Phần thứ THẾ GIỚI QUAN VÀ PHƯƠNG PHÁP LUẬN TRIẾT HỌC CỦA CHỦ NGHĨA MÁC-LÊNIN Thế giới quan phương pháp luận triết học phận lý luận tảng chủ nghĩa Mác-Lênin; kế thừa phát triển thành vĩ đại tư tưởng triết học lịch sử nhân loại, đặc biệt triết học cổ điển Đức C.Mác, Ph.Ăngghen VI.Lênin phát triển chủ nghĩa vật phép biện chứng đến trình độ sâu sắc hồn bị nhất, là: chủ nghĩa vật biện chứng với tư cách hạt nhân lý luận giới quan khoa học; phép biện chứng vật với tư cách “học thuyết phát triển, hình thức hồn bị nhất, sâu sắc khơng phiến diện, học thuyết tính tương đối nhận thức người; (V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M-1981, t.23, tr 53); đó, phép biện chứng nhận thức “cái mà ngày người ta gọi lý luận nhận thức”; (V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M-1981, t.26, tr 65); cịn chủ nghĩa vật lịch sử với tư cách hệ thống quan điểm vật biện chứng xã hội, làm sáng tỏ nguồn gốc, động lực quy luật chung vận động, phát triển xã hội loài người Việc nắm vững nội dung giới quan phương pháp luận triết học chủ nghĩa Mác-Lênin điều kiện tiên để nghiên cứu toàn hệ thống lý luận chủ nghĩa Mác-Lênin mà cịn để vận dụng cách sáng tạo hoạt động nhận thức khoa học, giải vấn đề cấp bách thực tiễn đất nước thời đại Chương I (15 tiết: 10-5) CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG Mục đích, u cầu: Lµm rõ yêu cầu sinh viên nắm đợc: Vn triết học, phạm trù vật chất, ph¹m trï ý thøc, mối quan hệ vật chất ý thc; từ giúp sinh viên có sở ban đầu hình thành nắm bắt nhng ni dung giới quan phương pháp luận chủ nghĩa Mác-Lênin I CHỦ NGHĨA DUY VẬT VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG Sự đối lập chủ nghĩa vật với chủ nghĩa tâm việc giải vấn đề triết học 1.1 Vấn đề triết học - Ph.Ăngghen khái quát vấn đề triết hc: Vấn đề lớn triết học, đặc biệt triết học đại, mối quan hệ t tồn tại; ý thức vật chất; tinh thần giới khách quan Vấn đề mối quan hệ vật chất ý thức vấn đề triết học vì: + Đây mối quan hệ bao trùm vật tượng giới + Đây vấn đề tảng xuất phát điểm để giải vấn đề lại triết học + Là tiêu chuẩn để xác định lập trường, giới quan triết gia học thuyết họ + Các học thuyết triết học trực tiếp hay gián tiếp phải giải vấn đề - Nội dung vấn đề triết học: VÊn đề triết học đợc phân tích hai mặt: + Thứ nhất, ý thức vật chất có trớc có sau? Cái định nào? + Thứ hai, ngời có khả nhận thức đợc giới hay không? - ý nghĩa vấn đề triết hc: Giải vấn đề tiêu chuẩn để xác định lập trờng, TGQ triết gia vµ häc thut cđa hä theo khuynh híng nµo lµ xuất phát điểm trờng phái lớn nh: CNDV; CNDT; kh¶ tri ln (thut cã thĨ biÕt); bÊt kh¶ tri ln (thut kh«ng thĨ biÕt) 1.2 Sự đối lập hai quan điểm vật tâm việc giải vấn đề triết học - Việc giải mặt thứ vấn đề triết học gắn liền với việc phân định trờng phái triết học Có cách giải qut, thĨ lµ: + Mét lµ, vËt chÊt cã trớc ý thức có sau, vật chất định ý thức Cách giải thừa nhận tính thứ cña vËt chÊt, tÝnh thø hai cña ý thøc + Hai lµ, ý thøc cã tríc, vËt chÊt cã sau, ý thức định vật chất Cách giải thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña ý thức, tÝnh thø hai cđa vật chất + Ba lµ, vËt chÊt vµ ý thức tồn độc lập, chúng không nằm quan hệ sản sinh, không nằm quan hệ quy định Nh vậy, cách giải thứ thứ hai đối lập nội dung nhng giống chỗ, chúng thừa nhận tính thứ nguyên thể (hoặc VC, YT) hai cách giải thuộc triết học nhÊt nguyªn Giải vấn đề cđa triết hc theo cách thứ ba, thuộc quan điểm nhị nguyên luận; quan điểm ny có khuynh hớng điều hoà CNDV CNDT, nhng chất quan điểm nhị nguyªn luËn theo lập trường CNDT - Chủ nghĩa vật chủ nghĩa tâm: hai trường phái triết học đối lập lịch sử: + CNDT cho rằng: chất giới tinh thần ý thức Theo họ, tinh thần ý thức có trớc (tính thứ nhất), vật chất có sau (tÝnh thø hai) ý thøc lµ nguån gèc sinh định vật tợng giíi vËt chÊt + Trong lịch sử phát triển chủ nghĩa tâm xuất hai khuynh hướng bản, chủ nghĩa tâm khách quan chủ nghĩa tâm chủ quan Chủ nghĩa tâm khách quan cho tồn ý thức, tinh thần nói chung bên ngồi người, có trước vạn vật sáng tạo tồn giới; biểu dạng như: Thần, Chúa trời, ý niệm tuyệt đối, tinh thần vũ trụ Còn chủ nghĩa tâm chủ quan ngược lại, dựa ý thức tinh thần, cảm giác cá nhân để lý giải tồn phát triển giới + Nguồn gốc nẩy sinh chủ nghĩa tâm Chủ nghĩa tâm nẩy sinh sở xem xét phiến diện, tuyệt đối hóa mặt, đặc tính q trình nhận thức; đồng thời thường gắn với lợi ích giai cấp áp bóc lột với người lao động cịn có quan hệ mật thiết với tôn giáo + Chủ nghĩa vt khẳng định: Bản chất giới vật chất, vật tợng khác giới dạng cụ thể vật chất Do vật chất có trớc (tính thứ nhất), ý thức tinh thần có sau (tính thứ hai), vật chất định ý thøc + Nguồn gốc nẩy sinh chủ nghĩa vật Chủ nghĩa vật nẩy sinh sở, nguồn gốc phát triển khoa học thực tiễn, đồng thời thường gắn với lợi ích giai cấp tiến lịch sử Nh vậy, lịch sử có quan điểm triết học biểu đa dạng, nhng suy cho cùng, triết học chia làm hai trờng phái i lp nhau: CNDV CNDT Lịch sử triết học lịch sử đấu tranh hai tr ờng phái Chủ nghĩa vật biện chứng – hình thức phát triển cao chủ nghĩa vật Trong lịch sử hình thành phát triển Chủ nghĩa vật xuất ba hình thức, bao gồm: chủ nghĩa vật thời cổ đại, chủ nghĩa vật siêu hình chủ nghĩa vật biện chứng Trong chủ nghĩa vật biện chứng hình thức phát triển cao nhât - Chủ nghĩa vật chất phỏc + CNDV chất phác, kết nhận thức nhà trit hc vt thời cổ đại Hä thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt, hä ®· ®ång nhÊt vËt chÊt víi mét sè vËt thĨ cụ thể, coi thực thể đầu tiên, nguyên vũ trụ ( họ đà lấy yếu tố vật thể giới vật chất để giải thích giới) VD: -> phơng Tây: * Hêracơlit cho rằng, khụng tm hai ln trờn mt dịng sơng * Talet cho r»ng vËt chÊt lµ níc + NhËn xÐt: * Quan ®iĨm cđa CNDV thêi kú đúng, họ đà lÊy c¸c u tè vËt thĨ cđa thÕ giíi vËt chất để giải thích giới, không dựa vào tinh thần ý thức, không viện đến thần linh hay thợng đế để giải thích giới nh quan điểm CNDT * Tuy nhiên chất phác ngây thơ vì: chủ yếu dựa vào quan sát trực tiếp tợng giới Cha dựa sở khoa học khoa học thời kỳ cha phát triển - Ch ngha vt siờu hỡnh + CNDV siêu hình kỷ XVII-XVIII, họ xem xét vật, tợng trạng thái cô lập tách rời nhau, không vận động biến đổi không phát triển + Đây thời kỳ khoa học tự nhiên có phát triển, đặc biệt l s phát triển rực rỡ học khiến cho quan điểm xem xét giới theo kiểu máy móc chiếm địa vị thống trị tác động mạnh mẽ đến nhà vật thời kỳ Những nhà vật thi k ny ó ỏp dng phương pháp khoa học tự nhiên vào nghiên cu trit hc coi giới tự nhiên ngời nh hệ thống máy móc phức tạp khác - Chủ nghĩa vật biện chứng + CNDV biện chứng C.Mác Ph.Ăngghen sáng lập vào năm 40 kỷ XIX Quan điểm vật biƯn chøng cho r»ng mäi sù vËt hiƯn tỵng cđa giới vật chất hình ảnh tinh thần cđa nã ®Ịu cã mèi quan hƯ mËt thiÕt víi nhau, không ngừng vận động biến đổi phát triển + CNDV biện chứng coi hình thức phát triển cao nhất, có tính chất triệt để triết học vật vì: xây dựng dựa giới quan vật biện chứng,tính vật thể lĩnh vực tự nhiên xã hội; đồng thời có xây dựng sở phép biện chứng vật - Vai trò chủ nghĩa vật chủ nghĩa vật biện chứng + Trên sở giải thích n hin thc khỏch quan CNDV đà đem lại niềm tin cho ngời việc cải tạo giới hiƯn thùc + CNDV biện chứng ®êi, nã cung cấp công cụ vĩ đại cho hoạt động nhận thức khoa học thực tiễn II QUAN ĐIỂM DUY VẬT BIỆN CHỨNG VỀ VẬT CHẤT, Ý THỨC VÀ MỐI QUAN HỆ GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC Vật chất 1.1 Phạm trï vật chất a Kh¸i qu¸t quan niệm vật chất trước M¸c - Các nhà triết học tâm, thừa nhận, tuyệt đối hóa vai trị ý thức, coi ngun sinh tồn giới; họ vật chất phái sinh, ý thc sinh - Các nhà triết học vật cổ đại + Cỏc nh trit hc vật cổ đại phương Tây VD: TalÐt cho vật chất níc Pitago cho vật chất số Anaximen cho vt cht l không khí, Hêraclít cho vt cht l lửa Đêmôcơrit cho vt cht l nguyên tử Gạt khác nhà triết học nói thấy điểm chung họ qua niệm vật chất đồng (quy) vật chất vào vật cụ thể coi vật cụ thể nguyên sinh toàn giới - Các nhà triết học phương Đông cổ đại VD: i vi trit hc n , Trờng phái Nyaya Vaisªsik cho vật chất bao gồm yếu tố nh: ất, Nớc, Lửa Không khí i vi trit học Trung Quốc, trường phái Âm dương Ngũ hành, cho vật chất bao gồm yếu tố quan hệ tương sinh, tương khắc với để tạo lên toàn giới là: Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ Như vậy, thấy nhà triết học phương Đông cổ đại quan niệm vật chất không nhà triết học phương Tây đồng vật chất với vật cụ thể mà họ đồng vật chất với vật cụ thể, coi chúng mối quan hệ chúng nguyên sinh thành giới * Tóm lại - Các nhà triết học vật cổ đại quan niệm vật chất họ đồng (quy) vật chất vào vật c th no ú ca vt cht - Các nhà triết học vt cổ đại đà không nhận thấy đợc khác vật chất dạng cụ thể vật chất - Các nhà triết học vật thời kỳ cận đại V c bn cỏc nhà triết học vật thời kỳ quan niệm vật chất khơng có thay đổi bản, họ tiếp tục quan niệm vật chất nhà triết học vật cổ i * Kt lun chung - Những quan niệm hạn chế, sai lm, khụng hiu chớnh xỏc bn chất vật chất mối quan hệ vật chất với ý thức - Khơng có sở để xác định biểu vật chất đời sống xã hội trượt sang quan điểm tâm giải thích xã hội dẫn đến quan điểm vật họ không triệt để Tuy nhiên quan điểm ý nghĩa tích cực đấu tranh chống CNDT tôn gi¸o b Quan niệm vật chất chủ nghĩa Mác – Lênin * Giai đoạn C.Mác P.Ănghen - Bối cảnh lịch sử giai đoạn C.Mác, P.Ănghen mâu thuẫn giai cấp giai cấp vơ sản với giai cấp tư sản lên cao, phong trào đấu tranh giai cấp vô sản ngày phát triển mạnh mẽ Vấn đề vai trò sứ mệnh lịch sử giai cấp vô sản làm để thực thành cơng vai trị sứ mệnh giai cấp vơ sản đặt đòi hỏi phải luận chứng; C.Mác P.Ănghen tập trung tồn thời gian cơng sức vào nội dung Đồng thời quan niệm vật chất nhà triết học vật thời kỳ trước cịn phát huy giá trị, khơng cần đưa định nghĩa vật chất - C.Mác P.Ănghen không đưa định nghĩa vật chất, hai ông đưa tinh thần định nghĩa phương pháp định nghĩa vật chất; định nghĩa vật chất thơng qua phạm trù đối lập với ý thức, đồng thời phải thuộc tính khách qua vật chất thông qua sử dụng phương pháp khái quát hóa trừu tượng hóa * Giai on ca V.I.Lênin - Hoàn cảnh đời: Vào cuối kỷ XIX, đầu kỷ XX xuất loạt phát minh lớn, vạch thời đại khoa học tự nhiên đặc biệt vật lý học nh: + Năm 1895 Rơnghen (Đức) phát tia X Đó sóng điện từ có bớc sóng ngắn + Năm 1896 Beccơren (Pháp) phát hiện tợng phóng xạ cho thấy nguyên tử phân chia đợc chuyển hoá thành nguyên tử khác + Năm 1897: Tômxơn (Anh) phát điện tử chứng minh đợc điện tử thành phần cấu tạo nên nguyên tử + Năm 1901: Kaufman (Đức) đà chứng minh khối lợng nguyên tử không bất biến mà khối lợng nguyên tử thay đổi theo tốc độ vận động nguyên tử =>Tất phát minh khoa học nói đà bác bỏ quan niệm vt cht trc S khủng hoảng vật lý đầu kỷ XX, dn n s khủng hoảng mặt giới quan triết học vật Chđ nghÜa t©m đà lợi dụng thành tựu chng phỏ chủ nghĩa vật, cho r»ng vËt chÊt ®· biÕn mất, vật chất đà tiêu tan Chính hoàn cảnh nh vậy, Lênin đà kế thừa quan điểm Mác, Ăngghen, sở khái quát thành tựu KHTN, đa định nghĩa khoa học phạm trù vật chất - Trong tác phẩm CNDV chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán, Lênin đa định nghĩa toàn diện khoa học phạm trù vật chất Vật chất phạm trù triết học dùng để thực khách quan đợc đem lại cho ngời cảm giác, đợc cảm giác chép lại, chụp lại, phản ánh tồn không lệ thuộc vào cảm giác. * Nhng ni dung dịnh nghĩa vật chất Lênin (gåm nội dung bản): - Th nht: "Vật chất phạm trù triết học": khác với khái niệm vËt chÊt sè ngµnh khoa häc thĨ đời sống thờng ngày, vật chất với t cách phạm trù triết học l i tng nghiờn cứu triết học, chØ vËt chÊt nãi chung, v« hạn, vô tận, không sinh không tồn vĩnh viễn, dạng vật chất cụ thể có hạn có sinh - Thứ hai: Thuộc tính bản, phổ biến tồn vật chất thuộc tính tồn khách quan, tức thuộc tính tồn ngồi ý thức , độc lập, không phụ thuộc vào ý thức người, cho dù người nhận thức hay khơng nhận thức - VËt chÊt biu th s tồn dới dạng vật cụ thể cảm tính, cỏi cú th gõy lờn cảm giác ngời nú trc tip hay gián tiếp tác động lên giác quan người, ý thức người phản ánh vật chất, vật chất ý thức phn ỏnh Do đó, nguyên tắc, có vật tợng cha nhận thức đợc vật tợng nhận thức đợc *ý nghĩa định nghĩa Định nghĩa vật chất Lênin có ý nghĩa to lớn mặt giới quan phơng pháp luận, lý luận thực tiễn: - Định nghĩa vật chất Lênin đà khắc phục đợc tính chất siêu hình, máy móc CNDV trớc Mác bác bỏ quan điểm sai lầm CNDT vật chất - Đây định nghĩa khoa học, đà khái quát đợc thuộc tính b¶n chÊt, phỉ biÕn nhÊt cđa vËt chÊt Từ cung cấp nhận thức khoa học để xác định thuộc vật chất; tạo lập sở lý luận cho việc xây dựng quan điểm vật lịch sử, khắc phục hạn chế tâm quan niệm xã hội Đem l¹i niềm tin việc nhận thức cải tạo giới ngời - Định nghĩa vật chất Lênin đà giải đắn vấn đề chất giới lập trờng CNDV Định nghĩa khẳng định, vật chất có trớc, ý thức tinh thần có sau Vật chất định ý thøc Đồng thời khẳng định khả người nhận thức giới khách quan 1.2 Phương thức h×nh thức tồn vật chất a Vận động với tư c¸ch phương thức tồn vt cht - Định nghĩa vận động: + CNDV biện chứng, sở kế thừa, phê phán phát triển quan điểm trớc cho rằng: P.