Nhiều thành tựu khoa học và công nghệ hiện đại được ứng dụng trong các lĩnh vực ý tế, công nghiệp, nông nghiệp … Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam là đơn vị nghiên cứu đầu ngàn
SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
Hoạt động nghiên cứu khoa học và quản lý hoạt động nghiên cứu khoa học
1.1.1 Các khái niệm cơ bản
1.1.1.1 Khoa học và công nghệ
- Khoa học là hệ thống tri thức về bản chất, quy luật tồn tại và phát triển của sự vật, hiện tượng tự nhiên, xã hội và tư duy
Công nghệ là tập hợp các giải pháp, quy trình và bí quyết kỹ thuật, có thể đi kèm hoặc không với công cụ và phương tiện, nhằm chuyển đổi nguồn lực thành sản phẩm.
Nghiên cứu khoa học là quá trình khám phá và tìm hiểu bản chất cũng như quy luật của các hiện tượng tự nhiên, xã hội và tư duy Hoạt động này không chỉ nhằm phát hiện mà còn sáng tạo ra các giải pháp để áp dụng vào thực tiễn.
Nghiên cứu khoa học là quá trình khám phá và phát hiện các quy luật của thế giới tự nhiên và xã hội, bao gồm cả con người, nhằm tạo ra và áp dụng các giải pháp khoa học phục vụ cho sự tiến bộ của nhân loại Theo Trần Khánh Đức từ Viện Khoa học giáo dục Việt Nam, nghiên cứu khoa học và công nghệ bao gồm tất cả các hệ thống và hoạt động sáng tạo nhằm phát triển kho tàng kiến thức khoa học và ứng dụng chúng vào thực tiễn Do đó, bản chất của nghiên cứu khoa học là thu thập và xử lý thông tin từ thế giới tự nhiên và xã hội.
Theo Vũ Cao Đàm, "thế giới tự nhiên và xã hội, con người" được gọi chung là sự vật, hiện tượng Nghiên cứu khoa học có thể được phân chia thành ba nội dung chính.
- Một là, khám phá, phát hiện những quy luật vận động của sự vật, hiện tượng
- Hai là, sáng tạo giải pháp khoa học nhằm biến đổi trạng thái của sự vật, hiện tượng
- Ba là, ứng dụng những giải pháp khoa học nhằm phục vụ sự tiến bộ của loài người
Mục tiêu của hoạt động nghiên cứu khoa học (NCKH) là xây dựng nền khoa học tiên tiến, phát triển lực lượng sản xuất, nâng cao trình độ quản lý và sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên, đồng thời bảo vệ môi trường Hoạt động này cũng nhằm đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, xây dựng nền văn hóa tiên tiến và đậm đà bản sắc dân tộc, nâng cao chất lượng sống của nhân dân Để đạt được điều này, cần phát huy nội lực về khoa học, kết hợp với việc tiếp thu có chọn lọc các thành tựu khoa học và công nghệ toàn cầu, phù hợp với thực tiễn Việt Nam Bên cạnh đó, cần bảo đảm sự phát triển ổn định và liên tục cho nghiên cứu cơ bản trong các lĩnh vực khoa học đặc thù, đồng thời đẩy mạnh nghiên cứu ứng dụng để nhanh chóng đưa các thành quả nghiên cứu vào thực tiễn, góp phần thúc đẩy nhanh và bền vững tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
1.1.1.3 Hoạt động nghiên cứu khoa học
Hoạt động là phương thức tồn tại của con người, phản ánh mối quan hệ giữa con người với thế giới tự nhiên và xã hội Để duy trì sự sống, con người cần thực hiện nhiều loại hoạt động khác nhau, trong đó hoạt động nghiên cứu khoa học đóng vai trò quan trọng.
Hoạt động nghiên cứu khoa học là quá trình tác động của chủ thể đến đối tượng nghiên cứu thông qua việc thực hiện các chương trình, dự án và đề tài nghiên cứu ở nhiều cấp độ Các hoạt động này bao gồm phát triển công nghệ, thực hiện hợp đồng khoa học - công nghệ, viết giáo trình, sách tham khảo, sách chuyên khảo và viết báo Đặc trưng quan trọng của nghiên cứu khoa học là kết quả phải mang tính mới mẻ và có tính kế thừa.
Hoạt động nghiên cứu khoa học là quá trình tổng hợp các thao tác khoa học nhằm phát hiện và tạo ra quy luật, mô tả, giải thích nguyên nhân của sự vật và hiện tượng, đồng thời sáng tạo các giải pháp, bí quyết và sáng chế có tính ứng dụng thực tiễn Nghiên cứu khoa học được phân chia thành hai hướng chính: nghiên cứu hàn lâm, tập trung vào việc phát hiện kiến thức mới từ dữ liệu thu thập được, và nghiên cứu ứng dụng, nhằm phát triển các mô hình và ứng dụng kỹ thuật mới có ý nghĩa thực tiễn.
