PGS.TS.Nguyễn Văn Song Bài giảng Kinh tế tài nguyên 1 Qtkdk53a@gmail.com CHƯƠNG 1 KINH TẾ HỌC PHÚC LỢI VÀ NHỮNG KHÁI NIỆM CƠ BẢN VỀ KINH TẾ TÀI NGUYÊN Nội dung chính của chương này bảo gồm các thông tin cơ bản về vai trò, lịch sử và sự hình thành của khoa học Kinh tế Tài nguyên; Cơ sở lý thuyết của nghiên cứu tài nguyên và đối tượng, phương pháp nghiên cứu của Kinh tế Tài nguyên. Mục đích nghiên cứu của chương là nhằm làm cho người học hiểu được vai trò, lịch sử hình thành, phân biệt giữa kinh tế học, kinh tế vi mô, kinh tế vĩ mô và kinh tế Tài nguyên, các phương pháp nghiên cứu, các phương pháp tiếp cận của khoa học kinh tế tài nguyên. 1.1. VAI TRÒ VÀ LỊCH SỬ HÌNH THÀNH KHOA HỌC KINH TẾ TÀI NGUYÊN 1.1.1 Nội dung nghiên cứu về kinh tế học, kinh tế vi mô, kinh tế học vĩ mô và kinh tế tài nguyên 1.1.1.1 Kinh tế học 1.1.1.2 Kinh tế Vi mô 1.1.1.2 Kinh tế Vĩ mô 1.1.1.3 Kinh tế tài nguyên 1.1.1.4 Vai trò và mối quan hệ của Kinh tế và Tài nguyên PGS.TS.Nguyễn Văn Song Bài giảng Kinh tế tài nguyên 2 Đầu ra (outputs) Thị trường Đầu vào (inputs) Hệ thống kinh tế Hãng (sản xuất) Hộ gia đình (tiêu dùng) Mặt trời Hệ thống tài nguyên thiên nhiên cung cấp cho cuộc sống con người (Không khí, Nước, Đất, Động - thực vật hoang dã, Năng lượng, Rừng, Thuỷ sản…) Khai thác Chất thải Hình 1.1 Mối quan hệ giữa hệ thống kinh tế với hệ thống tài nguyên PGS.TS.Nguyễn Văn Song Bài giảng Kinh tế tài nguyên 3 1.1.1.5 Lịch sử hình thành môn Kinh tế tài nguyên David Ricardo, Thomas Robert Malthus, Adam Smith, J.Johnson … 1.2 ĐỐI TƯỢNG, NHIỆM VỤ VÀ PHƯƠNG PHÁP CƠ BẢN TIẾP CẬN MÔN HỌC 1.2.1. Đối tượng và nhiệm vụ của Kinh tế tài nguyên 1.2.1.1 Đối tượng vận dụng các nguyên lý, lý thuyết của kinh tế các môn kinh tế vi mô, kinh tế vĩ mô cho việc Quản lý Khai thác Sử dụng. 1.2.1.2. Nhiệm vụ Nghiên cứu mối quan hệ giữa phát triển kinh tế và khai thác, sử dụng quản lý, bảo vệ tài nguyên và phát triển các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Đánh giá tác động tiêu cực, tích cực của quá trình tăng trưởng kinh tế, các dự án đầu tư, các dự án phát triển đến các nguồn tài nguyên thiên nhiên . 1.2.2. Phương pháp tiếp cận nghiên cứu Kinh tế tài nguyên 1.2.2.1. Phương pháp tiếp cận cận biên 1.2.2.2 Phương pháp toán học và mô hình hóa 1.2.2.3. Phương pháp phân tích lợi ích - chi phí (BCA - Benefit - Cost Analysis) Lợi ích - chi phí biểu hiện trong phương trình: B - C > 0 (1.1) trong nhiều năm, có: 0 )1( ][ 0      n i ii i r CB (1.2) Trong đó: B: Lợi ích C: Chi phí. 1.2.2.4. Phương pháp tiếp cận hệ thống Kinh tế - xã hội – môi trường theo một hệ thống nhất, có mối quan hệ qua lại, tác động tiêu cực, tích cực lẫn nhau. PGS.TS.Nguyễn Văn Song Bài giảng Kinh tế tài nguyên 4 1.3. KHÁI NIỆM TÀI NGUYÊN, CÁC VẤN ĐỀ CẦN NGHIÊN CỨU VÀ QUYỀN SỞ HỮU 1.3.1. Khái niệm về tài nguyên và những vấn đề cần nghiên cứu 1.3.1.1 Khái niệm về tài nguyên Loại vật chất có giá trị và hữu dụng khi chúng ta tìm ra chúng, nó có vai trò là loại đầu vào quan trọng trong quá trình sản xuất, nó có thể là một loại hàng hóa trực tiếp cho quá trình tiêu dùng (Radall 1981). Tài nguyên con người và tài nguyên thiên nhiên Tài nguyên thiên nhiên lại được chia làm 2 loại, taì nguyên có thể tái tạo (renewable resources) và tài nguyên không thể tái tạo (non-renewable resources). 