Ăngghen viết Vận động, hiểu theo nghĩa chung nhất, tức đợc hiểu phơng thức tồn vật chất, thuộc tính cố hữu vật chất, bao gồm tất thay đổi trình diƠn vị trơ, kĨ tõ sù thay ®ỉi vị trí giản đơn t Nh vậy: + Vận động biến đổi nói chung + Vận động vật chất vận động tự thân, hình thành sở liên hệ giải mâu thẫn vật chất - Các hình thức vận động vật chất mối quan hệ biện chứng chúng Dùa vµo thµnh tùu nh÷ng khoa häc thĨ ci thÕ kû XIX, P.¡ngghen đà chia vận động vật chất thành hình thức bản: + Vận động học: Là di chuyển vị trí vật thể không gian + Vận động vật lý: vận động phân tử, nguyên tử, hạt bản, trình nhiệt, điện, từ + Vận động hóa học: vận động trình hóa hợp (tng hp)và phân giải chất + Vận động sinh học: biến đổi thể sống + Vận động xà hội: thay lẫn chế độ xà hội lịch sử - Mối quan hệ năm hình thức vận động: + Năm hình thức vận động thĨ hiƯn sù ph¸t triĨn cđa thÕ giíi vËt chÊt từ thấp đến cao, từ vô đến hữu cơ, từ hữu đến xà hội loài ngời Trong đó, vận động học vận động vật lý đặc trng chủ yếu giới vô cơ; vận động hóa học sinh học đặc trng cho giới hữu cơ; vận động xà hội đặc trng cho hoạt động đa dạng ngời + Mỗi vật gắn liền với nhiều hình thức vận động, nhng có hình thức vận động làm đặc trng riêng cho chất vật Tuy nhiên, hình thức vận động đặc trng không tách rời với hình thức vận động khác vật Chỉ có thông qua hình thức vận động ngời nhận biết đợc chất vật + Các hình thức vận động có khác chất, song chúng có mối quan hệ với nhau, hình thức vận động cao đợc thực thông qua hình thức vận động thấp Nh vậy, vận động học hình thức vận động đơn giản phức tạp vận động xà hội Các hình thức vận động có mối liên hệ phát sinh tồn mối liên hệ biện chứng Hình thức vận động cao đợc nảy sinh từ hình thức vận động thấp, hay hình thức vận động thấp làm tiền đề cho hình thức vận động cao Các hình thức vận động chuyển hóa lẫn chúng đợc bảo toàn Hình thức vận động xà hội bao hàm hình thức vận động khác Mặc dù, chúng có mối quan hệ với nhau, nhng vật tợng tùy thuộc vào tính chất, trình độ khuynh hớng phát triển chúng, có hình thức vận động làm đặc trng riêng cho vật Chẳng hạn, thể sống bao gồm nhiều hình thức vận động khác nh: học, vật lý, hóa học, sinh học Song hình thức vận động sinh học hình thức vận động đặc trng thể sống, quy định khác biệt thể sinh vật với dạng vật chất khác - Quan hƯ vËt chÊt víi vËn ®éng: + VËn động phơng thức tồn vật chất: Vật chất tồn cách vận động Trong vận động thông qua vận động mà dạng vật chất thể đặc tính mình, rõ + Vận động vận động vật chất Không thể có vật chất mà vận động ngợc lại có vận động lại 10 hội không phụ thc vµo ý mn chđ quan cđa ngêi mµ phơng thức sản xuất định - Phơng thức sản xuất định chuyển hóa xà hội loài ngời qua giai đoạn lịch sử khác nhau: Lịch sử loại ngời trớc hết lịch sử sản xuất thực chất phát triển phơng thức sản xuất Khi phơng thức sản xuất cũ đi, phơng thức sản xuất đời chế độ xà hội cũ theo chế độ xà hội đời Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển lực lượng sản xuất 2.1 Khái niệm lực lượng sản xuất quan hệ sản xuất - Lực lượng sản xuất (LLSX)và yếu tố cấu thành lực lượng sản xuất: + LLSX tổng hợp yếu tố vật chất tinh thần tạo thành sức mạnh thực tiễn cải biến giới tự nhiên theo nhu cầu sinh tồn, phát triển người + LLSX bao gåm ngêi lao ®éng víi sức khoẻ, trình độ, kỹ lao động họ t liệu sn xut, trớc hết công cụ lao ®éng Trong người lao động nhân tố giữ vai trị định, cịn cơng cụ lao động phản ánh rõ trình độ phát triển LLSX, thể lực, sáng tạo, trình độ chinh phục tự nhiên người Lực lượng sản xuất mặt nội dung vật chất trình sản xuất + Trình độ lực lợng sản xuất: trình độ phát triển khoa học công nghệ, khoa học kỹ thuật, công cụ lao động, phân công lao động ngời lao động phân công lao động liền với trình độ chuyên môn hóa biểu rõ ràng Trình độ lực lợng sản