Dự án sản xuất thử nghiệm là nhiệm vụ khoa học và công nghệ nhằm ứng dụng kết quả nghiên cứu để thử nghiệm các giải pháp, phương pháp và mô hình quản lý kinh tế - xã hội Mục tiêu của dự án là sản xuất thử ở quy mô nhỏ, nhằm hoàn thiện công nghệ và sản phẩm mới trước khi đưa vào sản xuất và ứng dụng trong đời sống.
Dự án khoa học và công nghệ là nhiệm vụ bao gồm nhiều đề tài nghiên cứu và dự án sản xuất thử nghiệm, được thực hiện đồng bộ trong một khoảng thời gian nhất định Mục tiêu của các dự án này là giải quyết các vấn đề khoa học và công nghệ chủ yếu, phục vụ cho sự phát triển và ứng dụng trong thực tiễn.
Sản xuất một sản phẩm hoặc nhóm sản phẩm trọng điểm có vai trò quan trọng trong việc nâng cao trình độ công nghệ của ngành, lĩnh vực và góp phần lớn vào sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.
Chuyên đề khoa học là vấn đề cần giải quyết trong nghiên cứu một đề tài hoặc dự án khoa học công nghệ, nhằm xác định và chứng minh các luận điểm khoa học thông qua lý thuyết và luận cứ thực tế Các luận cứ này bao gồm kết quả khảo sát, điều tra và thí nghiệm do tác giả thực hiện, cùng với trích dẫn từ công trình của đồng nghiệp Chuyên đề khoa học được chia thành hai loại.
Chuyên đề nghiên cứu lý thuyết tập trung vào việc thu thập và xử lý thông tin, tư liệu đã có, cùng với các luận điểm khoa học đã được chứng minh Những thông tin này được khai thác từ tài liệu, sách báo và công trình khoa học của các nhà nghiên cứu trước đó, cũng như từ các hoạt động nghiên cứu và thí nghiệm trong phòng thí nghiệm Mục tiêu là đưa ra các luận cứ khoa học nhằm chứng minh các luận điểm khoa học.
Chuyên đề nghiên cứu lý thuyết kết hợp với triển khai thực nghiệm không chỉ bao gồm các hoạt động như chuyên đề loại một mà còn tích hợp các phương pháp điều tra, phỏng vấn, khảo cứu, khảo nghiệm và thực nghiệm thực tế Những hoạt động này nhằm mục đích đối chứng, so sánh, phân tích và đánh giá để chứng minh các luận điểm khoa học một cách rõ ràng và thuyết phục.
Chiến lược phát triển công nghiệp là quá trình xác định các luận cứ, định hướng và mục tiêu để xây dựng chính sách và giải pháp, nhằm đạt được các mục tiêu phát triển công nghiệp trong một giai đoạn cụ thể.
Các yếu tố cấu thành quản lý hoạt động nghiên cứu khoa học
1.2.1 Chủ thể quản lý và đối tượng hoạt động nghiên cứu khoa học
Quản lý hoạt động nghiên cứu khoa học yêu cầu sự phối hợp chặt chẽ giữa nhiều chủ thể, với vai trò quyết định của nhà nước dựa trên các chính sách và pháp luật Sự kết hợp giữa quản lý nhà nước về khoa học và quản lý kinh tế là rất cần thiết để đảm bảo hiệu quả trong nghiên cứu và phát triển.
Chủ thể quản lý là cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân được ủy quyền bởi cơ quan có thẩm quyền, nhằm sử dụng quyền lực để điều hành và chỉ đạo một hệ thống hoặc quá trình theo ý chí của mình, với mục tiêu đã được xác định trước.
Chủ thể quản lý có quyền hạn và trách nhiệm thực hiện hành vi quản lý để tác động lên đối tượng quản lý, nhằm phối hợp các hoạt động riêng lẻ của từng cá nhân thành một hoạt động chung thống nhất hướng tới mục tiêu nhất định Đối tượng quản lý là những yếu tố tiếp nhận sự tác động này, và được phân loại theo các dạng quản lý khác nhau, bao gồm con người, hệ thống chính trị, tổ chức, thông tin và văn hóa Trong một tổ chức nghiên cứu khoa học, chủ thể quản lý là thủ trưởng và bộ phận chức năng phụ trách quản lý hoạt động nghiên cứu khoa học, trong khi đối tượng quản lý bao gồm hoạt động NCKH, các nhà khoa học và nguồn lực nghiên cứu Ngoài ra, hoàn cảnh và điều kiện cụ thể, như không gian, thời gian và môi trường vật chất, cũng ảnh hưởng đến quá trình hoạt động NCKH.
