Thơ Nguyễn Bình Phương từ góc nhìn của lý thuyết hậu hiện đại. Đề tài luận văn thạc sĩ Văn học Việt Nam. Đi từ các khảo sát tác giả Nguyễn Bình Phương, các tác phẩm thơ của ông, từ đó tìm hiểu chuyên sâu theo góc nhìn của lý thuyết hậu hiện đại.
NGUYỄN BÌNH PHƯƠNG TRONG MẠCH NGUỒN THƠ VIỆT NAM SAU 1986
Thơ Việt Nam sau 1986 những tiếp nhận ảnh hưởng của chủ nghĩa hậu hiện đại
1.1.1 Khái lược về chủ nghĩa hậu hiện đại Được khởi phát từ nửa sau thế kỷ XX (những năm 1960-1970), chủ nghĩa hậu hiện đại là hiện tượng văn hóa có nguồn gốc từ phương Tây Là một trong những lý thuyết mới nhất và độc đáo nhất của phê bình văn học, chủ nghĩa hậu hiện đại trở thành một hiện tượng văn hóa có độ bao phủ rộng khắp ở hầu hết mọi lĩnh vực như mỹ thuật, văn học, âm nhạc, kịch, kiến trúc và triết học Sự ảnh hưởng của chủ nghĩa hậu hiện đại đã tạo nên một làn sóng cộng hưởng và có sức lan tỏa mạnh mẽ trên toàn thế giới Nói như Lyotard: “chúng ta đang sống trong thời hậu hiện đại, thời mà tất cả những lý thuyết có từ thời ánh sáng đều bị đổ vỡ”[31] Bản chất thật sự của hậu hiện đại chính là vậy, nó khởi đầu từ sự đổ vỡ của các thể chế cũ, những sự đối lập mẫu thuẩn trong xã hội loài người, từ sự đấu tranh sắc tộc, … kèm theo đó là sự xuất hiện của những phát minh khoa học với các lý thuyết mới ra đời: lý thuyết hỗn độn, hình học fractal… Hậu hiện đại là một cách gọi để chỉ về một sự vận động, mà sự vận động đó đang tạo thành một hệ hình tư duy mới, tiếp nối hệ hình tư duy của hiện đại
Chủ nghĩa hậu hiện đại là một khái niệm khó định nghĩa chính xác, với nhiều lý thuyết khác nhau từ các triết gia Lyotard cho rằng hậu hiện đại thể hiện sự hoài nghi với các siêu tự sự, trong khi Iba Hassan nhấn mạnh tính trớ trêu và hỗn loạn của nó, không tuân theo chuẩn mực nào Điều này dẫn đến việc hậu hiện đại không có nền tảng lý thuyết vững chắc như các thời kỳ văn học trước Fredric Jameson chỉ ra rằng, trong bối cảnh chủ nghĩa tư bản muộn, chủ nghĩa hậu hiện đại thay thế “sự tha hóa của chủ thể” bằng “sự phân mảnh của chủ thể” U.Eco thì xem hậu hiện đại như một phạm trù tinh thần, hay một phương thức thao tác, gọi là Kunstwollen.
Thuật ngữ "hậu hiện đại" không chỉ đơn thuần chỉ ra một giai đoạn thời gian mà còn phản ánh tính chất phức tạp của nó Hậu hiện đại là một học thuyết có mối quan hệ chặt chẽ với các chủ nghĩa khác, do đó việc định nghĩa một khái niệm chung về nó là rất khó khăn Cốt lõi của chủ nghĩa hậu hiện đại nằm ở việc từ chối các đại tự sự và không xây dựng một học thuyết riêng biệt, điều này làm cho việc hiểu rõ về nó trở nên thách thức hơn.
Chủ nghĩa hậu hiện đại không chỉ là một bước phát triển tất yếu mà còn là kết quả của “hiện thực thậm phồn” - cuộc cách mạng kỹ thuật và công nghiệp Nó tiếp nối các chủ nghĩa khác và chủ nghĩa hiện đại, dựa trên tinh thần của những lý thuyết trước đó.
Chủ nghĩa hậu hiện đại được hiểu là sự phá vỡ các đại tự sự và từ chối trở thành một đại tự sự mới, đồng thời tập trung vào các tiểu tự sự và khai thác những yếu tố ngoại biên Nó không biến những ngoại biên thành một trung tâm thay thế mà chỉ gần gũi hơn với trung tâm đã bị phá vỡ Khác với chủ nghĩa hiện đại, vốn mong muốn xây dựng một thế giới hoàn thiện và ổn định, chủ nghĩa hậu hiện đại lại chỉ trích những ảo tưởng của thế hệ trước và cho rằng sau các ký hiệu là hỗn loạn, với chiến lược nghệ thuật là "đối thoại" với sự hỗn loạn này Chủ nghĩa hậu hiện đại không chỉ là một trào lưu văn hóa mà còn là một thời kỳ lịch sử quan trọng.
Trong văn học, chủ nghĩa hậu hiện đại được đặc trưng bởi những yếu tố như sự giễu nhại, mỉa mai châm biếm, cắt dán lắp ghép, tính ngẫu nhiên, và sự coi trọng quá trình hơn kết quả Mặc dù những đặc tính này đã tồn tại trong chủ nghĩa hiện đại, nhưng chúng trở thành nguyên tắc sáng tạo trong chủ nghĩa hậu hiện đại, với sự khác biệt rõ rệt so với chủ nghĩa hiện đại Theo Bùi Văn Nam Sơn, trong khi chủ nghĩa hiện đại thể hiện nỗi đau buồn trước sự đổ vỡ của các giá trị, chủ nghĩa hậu hiện đại lại chào đón những "cái chết" này bằng thái độ vui vẻ.
Chủ nghĩa hậu hiện đại thúc đẩy việc khám phá bản chất của con người và vũ trụ, cùng với nền tảng nhận thức và tri thức Văn học Việt Nam, chịu ảnh hưởng từ văn học phương Tây, đang chuyển mình theo hướng hậu hiện đại Mặc dù chưa được phân chia thành nhiều trường phái rõ ràng, nhưng nền văn học nước ta đã thể hiện những dấu ấn hậu hiện đại rõ nét.
1.1.2 Sự tiếp nhận chủ nghĩa hậu hiện đại trong thơ Việt Nam sau 1986
Chủ nghĩa hậu hiện đại đã xuất hiện từ giữa thế kỷ trước và mặc dù Việt Nam chưa có đầy đủ các tiền đề kinh tế và xã hội, nhưng những dấu ấn của nó đã xuất hiện trong cuộc sống xã hội và tâm thức cá nhân Đặc biệt, từ sau năm 1986, chủ nghĩa hậu hiện đại đã có ảnh hưởng rõ rệt trong văn học Việt Nam, dẫn đến nhiều quan điểm trái ngược về nó Một số người phản đối, trong khi số khác cho rằng đây chỉ là một yếu tố trong sáng tạo nghệ thuật Sáng tác văn học là một hoạt động sáng tạo liên tục, phản ánh ý thức của người viết và nhiệm vụ của họ Trong quá trình tìm kiếm phong cách và ý tưởng mới, dấu ấn hậu hiện đại tự nhiên xuất hiện, điều này không khó hiểu vì nhà văn là những người "viết lịch sử" qua tác phẩm của họ.
Họ sử dụng cảm quan văn học để tái hiện cuộc sống hiện tại, phản ánh rõ nét thời đại và xã hội mà họ đang sống trong các tác phẩm của mình.
Sau năm 1986, văn học Việt Nam đã có sự chuyển biến rõ rệt nhờ vào hội nhập và đổi mới, đặc biệt là ảnh hưởng của chủ nghĩa hậu hiện đại Mặc dù chưa hình thành các trào lưu hậu hiện đại rõ ràng như ở các nước khác, một số tác phẩm của các nhà văn tiêu biểu như Đặng Đình Hưng, Nguyễn Thúy Hằng, và Vi Thùy Linh đã thể hiện dấu ấn hậu hiện đại Họ không ngừng tìm tòi và lắp ghép những mảnh vỡ cuộc sống để tạo ra những đề tài độc đáo, phản ánh tư duy cá nhân và tinh thần hội nhập quốc tế.
Trong bối cảnh đổi mới xã hội, sự xuất hiện của đội ngũ nghiên cứu phê bình văn học đã được thúc đẩy bởi nghị quyết và chính sách của Đảng và nhà nước Điều này đã mở đường cho việc tiếp nhận và ứng dụng lý thuyết hậu hiện đại trong sáng tác và phê bình văn học Các nghệ sĩ, nhạy bén với xu thế toàn cầu, đã nhanh chóng hòa nhập văn học dân tộc vào dòng chảy thời cuộc Những cuộc cách tân văn học theo xu hướng hậu hiện đại đã khởi đầu với những bản hòa ca đa âm điệu.
Cuối thập niên 80, nhiều cây bút mới như Lê Đạt, Trần Dần, Nguyễn Bình Phương, Đặng Đình Hưng và Nguyễn Thúy Hằng đã xuất hiện với lối viết đa dạng và cách tân độc đáo, tạo nên bước ngoặt cho văn chương Việt Nam Các tác phẩm của họ theo khuynh hướng hậu hiện đại, phản ánh cảm quan sâu sắc về thế giới và con người, đồng thời thể hiện tâm trạng và cảm xúc về những góc khuất trong xã hội Thơ của Nguyễn Bình Phương đặc biệt ám ảnh với chủ đề mất niềm tin, sự đổ vỡ của trật tự xã hội và gia đình, cùng với sự băng hoại đạo đức, khiến con người rơi vào trạng thái bất an và mất phương hướng.
Văn học hậu hiện đại có đặc điểm phức tạp, thể hiện qua nghệ thuật đa dạng với cốt truyện phân mảnh và lắp ghép Nó còn thể hiện sự dịch chuyển của các điểm nhìn trần thuật, sự pha trộn và đứt gãy giữa các thể loại truyền thống, cùng với sự dung hợp của nhiều hình thức nghệ thuật như hội họa, âm nhạc và điện ảnh.