xuất trình độ chinh phục tự nhiên ngời, đợc biểu mặt: Th nht: Trình độ phát triển công cụ lao động Th hai: Trình độ phân công lao động xà hội Th ba: Quy mô trình sản xuất Theo đó, lịch sử đà có trình độ: lực lợng sản xuất thủ công; lực lợng sản xuất bỏn khí khí; lực lợng sản xuất khí tự động hóa; lực lợng sản xuất tự động hóa công nghệ thông tin - Quan h sản xuất yếu tố cấu thành nó: 48 + Quan hệ sản xuất(QHSX) lµ quan hƯ ngời với ngời trình sn xut + QHSX bao gồm có mặt: quan hệ sở hữu ®èi víi tư liệu sản xuất chủ yếu, quan hƯ tổ chức quản lý sn xut, quan hệ phân phối sản phẩm + QHSX ngời tạo ra, nhng hình thành mt cách khách quan trình sn xut, không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan ngời QHSX hình thức x· héi cđa sản xuất + Ba mỈt QHSX thống biện chứng, không tồn độc lập, có tác động ảnh hởng lẫn nhau, chi phối Quan hệ sở hữu yếu tố đặc trng cho mt QHSX nói lên chÊt cña QHSX 2.2 Mối quan hệ biện chứng lực lượng sản xuất quan hệ sản xuất - Mối quan hệ lực lượng sản xuất quan hệ sản xuất mối quan hệ thống biện chứng, lực lượng sản xuất định quan hệ sản xuất quan hệ sản xuất tác động trở lại lực lượng sản xuất + PTSX thống biện chứng LLSX vµ QHSX Trong LLSX lµ néi dung vật chất, QHSX hình thức xà hội trình M nội dung định hình thức vỡ vy LLSX định QHSX (quyết định nội dung, tính chất, xu hớng vận động, phát triển QHSX) + Vai trò tác động trở lại quan hệ sản xuất lực lượng sản xuất: QHSX cã tÝnh ®éc lập tơng đối, tác động trở lại phát triển LLSX theo hai xu hớng: Tác động thúc đẩy LLSX phát triển QHSX hình thức phù hợp với trình độ phỏt trin LLSX, gắn kết ngời lao ng với t liu sn xut Tác động kìm hÃm QHSX không hình thức phù hợp với trình độ phỏt trin LLSX - Mối quan hệ LLSX QHSX mối quan hệ thống có bao hàm khả chuyển hóa thành mặt đối lập phát sinh mâu thuẫn + Trong trình phát triển sn xut vt cht xà hội LLSX vận động phát triển nhanh yếu tố động Trong QHSX vận động phát triển nhng mang tính tơng đối ổn định so với LLSX, xt hiƯn m©u thn (mâu thuẫn néi sinh) Biểu mõu thun chỗ QHSX không hình thức phù hợp với trình độ LLSX mà trở thành xiềng xích để kìm hÃm Khi LLSX phát triển đến mt trình độ mới, đòi 49 hỏi phải xoá bỏ QHSX lỗi thời, thiết lập mt QHSX phù hợp với trình độ LLSX PTSX míi ®êi + Sự vận động mâu thuẫn biện chứng lực lượng sản xuất quan hệ sản xuất với tư cách nguồn gốc động lực vận động, phỏt trin cỏc phng thc sn xut: Đây quy luật phổ biến tác động toàn tiến trình lịch sử nhân loại Sự thay thế, phát triển lịch sử nhân loại từ chế độ cng sn nguyờn thủy, đến chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư v xà hội cộng sản tơng lai tác động hệ thống quan hệ xà hội, quy luật QHSX phù hợp với trình độ phát triển LLSX quy luật II BIỆN CHỨNG CỦA CƠ SỞ HẠ TẦNG VÀ KIẾN TRÚC THƯỢNG TẦNG Khái niệm sở hạ tầng kiến trúc thượng tầng 1.1 Khái niệm sở hạ tầng - Khái niệm sở hạ tầng: C¬ sở hạ tầng toàn quan hệ sn xut hợp thành cấu kinh tế mt xà hội định - Kt cu ca c s h tng: Cơ sở hạ tầng bao gm QHSX thống trị, QHSX tàn d, QHSX mầm mống Tất QHSX hợp thành cấu kinh tế xà hội - Cơ sở hạ tầng xuất tồn có vai trị kép, mặt, với LLSX giữ vai trị hình thức kinh tế - xã hội cho trì, phát huy phát triển LLSX; mặt khác với quan hệ trị - xã hội, đóng vai trị sở hình thành kết cấu kinh tế, làm sở thực cho thiết lập hệ thống kiến trúc thượng tầng xã hội 1.2 Khái niệm kiến trúc thượng tầng - Khái niệm kiến trúc thượng tầng: lµ toµn bé hệ thống kết cấu hình thái ý thức xã hi bao gm quan điểm trị, pháp quyền, triết học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật với thiết chế xà hội tơng ứng nh nhà nớc, đảng phái, giáo hội, đoàn thể xà hội đợc hình thành sở hạ tầng định - Các yếu tố hợp thành kiến trúc thng tng ca xó hi: + Toàn t tởng xà hội trị, luật pháp, đạo đức, triết học, tôn giáo, đợc thực hoá lực lợng vật chất + Những thiết chế xà hội tơng ứng nh nhà nớc, đảng phái, giáo héi 50 + Trong x· héi cã giai cÊp th× KTTT bao giê còng mang tÝnh giai cÊp Giai cÊp thống trị xà hội thỡ t tởng trị thống trị KTTT + Nh nc máy tổ chức quyền lực đặc biệt xã hội có đối kháng giai cấp Quan hệ biện chứng sở hạ tầng kiến trúc thượng tầng 2.2 Vai trò định sở hạ tầng kiến trúc thượng tầng - Cơ sở hạ tầng định nội dung tính chất kiến trúc thượng tầng; nội dung tính chất kiến trúc thượng tầng phản ánh sở hạ tầng: - Tính chất định sở hạ tầng kiến trúc thượng tầng phản ánh tính tất yếu kinh tế toàn lĩnh vực sinh hoạt xã hội - Mỗi CSHT hình thành nên mt KTTT tơng ứng với Khi CSHT thay đổi sớm hay mn KTTT cịng thay ®ỉi theo Khi CSHT míi ®êi thay thÕ cho CSHT cị th× sÏ cã KTTT míi ®êi thay thÕ cho KTTT cị - Khi CSHT míi ®êi thay thÕ cho CSHT cị mt phận KTTT đời ngay, nhà nớc, luật pháp nhng mặt khác cßn bé phËn cđa KTTT cị vÉn cßn tån KTTT với t cách tàn d 2.2 Vai trò tác động trở lại kiến trúc thượng tầng sở hạ tầng - Sự tác động KTTT CSHT thơng qua nhiều phương thức Điều phụ thuộc vào chất, vị trí, vai trị nhân tố KTTT - Các nhân tố KTTT tác động khác đến CSHT, Nhà nước nhân tố có tác động trực tiếp mạnh mẽ tới CSHT kinh tế xã hội - KTTT t¸c ®éng trë l¹i CSHT theo xu híng: + TÝch cực phải phản ánh tất yếu kinh tế thúc đẩy cho kinh tế phát triển + Tiêu cực khi, t tởng, quan điểm, trị không phản ánh tất yếu kinh tế, xuất phát từ lợi ích kinh tế mt số ngời, máy nhà nớc đợc thiết lập dựa lợi ích nhà cầm quyền vỡ vy cản trë sù ph¸t triĨn kinh tÕ - x· héi Tãm lại: Thực chất mối quan hệ biện chứng CSHT KTTT kinh tế định trị trị quy định kinh tế III TN TI Xà HỘI QUYẾT ĐỊNH Ý THỨC Xà HỘI VÀ TÍNH ĐỘC LẬP TƯƠNG ĐỐI CỦA Ý THỨC Xà HỘI 51 Tồn xã hội định ý thức xã hội 1.1 Khái niệm tồn xã hội, ý thức xã hội - Khái niệm tồn xã hội Tån xà hội phng din sinh hot vt cht điều kiện sinh ho¹t vËt chÊt cđa x· héi - Các yếu tố tạo thành tồn xã hội: + Hồn cảnh địa lí: tồn điều kiện tự nhiên bao bọc xung quanh chúng ta; khí hậu, đất đai, khống sản, núi sông, biển cả… + Điều kiện dân số: gồm số lượng, chất lượng, mật độ, phân bố, gia tăng dân số… Dân số yếu tố tất yếu thường xuyên có ảnh hưởng tới sản xuất, đời sống, an ninh quốc phòng Một đất nước dân số q đơng hay q ảnh hưởng + Phương thức sản xuất: đóng vai trị định tồn phát triển xã hội loài người - ý thứcxà hội: toàn đời sống tinh thần xà hội bao gồm quan điểm, t tởng, tình cảm nảy sinh từ tồn xà hội phản ánh tồn xà hội giai đoạn phát triển định - Cu trỳc ý thc xó hôi + Căn theo nội dung lĩnh vực phản ánh đời sống xã hội; ý thức xã hội bao gồm hình thái ý thức xã hội khác như: Ý thức trị, ý thức pháp luật, ý thức đạo đức, ý thức khoa học… + Căn theo trình độ phản ánh ý thức xã hội bao gồm ý thức thông thường ý thức lý luận.Trong ý thức thơng thường tồn tri thức, quan niệm người hình thành cách trực tiếp từ hoạt động thực tiễn hàng ngày, chưa hệ thống hóa, khái quát hóa thành lý luận Ý thức lý luận hệ thống quan điểm hệ thống hóa, khái quát hóa thành học thuyết, lý luận trình bầy dạng khái niệm, phạm trù khoa học + Căn theo phương thức phản ánh ý thøc xà hội bao gồm tâm lý xà hội hệ t tởng xà hội Tâm lý xà hội phản ánh trực tiếp v t phỏt đời sống xà hội thông qua hoạt động sống thờng ngày bao gồm tâm trạng, tình cảm, cảm xúc nhãm ngêi kh¸c x· héi HƯ t tëng xà hội trình độ cao ý thức xà hội bao gồm quan điểm, t tởng trị, đạo đức, pháp luật, tôn giáo, nghệ thuật l phản ánh gián tiếp, tự giác tồn xã hội 1.2 Vai trò định tồn xã hội ý thức xã hội: 52 - Chủ nghĩa vật lịch sử rõ tồn xã hội định nội dung ý thức xã hội Ý thức xã hội phản ánh tồn xã hội Mỗi tồn xã hội phương thức sản xuất biến đổi tư tưởng lý luận xã hơị, quan điểm trị, pháp quyền, triết học… sớm muộn biến đổi theo - Sù thay ®ỉi cđa quan điểm, t tởng, trị suy đến thay đổi quan hệ kinh tế định Nh vậy, tn ti xó hi yếu tố định ý thc xó hi tn ti xó hi sinh ý thc xó hi tn ti xó hi tính thø nhÊt cßn ý thức xã hội tồn xó hi sinh đồng thời bị tn ti xó hi định nên ý thc xó hi tÝnh thø hai Tính độc lập tương đối ý thức xã hội - Ý thức xã hội thường lạc hậu so với tồn xã hội +Biểu hiện: tồn xã hội cũ số hình thái ý thức xã hội sinh tồn lâu dài dai dẳng lòng tồn xã hội + Nguyên nhân ý thức xã hội thường lạc hậu so với tồn xã hội Sự biến đổi tồn xã hội tác động thực tiễn thường diễn với tốc độ nhanh ý thức xã hội không phản ánh kịp thời nên trở thành lạc hậu Do sức mạnh thói quen, truyền thống, tập quán tính lạc hậu bảo thủ số hình thái ý thức xã hội Ý thức xã hội ln gắn liền với lợi ích nhóm, tập đoàn người, giai cấp định xã hội