Khái niệm "Chủ thể quản lý" và "Đối tượng quản lý" mang tính tương đối, khi một người có thể là chủ thể quản lý cấp dưới nhưng cũng là đối tượng quản lý của cấp trên Thậm chí, mỗi cá nhân có thể vừa là chủ thể vừa là đối tượng trong công việc của chính mình.
Trong luận văn này, Chủ tịch viện, các Phó chủ tịch cùng với các cá nhân và bộ phận lãnh đạo, điều hành như Trưởng các phòng ban sẽ đóng vai trò chủ yếu trong công tác quản lý.
Lãnh đạo các đơn vị nghiên cứu và trưởng phòng có trách nhiệm quản lý các hoạt động nghiên cứu khoa học, bao gồm cả những nghiên cứu của các nhà khoa học.
1.2.2 Mục tiêu quản lý hoạt động nghiên cứu khoa học Đã từ lâu, Đảng và Nhà nước ta xác định rõ tầm quan trọng của khoa học – công nghệ, thường xuyên quan tâm xây dựng tiềm lực phát triển khoa học, kỹ thuật và công nghệ Trong công cuộc đổi mới đất nước và hội nhập quốc tế, Đảng ta đã ban hành nhiều văn bản quan trọng khẳng định vai trò nền tảng của KH-CN đối với phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng - an ninh, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân Quan điểm chỉ đạo của Đảng ta về khoa học và công nghệ là: Phát triển và ứng dụng KH&CN là quốc sách hàng đầu, là một trong những động lực quan trọng nhất để phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ Tổ quốc Do đó, mục tiêu của quản lý hoạt động nghiên cứu khoa học là:
Thứ nhất, nâng cao năng lực nghiên cứu, khả năng tìm tòi sáng tạo của các nhà khoa học
Đảm bảo ứng dụng các thành tựu khoa học và tiến bộ kỹ thuật là rất quan trọng để thực hiện nhiệm vụ phát triển nền khoa học, thúc đẩy kinh tế - xã hội và bảo đảm quốc phòng - an ninh cho đất nước.
Xây dựng và phát triển tiềm lực nghiên cứu khoa học của các đơn vị là bước quan trọng để từng bước hội nhập với nền khoa học và công nghệ hiện đại của khu vực và thế giới.
Để đảm bảo sự phát triển bền vững trong quá trình công nghiệp hóa, cần cung cấp các luận cứ khoa học vững chắc cho các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, giáo dục, quốc phòng và an ninh.
Thứ năm, xây dựng và phát triển năng lực KHCN đạt trình độ tiên tiến trong khu vực
1.2.3 Nội dung quản lý hoạt động nghiên cứu khoa học
Thứ nhất, xây dựng chiến lược và kế hoạch hóa các nhiệm vụ nghiên cứu khoa học
Dựa trên mục tiêu và chiến lược của đơn vị, cần lập kế hoạch cho các nhiệm vụ nghiên cứu khoa học dài hạn, trung hạn và ngắn hạn Cần ban hành quy chế quản lý hoạt động nghiên cứu khoa học phù hợp với các quy định của các Bộ, Ban, Ngành liên quan Đơn vị cũng phải xác định rõ các nguồn lực thực tế như cơ sở vật chất, tiềm lực khoa học – công nghệ và nguồn lực con người để có kế hoạch đầu tư hiệu quả cho hoạt động NCKH.
Các đơn vị trực thuộc cần xây dựng kế hoạch cho các hoạt động nghiên cứu khoa học của cả đơn vị và cá nhân, đảm bảo phù hợp với mục tiêu và chiến lược phát triển chung.
Các đơn vị và ban thi đua khen thưởng cần đề xuất các biện pháp khuyến khích và động viên, nhằm khen thưởng xứng đáng cho những cá nhân và đơn vị có thành tích xuất sắc trong hoạt động nghiên cứu khoa học (NCKH).
Để triển khai kế hoạch nghiên cứu khoa học một cách hiệu quả, đơn vị cần xây dựng một bộ máy quản lý đủ mạnh với nhân lực phù hợp, nhằm tổ chức và thực hiện các hoạt động NCKH một cách sâu rộng.
Trong quá trình triển khai, việc thành lập hội đồng khoa học là rất quan trọng Cần chú ý rằng các thành viên trong hội đồng phải có chuyên môn và năng lực nghiên cứu khoa học để đảm bảo hỗ trợ và đánh giá chính xác quá trình thực hiện.
33 từ thẩm định dự án khi mới triển khai cho đến giai đoạn nghiệm thu kết quả thực hiện
Thứ ba, chỉ đạo hoạt động nghiên cứu khoa học