1.3.2. Quyền sở hữu Tập hợp toàn bộ các đặc điểm của tài nguyên, mà các đặc điểm này xác lập cho chủ sở hữu của nó có một quyền lực thực sự để quản lý và sử dụng nó. Quyền sở hữu nguồn tài nguyên có các đặc điểm sau: - Quyền sở hữu một nguồn tài nguyên có thể bị giới hạn bởi chính phủ. - Khoảng thời gian khai thác là yếu tố quan trọng cho quyền sở hữu tồn tại. - Chủ sở hữu có nhiều quyền khác nhau: Chủ sở hữu có thể loại trừ, có thể tiến hành các hoạt động sử dụng, có thể chia và có thể chuyển đổi các nguồn tài nguyên. - Quyền loại trừ là một đặc điểm quan trọng và có thể chia ra các loại: + Quyền sở hữu tư nhân (Private property right) + Quyền sở hữu chung (Common property right) + Tài nguyên vô chủ (Open access) PGS.TS.Nguyễn Văn Song Bài giảng Kinh tế tài nguyên 5 Chương 2 TÀI NGUYÊN VÀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ Chương này nhằm phân tích về mối quan hệ tương tác qua lại giữa phát kinh tế và hệ thống tài nguyên thiên nhiên. Mục tiêu của chương nhằm cung cấp cho người đọc mối quan hệ giữa phát triển kinh tế và tài nguyên. 2.1. MỐI QUAN HỆ GIỮA PHÁT TRIỂN KINH TẾ VÀ TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN 2.1.1. Hoạt động của hệ kinh tế và tác động của nó đối với tài nguyên R: tài nguyên P: sản xuất C: tiêu dùng Hình 2.1. Hoạt động của hệ thống kinh tế - Khai thác tài nguyên thiên nhiên: - Thải các chất thải vào môi trường và làm suy thoái các nguồn tài nguyên thiên nhiên: Hình 2.2. Chất thải từ hệ thống kinh tế 2.1.2. Vai trò của hệ thống tài nguyên (1) Cung cấp tài nguyên cho hệ kinh tế C P R CPR WcWp Wr U PGS.TS.Nguyễn Văn Song Bài giảng Kinh tế tài nguyên 6 Hình 2.3. Quan hệ giữa khai thác và khả năng hồi phục tài nguyên (2) Môi trường, tài nguyên thiên nhiên tạo lên không gian sống của con người (3) Các nguồn tài nguyên thiên nhiên là nơi cung cấp các thông tin - Thông tin từ thiên nhiên là kinh nghiệm và có cơ sở khoa học. - Thông tin từ các hoá thạch - Thông tin từ sự đa dạng về hệ sinh thái động thực vật và nguồn gen… (4) Môi trường, tài nguyên thiên nhiên là nơi làm giảm nhẹ những tác động bất lợi từ thiên nhiên: - Chống lại bất lợi từ thiên nhiên (vai trò không khí có tầng ô zôn, vòng tuần hoàn của nước, độ ẩm thích hợp, thạch quyển…). - Điều hoà khí quyển 2.1.3. Các quan điểm cơ bản kết hợp giữa tài nguyên và phát triển kinh tế - Quan điểm “gia tăng số không” Đại diện cho lý thuyết này là J.Forrester, D.Meadows, M.Mexxarovits và E.Pestel: ngừng hẳn gia tăng của sản xuất (tăng trưởng bằng 0 hoặc âm). Đó là quan điểm mang