Vì tư tưởng cũ lạc hậu thường lực lượng xã hội phản tiến lưu giữ truyền bá nhằm chống lại lực lượng xã hội tiến - Ý thức xã hội vượt trước tồn xã hội Trong điều kiện định, phản ánh chất quy luật vận động vật, tượng, tư tưởng khoa học, ý thức khoa học lại vượt trước tồn xã hội bước, để hướng dẫn hoạt động thực tiễn người nhằm cải biến tồn xã hội - Ý thức xã hội có tính kế thừa phát triển Lịch sử tư tưởng chứng minh tư tưởng xuất có nguồn gốc kế thừa từ tư tưởng có từ trước Các nhà tư tưởng đề xuất tư tưởng họ kế thừa gì, kế thừa lợi ích giai cấp mà nhà tư tưởng định - Sự tác động qua lại hình thái ý thức xã hội Giữa hình thái ý thức xã hội có tác động qua lại với nhau, chí cịn quy định lẫn Trong xã hội có đối kháng giai cấp 53 ý thức giai cấp thống trị ý thức thống trị xã hội có tác động quy định tới hình thái ý thức cịn lại - Ý thức xã hội tác động trở lại tồn xã hội: Mức độ ảnh hưởng tư tưởng phát triển xã hội phụ thuộc vào: Điều kiện lịch sử cụ thể .Vai trò giai cấp mang cờ tư tưởng Mức độ phản ánh đắn tư tưởng Mức độ thâm nhập vào quần chúng IV HÌNH THÁI KINH TẾ-Xà HỘI VÀ QUÁ TRÌNH LỊCH SỬ-TỰ NHIÊN CỦA SỰ PHÁT TRIỂN CÁC HÌNH THÁI KINH TẾ-Xà HỘI Khái niệm, cấu trúc hình thái kinh tế-xã hội - Khái niệm hình thái kinh tế-xã hi: Hình thái KT - XH mt phạm trù cđa CNDVLS dïng ®Ĩ chØ x· héi ë giai đoạn lịch sử định, với mt kiểu QHSX đặc trng cho xà hội phù hợp với mt trình độ định LLSX với mt KTTT tơng ứng đợc xây dựng QHSX - Kết cấu hình thái kinh tế-xã hội: HTKT - XH đợc cấu thành yếu tố, phận bản: LLSX, QHSX, KTTT LLSX sở tảng tồn tại, phát triĨn cđa x· héi Q trình lịch sử-tự nhiên phát triển hình thái kinh tế-xã hội: Sự vận động, phát triển hình thái kinh tế - xã hội lịch sử diễn trình tự nhiên thể hiện: - Thứ nht: Xà hội vận động phát triển theo quy luật khách quan, vốn có nó, lµ quy luật QHSX - LLSX, CSHT – KTTT Víi vận động phát triển xà hội phát triển từ thấp đến cao, từ hoàn thiện đến hoàn thiện lịch sử phát triển loài ngời phát nối tiếp HTKT - XH - Th hai: Nguyên nhân sâu xa cđa sù ph¸t triĨn x· héi suy đến có nguyên nhân trực tiếp, gián tiếp từ sù ph¸t triĨn cđa LLSX dẫn đến mâu thuẫn víi QHSX tơng đối ổn định, buộc QHSX phải thay đổi cho phù hợp vi s phỏt trin ca LLSX, làm thay ®ỉi KTTT làm cho HTKT - XH cị ®ỵc thay HTKT XH tiến Đó trình phát triển khách quan lịch sử, 54 vận động theo logic tất yếu lịch sử không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan ngời - trình lịch sử - tù nhiªn - Thứ ba: Q trình phát triển hình thái kinh tế - xã hội chịu tác động nhân tố chủ quan nhân tố khách quan, nhân tố khách quan gi vai trũ quyt nh Lu ý: trình lch s t nhiờn phát triển xà hội diễn đờng phát triển tuần tự, mà bao hàm bỏ qua, điều kiện định, vài HTKT - XH định Xà hội bị chi phối quy luật xà hội Tức xà hội vận động nhng phải có diện, tác động nhân tố ngời mà ngời hành động lại bị chi phèi bëi mơc ®Ých -> nhiỊu ngêi lợi ích mà nhận thức vận dụng khách quan lịch sử nhằm đem lại lợi ích cao cho giai cấp -> tính phức tạp, đa dạng, phong phú phát triển xà hội Vì làm cho phát triển quốc gia, dân tộc khác có thăng trầm nhng xu hớng chung vận động lịch sử lên Giỏ tr khoa học lý luận hình thái kinh tế - xã hội - Häc thuyÕt HTKT - XH ®· trang bÞ cho chóng ta thÕ giíi quan khoa häc phơng pháp luận khoa học để phân tích lịch sử, nhận thức lịch sử, chống lại quan ®iĨm tâm, tơn giáo, vỊ lịch sử vµ nhËn thøc XH Đó phải xuất phát từ than thực trạng phát triển sản xuất xã hội để giải thích tượng đời sống xã hội - Häc thuyÕt HTKT - XH ®· ®a tiêu chí khách quan để phân biệt hình thái KT - XH khác lịch sử QHSX LLSX Mi mt hỡnh thỏi kinh tế - xã hội có quan hệ sản xuất đặc trưng cho giai đoạn, thời kỳ - Häc thut HTKT - XH chØ sù ph¸t triĨn HTKT - XH mt trình lịch sư - tù nhiªn, tøc diƠn theo quy lt khách quan theo ý muốn chủ quan, mn nhËn thøc ®óng ®êi sèng xã hội phải sâu nghiên cứu quy luật vận động, ph¸t triĨn cđa xã hội V VAI TRỊ CỦA ĐẤU TRANH GIAI CẤP VÀ CÁCH MẠNG Xà HỘI ĐỐI VỚI SỰ VẬN ĐỘNG, PHÁT TRIỂN CỦA Xà HỘI CÓ ĐỐI KHÁNG GIAI CẤP 55 Giai cấp vai trò đấu tranh giai cấp phát triển xã hội có đối kháng giai cấp 1.1 Khái niệm giai cấp - Khái niệm giai cấp: “ Ngêi ta gọi giai cấp, tập đoàn to lớn gồm ngời khác