Trong mười năm qua, thơ Việt Nam đã có những bước tiến mới, dần tiếp cận với thơ ca hậu hiện đại, chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ sự bùng nổ thông tin và công nghệ Nhu cầu sống và đọc của công chúng cũng đã thay đổi, dẫn đến sự khẳng định bản thân của các nhà thơ trẻ qua việc tiếp thu các nền văn học và trào lưu mới Họ nhận ra rằng những giá trị truyền thống mà cha ông bảo vệ đang dần bị xói mòn, tạo ra một cuộc khủng hoảng niềm tin và cảm thức mới Thơ hậu hiện đại không chỉ phát triển về số lượng mà còn về chất lượng, với các nhà thơ không ngừng tìm tòi và đổi mới cả nội dung lẫn hình thức, làm phong phú thêm cho thơ ca Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu Theo Phương Lựu, thơ không nhất thiết phải mang lại ý nghĩa rõ ràng, mà có thể tùy thuộc vào cách hiểu của mỗi người, phản ánh bản chất của chủ nghĩa hậu hiện đại.
Thơ hậu hiện đại ở Việt Nam được khởi nguồn từ Bùi Giáng, nhà thơ tiên phong trong việc sáng tác theo cảm thức hậu hiện đại Ông sử dụng ngôn ngữ độc đáo và lạ lẫm, với những âm thanh chồng chéo, tạo nên bức tranh hỗn độn và không có trật tự Đọc thơ của ông, người đọc như tham gia vào một trò chơi ngôn ngữ, nơi thi sĩ phó thác mình cho sự thao túng của ngôn từ, mang đến một trải nghiệm vừa thú vị vừa bí ẩn Những tác giả như Trần Dần cũng góp phần làm phong phú thêm dòng thơ này.
Lê Đạt, Thanh Thảo, Hoàng Hưng, Mai Văn Phấn… đã để lại những dấu ấn hậu hiện đại đậm nét trong ca Việt Nam giai đoạn này.
Nguyễn Bình Phương và những nổ lực đổi mới thơ về phía hậu hiện đại 16 1 Nguyễn Bình Phương – đường đời và đường thơ
1.2.1 Nguyễn Bình Phương – đường đời và đường thơ
1.2.1.1 Nguyễn Bình Phương – đường đời gắn liền nghiệp văn chương
Nguyễn Bình Phương, tên thật là Nguyễn Văn Bính, sinh ngày 29 tháng 2 năm 1965 tại Thái Nguyên Trong thời kỳ chiến tranh, gia đình anh đã phải sơ tán về Linh Nam, huyện Đông Hưng, tỉnh Thái Bình, và phải đến năm 1979, họ mới trở về thành phố Thái Nguyên.
Nguyễn Bình Phương, sinh năm 1967, hoàn thành phổ thông trung học vào năm 1985 và sau đó gia nhập quân đội Ông theo học khóa IV tại trường viết văn Nguyễn Du và bắt đầu sự nghiệp viết lách từ năm 1986 Sau khi tốt nghiệp, ông làm việc tại Đoàn kịch nói quân đội và sau đó trở thành biên tập viên tại Nhà xuất bản Quân đội Hiện tại, Nguyễn Bình Phương giữ vị trí Tổng biên tập Tạp chí Văn nghệ Quân đội và được coi là một trong những tác giả văn xuôi đương đại nổi bật.
Trong Đại hội Hội nhà văn Việt Nam lần thứ 9 tổ chức tại Hà Nội từ 9 đến 11 tháng 7 năm 2015, Nguyễn Bình Phương đã được bầu vào Ban chấp hành Hội nhà văn Việt Nam, trở thành người trẻ tuổi nhất trong số 6 tác giả được bầu, đứng giữa những bậc lão luyện của nền văn chương Việt Nam hiện đại.
Nguyễn Bình Phương, một nhà văn trầm lặng được tôi luyện trong môi trường quân đội, chọn lối sống ít ồn ào và ngại tiếp xúc Trong cuộc trò chuyện với phóng viên Hạnh Đỗ, ông chia sẻ rằng: “Tôi vẫn gặp gỡ, uống rượu với bạn bè Nhưng không ham.” Phạm Ngọc Tiến nhận xét về ông với sự trầm tĩnh và suy tư, thể hiện qua ánh mắt và hành động Ấn tượng ban đầu về sự rụt rè và khó gần của Nguyễn Bình Phương dần được xóa nhòa khi Hạnh Đỗ nhận thấy dáng vẻ thư sinh, nghệ sĩ của ông Ông tự nhận mình là “một công chức đơn điệu điển hình” với cuộc sống hàng ngày giản dị.
Nguyễn Bình Phương tự nhận rằng “tạng” của mình “có lẽ hơi u uất một chút”, nhưng gần gũi và ấm áp qua ánh mắt và nụ cười Ông là người yêu sách, thường dành cả đêm để đọc và suy ngẫm, trong khi ban ngày là thời gian sáng tác Viết đối với ông như một sức hút bí ẩn, dẫn dắt ông đi theo bản năng Ông chia sẻ rằng việc viết khiến ông cảm thấy khỏe hơn Nguyễn Bình Phương nổi bật qua những trang thơ trữ tình, mang tính ma mị và mông lung, nhưng ít ai biết rằng ông đã dành cả thanh xuân trong quân đội Ông xem văn chương là nghiệp, quyết tâm đi đến giới hạn cuối cùng của bản thân Ông nhận thức rằng giá trị tác phẩm được đo bằng thời gian và hiện tại ông viết với sự bình tĩnh, cân nhắc Tác phẩm của ông chứa đựng những trải nghiệm tinh tế, thể hiện qua việc tìm tòi và tiếp cận từ nhiều góc độ khác nhau, luôn giữ cho mình một cái tôi riêng biệt trong cả văn xuôi lẫn thơ ca.
