt rõ ràng giữa "trắng" và "đen", thiếu vắng những khoảng không gian xám Tư duy này có thể được mô tả là đơn giản, cứng nhắc và dễ dẫn đến những hành động cực đoan, vì nó không tìm kiếm sự dung hòa hay con đường trung dung giữa các bên Thay vào đó, nó thường khẳng định rằng trách nhiệm chỉ thuộc về một phía, yêu cầu phía đó phải thay đổi hành vi để cải thiện tình hình.