địa vị họ mt hệ thống sn xut xà hội định lịch sử, khác quan hệ họ TLSX, vai trò họ tổ chức lao động xà hội, nh khác cách thức hởng thụ phần cải xà hội nhiều mà họ đợc hởng Giai cp tập đoàn ngời mà tập đoàn chiếm đoạt lao động tập đoàn khác, chỗ tập đoàn có địa vị khác mt chế độ kinh tế xà hội định. - Thc cht ca vic phõn chia cộng đồng dân cư thành giai cấp khác nhau, đối lập là: có khác nhau, đối lập đị vị họ hệ thong kinh tế - xã hội, khác quan hệ họ với tư liệu sản xuất chủ yếu xã hội tạo - Khái niệm tầng lớp xã hội: phân tầng, phân lớp, phân nhóm người giai cấp theo địa vị khác biệt cụ thể họ giai cấp : tầng lớp công nhân lao động giản đơn, lao động phức tạp, lao động chuyên gia … ; khái niệm cịn nhóm người ngồi kết cấu giai cấp xã hội định : tầng lớp cơng chức, trí thức, tiểu nơng … 1.2 Nguồn gốc giai cấp - Nguồn gốc trực tiếp: + Trong xã hội nguyên thuỷ công cụ lao động thô sơ, suất lao động thấp buộc họ phải cố kết lại với làm hưởng (công hữu TLSX)  chưa xuất giai cấp + Do sản xuất phát triển, lúc công cụ lao động kim loại đời thay công cụ đá nên suất lao động cao hơn, ngồi việc chi dùng cho bữa ăn lạc phần cải dư thừa, mặt khác lúc người ta nhận thức rằng, việc sản xuất theo nhóm nhỏ, gia đình có lợi cho q trình sản xuất => Đó điều kiện khách quan để tư tưởng tư hữu nảy sinh Trên sở tư hữu tư liệu sản xuất nẩy sinh bước xuất phân hóa cộng đồng người thành giai cấp - Nguồn gốc s©u xa: Chế độ tư hữu xuất do: 56 + Những người có chức có quyền lạc chiếm đoạt phần cải dư thừa làm riêng Đồng thời, bắt tù binh làm việc không cơng cho Vì họ trở nên giàu có + Các thành viên khác lạc chức có quyền nên khơng thể chiếm đoạt cải dư thừa làm riêng, không bắt tù binh làm cho mình, họ trở thành người nghèo khó Xã hội bắt đầu có phân chia kẻ giàu người nghèo  giai cấp xuất Tóm lại: Nguyên nhân sâu xa hình thành giai cấp phát triển LLSX, nguyên nhân trực tiếp xuất chế độ tư hữu tư liệu sản xuất 1.3 Vai trò đấu tranh giai cấp vận động, phát triển xã hội có đối kháng giai cấp a Đấu tranh giai cấp hình thức đấu tranh giai cấp - Lênin định nghĩa đấu tranh giai cấp sau: “đấu tranh giai cấp đấu tranh phận nhân dân chống lại phận khác, đấu tranh quần chúng khổ bị áp lao động chống bọn đặc quyền đặc lợi, bọn áp bọn ăn bám, đấu tranh người công nhân làm thuê hay người vô sản chống người hữu sản hay giai cấp tư sản” - Thực chất đấu tranh giai cấp đấu tranh người lao động làm thuê, bị áp bóc lột chống lại áp bóc lột nó; tức nhằm giải vấn đề mâu thuẫn lợi ích kinh tế trị giai cấp thống trị với giai cấp bị trị tầng lớp xã hội khác - Các hình thức đấu tranh giai cấp: tuỳ theo điều kiện lịch sử khác nhau, đấu tranh giai xã hội biểu nhiều hình thức khác nhau, với phạm vi trình độ khác như: đấu tranh kinh tế, đấu tranh tư tưởng, đấu tranh trị … ngồi đấu tranh giai cấp cịn mang hình thức đấu tranh dân tộc, tơn giáo, văn hố nhiều hình thức đa dạng khác - Nhà nước với tư cách sản phẩm vấn đề trung tâm đấu tranh giai cấp xã hội: Nhà nước máy dùng để trì thống trị giai cấp thống trị giai cấp khác, quan quyền lực giai cấp thống trị toàn xã hội “Nhà nước chẳng qua máy giai cấp dùng để trấn áp giai cấp khác” b Vai trò đấu tranh giai cấp với tư cách phương thức động lực bản, trực tiếp phát triển xã hội có đối kháng giai cấp - Mâu thuẫn giai cấp thống trị với giai cấp bị trị biểu mâu thuẫn phương thức sản xuất + Mỗi PTSX xuất hiện, lúc QHSX (hình thức) có phù hợp với trình độ định LLSX (nội dung),  thúc đẩy sản xuất xã hội phát triển mạnh mẽ 57 + Trong trình phát triển PTSX, LLSX (nội dung) biến đổi nhanh (do CCLĐ biến đổi nhanh CCLĐ yếu tố động nhất, cách mạng nhất) Lúc QHSX (hình thức) có tính chất tương đối ổn định nên khơng cịn phù hợp với trình độ LLSX (nội dung)  kìm hãm q trình sản xuất xã hội + Muốn cho sản xuất xã hội tiếp tục phát triển địi hỏi QHSX cũ (hình thức cũ) phải xố bỏ thay QHSX (hình thức mới) phù hợp với phát triển trình độ LLSX (nội dung) + Nhưng QHSX cũ lỗi thời tự khơng đi, quyền lợi giai cấp thống trị phản động gắn liền với QHSX cũ lỗi thời + Giai cấp thống trị không từ thủ đoạn, phương pháp dã man Hơn giai cấp thống trị có máy bạo lực khổng lồ nhà nước tay để bảo vệ QHSX cũ lỗi thời  Do đó, mâu thuẫn (giữa LLSX>