Nguyễn Bình Phương là một nhà văn nổi bật trong dòng văn xuôi đương đại, nổi tiếng với khả năng sáng tác phong phú Các tác phẩm mới của ông thường được độc giả, giới nghiên cứu phê bình văn học và truyền thông đón nhận nồng nhiệt, thể hiện sức hút đặc biệt đối với nhiều đối tượng.
Trong bối cảnh xã hội đang thay đổi nhanh chóng và sự phát triển của thế giới, văn học Việt Nam cũng trải qua nhiều biến đổi để hòa nhập với tiến trình văn học toàn cầu Cuộc vận động này đã khuyến khích các tác giả nỗ lực tìm hiểu và sáng tạo cả về nội dung lẫn nghệ thuật Những tên tuổi tiêu biểu trong giai đoạn này đã đóng góp vào sự phát triển của văn học Việt Nam.
Võ Thị Hảo, Hồ Anh Thái, Nguyễn Việt Hà, Tạ Duy Anh và Nguyễn Bình Phương là những tác giả trẻ tiêu biểu, góp phần quan trọng vào sự phát triển của văn xuôi Việt Nam đương đại Họ đã thúc đẩy sự đổi mới trong văn học, đặc biệt trong công cuộc hiện đại hóa tiểu thuyết trong thời kỳ đổi mới.
Những cuốn tiểu thuyết như "Vào cõi" (1991), "Những đứa trẻ chết già" (1994), "Người đi vắng" (1999), "Trí nhớ suy tàn" (2000), "Ngồi" (2006), và "Mình và Họ" (2014) nổi bật với lối viết hấp dẫn, độc đáo và lạ lẫm, để lại nhiều ấn tượng sâu sắc trong lòng độc giả và giới phê bình.
Mỗi tiểu thuyết mà nhà văn sáng tác đều phản ánh sự trưởng thành trong phong cách viết và cảm nhận của ông Ông không ngừng tiếp thu cái mới và dám thử nghiệm những ý tưởng táo bạo, mở ra những vùng đất mới với những đổi mới độc đáo cả về nội dung lẫn hình thức thể hiện.
Trước khi viết tiểu thuyết, Nguyễn Bình Phương đã có một hành trình gắn bó với thơ ca, nơi ông thể hiện cái tôi cá nhân và trải nghiệm độc đáo Phong cách thơ của ông rất riêng biệt, khó trộn lẫn với các nhà thơ đương đại khác Với tư duy nhạy bén và khả năng khám phá mọi khía cạnh của cuộc sống, ông nhanh chóng tìm ra thủ pháp nghệ thuật cho mình Tuy nhiên, sự độc đáo trong phong cách sáng tác cũng khiến thơ ông mang vẻ huyền bí, khó hiểu, ảnh hưởng đến sự tiếp cận của độc giả Khi thưởng thức thơ của Nguyễn Bình Phương, người đọc cảm nhận được nỗi buồn, hụt hẫng, trái ngược với những giấc mơ trong tiểu thuyết Thơ của ông mở ra một miền thẩm mỹ khác biệt, tạo nên sức hút mạnh mẽ đối với công chúng yêu thích văn học.
Mỗi tập thơ của Nguyễn Bình Phương như một ngã rẽ mới, phản ánh những khía cạnh khác nhau trong tâm hồn tác giả Từ các tác phẩm nổi bật như "Lam chướng" (1992), "Xa thân" (1997), "Từ chết sang trời biết" (2001), "Buổi câu hờ hững" (2011), đến "Gõ cửa xa xăm" (2015), ông đã tạo nên một hiện tượng trong thơ Việt Nam đương đại Dù lối viết mang nhiều tâm sự u uất, nhưng trong thơ của ông vẫn tỏa sáng ánh sáng của sự sống Như ông từng nói: “Với anh, sau cái chết đời người không phải là cát bụi, mà hẳn nhiên đó là những hồi sinh.”
Thơ của Nguyễn Bình Phương mang đến một rung cảm đặc biệt, kết nối tiềm thức với hiện tại, tạo nên sự xúc động trong sự tĩnh lặng Với phong cách viết phóng khoáng, không bị ràng buộc bởi bất kỳ chuẩn mực nào, ông chắt lọc từng câu chữ để truyền tải cảm xúc của mình thành ngôn ngữ Dù đây là một thử thách, nhưng Nguyễn Bình Phương đã thành công trong việc nâng cao tâm hồn người đọc, kích thích sự sáng tạo từ bên trong Từ tâm hồn đến tâm hồn, những tác phẩm của ông không chỉ là văn chương mà còn là giá trị đích thực của nghệ thuật.
1.2.1.2 Nguyễn Bình Phương – và cuộc tìm kiếm những cái mới lạ
Nhà thơ Nguyễn Bình Phương đã chọn cho mình một phong cách độc đáo, khó hòa lẫn giữa vô vàn gương mặt thơ hiện nay Phong cách này khiến cho thơ của ông trở nên khó hiểu, và những nỗ lực giải mã theo lối thông thường thường không mang lại kết quả Ông đã dũng cảm thực hiện những bước đi mạo hiểm để đạt được thành công mới, và sự cách tân trong thơ của ông thể hiện rõ nét qua từng tập thơ mà ông sáng tác.
Khách của trần gian, Lam Chướng, Xa thân và tuyển tập thơ Xa xăm gõ cửa là những tác phẩm tiêu biểu thể hiện sự độc đáo và mới lạ trong hồn thơ của Nguyễn.
Cảm quan về hiện thực trong thơ Nguyễn Bình Phương
Văn học là nơi thể hiện mọi khía cạnh của đời sống, cho phép các tác giả tự do bộc lộ tâm tư Mỗi tác phẩm văn học mang đến một không gian riêng, có thể màu mỡ hoặc cằn cỗi Nó như một tấm gương phản ánh cuộc sống, con người và xã hội qua lăng kính của tác giả Sau năm 1986, khi Việt Nam thực hiện đổi mới, văn học cũng trải qua nhiều chuyển biến tích cực, với các nhà thơ, nhà văn thể hiện hiện thực bằng những quan điểm mới và cảm quan hậu hiện đại.
Cảm quan hậu hiện đại, một khái niệm do Lyotard đề xuất, phản ánh tâm thức và cảm nhận đặc thù về thế giới trong bối cảnh hiện tại, thể hiện sự khủng hoảng niềm tin vào các giá trị truyền thống và sự đảo lộn trong nấc thang giá trị sống Trong thơ ca, cảm quan này không chỉ tái hiện sự hỗn loạn của đời sống mà còn nhìn nhận cuộc sống như một mớ hỗn độn, nơi mà các tiêu chuẩn và giá trị đã không còn rõ ràng Các nhà văn chấp nhận sự hỗn loạn như một thực tế, hòa mình vào những biến động của thời đại mới Nguyễn Bình Phương, cùng với nhiều nhà thơ khác, mang đến những tác phẩm độc đáo, thể hiện hơi thở của chủ nghĩa hậu hiện đại, nơi mỗi nhà thơ khai thác những mảnh hồn riêng biệt Sự trừu tượng trong thơ ca khiến người đọc tò mò khám phá phong cách riêng của từng tác giả, và đằng sau những con chữ tưởng chừng đơn giản là hành trình chiêm nghiệm sâu sắc Cuộc sống, dù bình lặng hay ồn ào, đều được tái hiện tinh tế qua ngòi bút của các nhà thơ.
2.1.1 Hiện thực cuộc sống ngổn ngang, “hỗn độn”, “phi lý”
Sau chiến tranh, con người bước vào cuộc sống thường nhật với niềm vui chiến thắng, nhưng cũng phải đối mặt với những thách thức mới trong thế kỷ XXI Thời đại hiện đại chứng kiến sự bùng nổ khoa học kỹ thuật và sự thay đổi tư duy sống, cùng với sự du nhập văn hóa từ bên ngoài, đặc biệt sau đại hội Đảng lần thứ VI năm 1986 Chính sách đổi mới và hội nhập đã giúp đất nước vượt qua đói nghèo, nhưng cũng tạo ra những bế tắc không lường trước do sự phát triển quá nhanh Con người dần nhận ra rằng mọi thứ chỉ có tính tương đối và hoài nghi ngay cả những chân lý trước đây Hoàn cảnh hậu hiện đại, theo Lyotard, gắn liền với sự trưởng thành của tâm thức mới, nơi mà cái đẹp không còn đồng nhất với cái cao cả, và hiện thực không còn là cơ sở đáng tin cậy để nhận thức Sự khủng hoảng niềm tin trở thành đặc điểm nổi bật của con người hậu hiện đại khi họ tìm kiếm lý giải cho bản chất của nghệ thuật và văn học trong bối cảnh mới.
Từ năm 1986, thơ Việt Nam đã bước sang một giai đoạn mới, chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ nhiều nguồn thi cảm khác nhau Nguyễn Bình Phương khắc họa rõ nét những “ngỗn ngang”, “hỗn độn”, “phi lí” của cuộc sống hiện thực, thể hiện sự đa dạng và phức tạp của nó Thơ ông mở ra một thế giới với những hình ảnh và chi tiết kỳ lạ, như linh miêu, quạ vàng, con phượng đen, và nhiều hình ảnh khác thường như cây ngải vàng, ngọn gió xanh, hay ngôi sao chết trắng Những hình ảnh này vừa quen thuộc nhưng lại mang màu sắc và hình hài lạ lẫm, tạo nên một cảm giác không giống bình thường.