tính chất duy ý chí và thiếu thực tế. - Quan điểm bảo vệ Lấy bảo vệ làm mục đích, hạn chế và ngăn chặn mọi hình thức khai thác và sử dụng các nguồn tài nguyên, không can thiệp vào thiên nhiên, nhất là tại các địa bàn chưa được khảo sát và nghiên cứu đầy đủ. R NRR RR h > y h > y h < y y > 0; h > 0y=0; h>0 (-) (-) (+) PGS.TS.Nguyễn Văn Song Bài giảng Kinh tế tài nguyên 7 Quan điểm này cũng là giải pháp không thể thực hiện được, nhất là tại các nước thu nhập thấp, nơi mà nguồn tài nguyên khai thác lại là nguồn sống chủ yếu của đa số nhân dân ở đó. - Quan điểm phát triển bền vững 2.2. PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG 2.2.2. Phân loại phát triển bền vững Hình 2.6. Mối quan hệ giữa vốn dự trữ tài nguyên với chất lượng cuộc sống 2.2.3. Điều kiện về phát triển bền vững (1) Vai trò của Nhà nước 2.2.4. Nguyên tắc phát triển bền vững Nguyên tắc 1: Tôn trọng và quan tâm đến cuộc sống cộng đồng Nguyên tắc 2: Cải thiện chất lượng cuộc sống con người Nguyên tắc 3: Bảo vệ cuộc sống và tính đa dạng của trái đất Nguyên tắc 4: Hạn chế tới mức thấp nhất việc làm suy giảm nguồn tài nguyên không tái tạo Nguyên tắc 5: Giữ vững khả năng chịu đựng của trái đất SOL 0 KN min W Mô phát triển bền vững mức thấp Mô hình phát triển bền vững mức cao L Z P J Q Y X B A KN SOL 1 PGS.TS.Nguyễn Văn Song Bài giảng Kinh tế tài nguyên 8 Nguyên tắc 6: Thay đổi thái độ và thói quen của mỗi người Nguyên tắc 7: Tạo ra một cơ cấu quốc gia và quốc tế thống nhất thuận lợi cho việc phát triển và bảo vệ môi trường. 2.2.5. Thước đo về phát triển bền vững Khái niệm "Phát triển bền vững" như đã trình bày ở trên, là một khái niệm rộng, mang tính tổng hợp cao. Để đo mức độ bền vững của sự phát triển, người ta dùng một số chỉ tiêu sau: (1) Chỉ tiêu đánh giá sự thành đạt của một nước trước năm 1992 Theo chỉ tiêu tổng sản phẩm quốc dân (GNP) hoặc tổng sản phẩm trong nước (GDP) theo đầu người. Ví dụ, quốc gia phát triển cao có GDP > 10.000 USD/người/năm, trung bình đạt từ 1.000 đến 10.000 USD/người/năm, kém phát triển đạt dưới 1.000 USD/người/năm. (2) Chỉ tiêu đánh giá sự thành đạt của một nước sau năm 1992 Để đo mức độ bền vững của sự phát triển, có thể dùng chỉ số phát triển con người (Human Developed Index - HDI) do UNDP đưa ra (xem UNDP. Human Developing Report 1992) bao gồm: Bảng 2.1: Chỉ số HDI một số nước trên thế giới năm 2006 Xếp hạng HDI trong 177 QG HDI Tuổi thọ bình quân (năm) Tỷ lệ người lớn biết chữ (%) Tỷ lệ nhập học (%) GDP/người (PPP,US$) Chỉ số tuổi thọ Chỉ số giáo dục Chỉ số GDP Phát triển con người cao 1 Iceland 0.968 81.6 - 96.0 35,814 0.944 0.980 0.982 2 Norway 0.968 79.9 - 98.6 51,862 0.916 0.989 1.000 3 Canada 0.967 80.4 - 99.3 36,687 0.924 0.991 0.986 4 Australia 0.965 81.0 - 114.2 33,035 0.934 0.993 0.968 5 Ireland 0.960 78.6 - 97.6 40,823 0.894 0.985 1.000 6 Netherlands 0.958 79.4 - 97.5 36,099 0.907 0.985 0.983 7 Sweden 0.958 80.7 - 94.3 34,056 