Trong kí ức không phải dòng sông không phải bình minh Không phải chú cá
Vàng Như hoa mướp Trong kí ức chỉ một vệt trườn Giữa không trung đuôi dài uốn lượn
Cuộc sống sau đổi mới hiện lên với những sắc thái tích cực nhưng cũng ẩn chứa nhiều điều tiêu cực Những khía cạnh tiêu cực này thường ít được đề cập, chỉ có các nhà thơ và nhà văn hậu hiện đại mới dám khám phá những vấn đề tưởng chừng mong manh nhưng thực chất lại ăn sâu vào bản chất xã hội.
Trong xã hội hiện đại, dối trá và lừa lọc trở thành thực trạng phổ biến, khiến con người sống trong một môi trường "xô lệch" và thiếu vắng các giá trị đạo đức Những tác phẩm của Lê Hoài Anh phản ánh cuộc sống đầy rẫy cạm bẫy và sự vô thường, nhưng ẩn chứa trong đó là khát khao mãnh liệt về ý nghĩa cuộc sống Nhà thơ nhìn nhận thế giới với con mắt chiêm nghiệm và trầm tư, thể hiện sự hoài nghi trước những điều bình thường Tương tự, thơ Vi Thùy Linh cũng khắc họa những trạng thái nặng nề và mỏi mệt của cuộc sống, phản ánh những bề bộn và ngổn ngang mà con người phải đối mặt.
Trái đất cái cối xay rất cũ
Những vòng quay nặng nề mệt mỏi…
Những cánh rừng trơ cuống họng…
Những người đàn bà eo óp ôm con, không bật nổi tiếng khóc
Sẽ đến lúc con người phải lên các vì sao và mặt trăng để sống
Mặt đất nứt nẻ và lũ lụt
Lòng đất những mạch chảy
Con người tiếp tục ăn thị nhiều loài mà tàn phá môi trường
Tham vọng khiến họ loại trừ nhau, ném bom xả đạn vào đồng loại.
Cuộc sống hiện tại đang đối mặt với nhiều thách thức, như sự cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên và ô nhiễm nguồn nước, không khí Điều này khiến con người phải suy nghĩ về việc tìm kiếm lối thoát cho tương lai, có thể là việc khám phá mặt trăng và các vì sao để tìm kiếm sự sống mới.
Nguyễn Bình Phương tiếp tục phát triển thơ hậu hiện đại bằng cách mang đến những sắc thái mới lạ Trong tác phẩm của ông, người đọc khám phá một thế giới hỗn độn, nơi mọi sự vật và hình ảnh liên tục biến đổi, tạo nên những hình ảnh kỳ bí và phi lý.
Tiếng nói em màu lam chuyển dần sang màu lục
Và cuốn lên một cái cây chưa tỉnh táo Cuốn lên nhứng quả chuông vàng reo trận mưa rào Ngân nga giọng của trăng sao
Nhà thơ Nguyễn Bình Phương đã khéo léo chuyển đổi cảm giác từ thính giác sang thị giác, tạo ra một bức tranh mới lạ với hình ảnh “tiếng nói em” mang màu lam và màu lục Sự linh hoạt của giác quan thể hiện sự biến đổi từ cái vô hình sang cái hữu hình, phản ánh bản chất của xã hội hiện thực đầy hỗn độn Trong cuộc sống xô bồ, mọi thứ dường như trượt ra khỏi quỹ đạo thực tại, không còn sự phân biệt rõ ràng giữa chủ thể và khách thể, không gian và thời gian, quá khứ và hiện tại Nhà thơ hòa mình vào thế giới ấy, tạo nên một chỉnh thể thống nhất không thể tách rời.
Trong xã hội hiện đại, con người thường cảm thấy lạc lõng và cô đơn giữa đám đông Thực trạng hỗn độn và bất an của cuộc sống được phản ánh rõ nét trong thơ ca, với những cảm xúc lo lắng và sự nghiêng ngả của cuộc sống Trong bối cảnh đó, con người thường trải qua những khoảnh khắc trầm tư, không biết tương lai sẽ ra sao, và họ lặng lẽ lướt qua nhau một cách vô hình.
Cuộc sống hiện đại đang bị tác động mạnh mẽ bởi những yếu tố bên ngoài, khiến con người xa rời thực tại và rơi vào những chuyển biến kỳ lạ Những trật tự phi lý hiện hữu trong cuộc sống hàng ngày đã tạo ra sự ganh đua, bon chen và những mối quan hệ thiếu chân thành Niềm tin và tình yêu dần trở nên xa xỉ, trong khi giá trị xã hội và đạo đức con người đang bị mai một Con người bị cuốn vào vòng xoáy của toan tính, lo lắng và bất an về cuộc sống.
“ Họ cày cấy trên lo lắng của anh, họ thất bát trên ý tưởng thơm phức của anh, họ nghiêng đầu chào anh mà không ngó ngàng đến anh.
Họ ngồi trên đê, ngắm nhìn dòng sông Hồng chảy trôi vào buổi chiều, miệng nhấm nháp cọng cỏ may Vị ngọt ngào lan tỏa trong vòm họng, nhưng lại mang chút đắng nếu có ai chạm vào họ.
Họ đối diện với nỗi buồn bằng cách nhổ nước bọt, bước chân vào hy vọng Họ sống chậm rãi, từ tốn trong từng lời nói, nhưng lại vội vàng trong tình yêu, bởi vì họ hiểu rằng thời gian ở đây không kéo dài mãi mãi.
Bài thơ về những cư dân vùng châu thổ sông Hồng của Nguyễn Bình Phương phản ánh những trạng thái cảm xúc đa dạng của con người, từ buồn bã đến lo lắng, trong cuộc sống vội vã và hời hợt Người dân nơi đây trải qua đủ vị ngọt ngào và đắng cay của cuộc sống, họ chấp nhận nghèo khổ và vất vả, nhưng vẫn giữ được nụ cười lạc quan Nhà thơ không chỉ ghi lại những hình ảnh chân thực mà còn gửi gắm mong mỏi về sự thay đổi, hy vọng vào những chính sách giúp cải thiện cuộc sống cho họ Trong những dòng thơ, ta cảm nhận được sự đồng cảm và trăn trở của tác giả, cùng ước vọng cho một tương lai tươi sáng hơn cho cư dân đồng bằng sông Hồng.
Tôi đã đến thượng nguồn sông Hồng, nơi có vẻ đẹp hùng vĩ và dữ dội nhưng lại tạo ra một châu thổ yên bình Người dân sinh sống ở đây, sống rải rác và hòa mình vào sự tĩnh lặng, nhưng khi gặp nguy hiểm, họ luôn đoàn kết lại Đừng ca ngợi họ hay rắc bạc lên phù sa, vì phù sa đã đủ giá trị; hãy chăm sóc và trồng thêm những bãi bờ xanh tươi nếu bạn mong muốn một cuộc sống bình yên.
Cảm quan về con người trong thơ Nguyễn Bình Phương
Hình tượng con người là yếu tố thiết yếu trong mọi thể loại văn học, đóng vai trò trung tâm và tạo nên sự hoàn chỉnh cho tác phẩm Sự thay đổi trong phong cách sáng tạo văn chương ảnh hưởng lớn đến quan niệm nghệ thuật về con người Trong chủ nghĩa hiện đại, con người thể hiện sự chán chường trước sự tha hóa của nhân sinh, trong khi ở chủ nghĩa hậu hiện đại, con người lại nhìn nhận sự tha hóa một cách thản nhiên và thậm chí thú vị, mặc dù có lúc cũng cảm thấy hoảng sợ Ý thức về cái tôi trong chủ nghĩa hiện đại rất mạnh mẽ, nhưng trong hậu hiện đại, nó trở nên hoài nghi và phân tán thành "một chủ thể phi trung tâm", với nhiều mảnh vụn hòa tan trong bối cảnh u ám.
Văn học hậu hiện đại, đặc biệt là thơ ca, kế thừa từ nền văn học hiện đại nhưng đồng thời cũng phủ nhận những giả định cơ bản của chủ nghĩa hiện đại Hậu hiện đại bác bỏ tri thức khách quan và sự thật tuyệt đối, cho rằng chủ nghĩa hiện đại dựa trên niềm tin vào một hiện thực khách quan độc lập với suy nghĩ của con người Theo các triết gia hậu hiện đại, tri thức không phải là phản ánh khách quan của hiện thực mà là một văn bản hay giải trình ngôn ngữ, được cấu trúc theo cách riêng của từng nền văn hóa.
Văn học hiện đại được hình thành từ niềm tin và khoa học, trong khi chủ nghĩa hậu hiện đại lại bị ảnh hưởng bởi sự phì đại thông tin và những cảm nhận mới của con người Thơ Nguyễn Bình Phương mang đến một miền cảm quan sâu sắc về con người, thể hiện qua nhiều góc độ và trạng thái khác nhau Ông khám phá hình ảnh con người "xa thân" trong cõi mơ hồ, cũng như những nỗi cô đơn, lạc lõng và sự chối bỏ bản thể Tập thơ của ông là hành trình độc đáo tìm kiếm bản thể của chính mình, phản ánh một cách riêng biệt về thế giới con người.
2.2.1 Con người “xa thân” với nhiều trạng thái khác nhau
Trong thơ Nguyễn Bình Phương, con người được thể hiện như một điểm nhấn đặc biệt, luôn “xa thân” qua nhiều hình thức như ngủ, mơ, say, và điên Họ chìm đắm trong trạng thái vô thức, lạc trôi trong cõi mơ hồ của cuộc sống Nhã Thuyên đã nhận xét rằng con người “xa thân” bằng cách trải nghiệm nhiều trạng thái khác nhau, từ đó cảm nhận sự phân rã của bản thân và những chuyển động lảo đảo của tâm hồn, cùng với sự trôi nổi của xúc cảm, nhằm tìm kiếm tiếng nói khác trong không gian mới.
Trong thơ của Nguyễn Bình Phương, hình tượng con người xuất hiện với nhiều trạng thái khác nhau như ngủ, mơ, điên, say Mỗi nét bút là một khía cạnh của con người, cho thấy nhà thơ đã hòa mình vào thế giới ấy, viết về người khác như viết về chính mình Con người trong thơ ông chìm đắm trong giấc ngủ, trải nghiệm những thế giới khác nhau, có thể là giấc mộng đẹp vào ban trưa, để lại trong lòng nhà thơ sự ngẩn ngơ và tiếc nuối.
Lũ trẻ lạc trường ngẩn ngơ thành bướm dại Ý nghĩ tàn những giấc mộng trưa
(Những thứ tự - Nguyễn Bình Phương)
Có những lúc giấc mộng đẹp đưa về quanh chân cầu nhỏ chông chênh trong nắng đầy những màu sắc thơm tho đến lạ thường:
Dưới chân cầu có giấc ngủ nắng Đóm đóm xoay quanh những khóm lau vàng
Giấc ngủ nắng của Nguyễn Bình Phương mang đến cảm giác an yên trong những giấc ngủ tĩnh lặng, nơi con người thả hồn vào mặt trăng và mưa phùn, tạo nên những giấc mơ màu ngọc Trong những giấc ngủ ấy, họ như chìm đắm và phân thân theo từng bước đi của giấc mơ, nhẹ nhàng hòa mình vào không gian vũ trụ bao la Giữa miền quê lãng du, cảm giác cô đơn và lạc lõng dần hiện lên, khiến tâm hồn phân rã trong sự cô độc, hòa quyện với vẻ đẹp thanh thoát của mùa thu.
Mùa thu trở nên đặc biệt với hình ảnh mang xống áo, gợi nhớ về giấc ngủ ngàn thu trong đài sen úa Giọng nói mềm mại như bóng râm, nhẹ nhàng chảy vào căn nhà đổ, tạo nên không gian ấm áp và đầy hoài niệm.
Bài thơ "Mùa thu đầu tiên" của Nguyễn Bình Phương khắc họa rõ nét sự phân chia giữa phần xác và phần hồn của con người Trong những vần thơ ám ảnh, tác giả thể hiện phần con như một bản năng mãnh liệt, khao khát thoát khỏi sự kìm hãm của thể xác Điều này cho thấy sự đấu tranh nội tâm, mong muốn sống trọn vẹn với phần hồn của mình.
Qua con mắt khép hờ Mặt trăng đi thẳng vào giấc ngủ Cuối đường gặp ban mai bàng bạc
… Trong giấc ngủ đầy mộng mị Trăng không thể bay ra
Xa xăm trong “con mắt khép hờ” khẽ gõ nhẹ vén ban mai bàng bạc, tạo nên một điểm tựa giữa thực tại và hư ảo Những giấc ngủ sau đôi mắt ấy không phải lúc nào cũng là những giấc mộng đẹp, mà đôi khi lại là những hồi ức bất an về cuộc sống, như hình ảnh đứa trẻ chết già hay những đứa trẻ ngủ mơ màng trong cỏ Chú lính binh Nhì lặng lẽ và cô độc trên bến tàu đêm mưa, với tâm hồn rách nát và buồn bã, là biểu tượng cho sự cô đơn rời quê hương Thị xã chìm trong giấc ngủ với ám ảnh của cái bóng khổng lồ, phản ánh một thế giới con người luôn trong trạng thái mơ hồ, không rõ đâu là thực tại hay mộng mị, giữa lằn ranh vô thức và ý thức.
Ngủ và mơ là hai trạng thái luôn song hành trong thơ Nguyễn Bình Phương, chúng không tách biệt mà hòa quyện thành một thực thể thống nhất.
"Khách trần gian" trong giấc mơ biểu trưng cho những khát khao mãnh liệt, mong muốn vượt qua bóng đêm cản trở để sống thật với bản năng của bản thân.
Và mơ Mùa hạ Chạm vai mình rất khẽ
Nhà thơ Mai Văn Phấn đã khéo léo kết hợp giấc ngủ và mơ trong thơ ca, tạo nên những hình ảnh đa dạng và sắc màu Những giấc mơ huyền ảo không chỉ mang lại cảm xúc mà còn chứa đựng những ý nghĩa sâu sắc về cuộc sống, xã hội và con người.
Anh mơ ước em nhẹ nhàng trồng cây trên ngực anh, bàn tay em âu yếm chăm sóc từng phần da thịt Những lời yêu thương em thì thầm bên tai như những giọt sương tưới mát, khiến anh cảm thấy nồng nàn và tươi mới.
Trong tiểu thuyết "Ngồi" của Nguyễn Bình Phương, nhân vật Khẩn sống trong thế giới của những giấc mơ và ảo giác Khi đối mặt với căng thẳng, Khẩn thường tìm đến những giấc mơ vô định, phản ánh sự cô đơn và lạc lõng trong cuộc sống thực Ý thức về sự vô nghĩa của cuộc sống khiến Khẩn khao khát trở về với những kỷ niệm xưa và tìm kiếm sự kết nối với những người đã khuất.
Thơ của Nguyễn Bình Phương mang đến những trạng thái chiêm bao, hòa lẫn suy tư về thực tại, tạo nên một thế giới con người mới mẻ và nổi bật Tập thơ "Xa thân" đặc biệt ẩn chứa nhiều điều về tâm hồn và mong muốn sâu xa của thi sĩ Những linh hồn say sưa trong đêm vắng, hòa quyện với hơi men nồng nàn, tạo nên không gian huyền ảo mà chỉ phảng phất bóng dáng con người.
Sáng trong bóng tối Một đôi mắt mèo Một ngày không ai Con đường vắng hồn hoa đi lảo đảo