0.928 0.974 0.973 8 Japan 0.956 82.4 - 86.6 31,951 0.957 0.949 0.962 9 Luxembourg 0.956 78.6 - 94.6 77,089 0.893 0.975 1.000 10 Switzerland 0.955 81.4 - 82.7 37,396 0.941 0.936 0.989 Phát triển con người trung bình 76 Turkey 0.798 71.6 88.1 71.1 11,535 0.776 0.824 0.792 77 Dominica 0.797 74.1 88.0 78.5 7,715 0.818 0.848 0.725 78 Lebanon 0.796 71.7 76.8 9,757 0.778 0.845 0.765 79 Peru 0.788 71.0 88.7 88.1 7,088 0.766 0.885 0.711 80 Colombia 0.787 72.5 92.3 77.8 6,381 0.792 0.875 0.694 PGS.TS.Nguyễn Văn Song Bài giảng Kinh tế tài nguyên 9 81 Thailand 0.786 70.0 93.9 78.0 7,613 0.750 0.886 0.723 94 China 0.762 72.7 93.0 68.7 4,682 0.795 0.849 0.642 109 Indonesia 0.726 70.1 91.0 68.2 3,455 0.752 0.834 0.591 114 Viet Nam 0.718 74.0 90.3 62.3 2,363 0.816 0.810 0.528 133 Lao 0.608 63.7 72.5 59.6 1,980 0.645 0.682 0.498 135 Myanmar 0.585 61.2 89.9 56.3 881 0.604 0.787 0.363 136 Cambodia 0.575 58.6 75.6 58.7 1,619 0.561 0.700 0.465 Phát triển con người thấp 154 Nigeria 0.499 46.6 71.0 52.5 1,852 0.360 0.648 0.487 155 Lesotho 0.496 42.3 82.2 61.5 1,440 0.289 0.753 0.445 156 Uganda 0.493 50.5 72.6 62.3 888 0.424 0.692 0.365 157 Angola 0.484 42.1 67.4 25.6 4,434 0.285 0.535 0.633 158 Timor-Leste 0.483 60.2 50.1 63.2 668 0.586 0.545 0.317 159 Togo 0.479 58.0 53.2 56.6 792 0.550 0.543 0.345 Nguồn: Báo cáo phát triển con người 2007, UNDP Bảng 2.2: Chỉ số phát triển con người HDI một số nước 1980-2006 Xếp hạng Quốc gia 1980 1985 1990 1995 2000 2003 2004 2005 2006 Phát triển con người cao 1 Iceland 0.888 0.896 0.915 0.920 0.945 0.959 0.962 0.967 0.968 2 Norway 0.900 0.911 0.924 0.948 0.960 0.966 0.967 0.967 0.968 3 Canada 0.892 0.915 0.935 0.941 0.950 0.956 0.963 0.965 0.967 4 Australia 0.870 0.881 0.900 0.935 0.951 0.959 0.962 0.963 0.965 5 Ireland 0.837 0.852 0.877 0.900 0.934 0.949 0.955 0.958 0.960 6 Netherlands 0.887 0.901 0.916 0.936 0.949 0.952 0.953 0.956 0.958 7 Sweden 0.882 0.893 0.904 0.935 0.952 0.957 0.956 0.957 0.958 8 Japan 0.886 0.900 0.916 0.930 0.941 0.948 0.951 0.953 0.956 9 Luxembourg 0.954 0.956 10 Switzerland 0.896 0.903 0.917 0.927 0.945 0.950 0.952 0.953 0.955 Phát triển con người trung bình 76 Turkey 0.623 0.669 0.700 0.725 0.754 0.781 0.785 0.791 0.798 77 Dominica 0.798 0.797 78 Lebanon 0.795 0.796 79 Peru 0.685 0.701 0.706 0.740 0.771 0.775 0.780 0.788 80 Colombia 0.703 0.745 0.760 0.770 0.776 0.782 0.787 81 Thailand 0.644 0.663 0.692 0.721 0.750 0.764 0.772 0.782 0.786 94 China 0.529 0.552 0.607 0.655 0.718 0.738 0.744 0.754 0.762 102 Philippines 0.650 0.649 0.694 0.711 0.725 0.734 0.739 0.743 0.745 109 Indonesia 0.520 0.560 0.623 0.657 0.671 0.709 0.714 0.719 0.726 PGS.TS.Nguyễn Văn Song Bài giảng Kinh tế tài nguyên 10 114 Viet Nam 0.559 0.597 0.645 0.688 0.703 0.709 0.714 0.718 125 South Africa 0.657 0.679 0.698 0.687 0.679 0.675 0.671 0.670 132 India 0.428 0.456 0.494 0.517 0.561 0.576 0.585 0.600 0.609 133 Lao 0.516 0.563 0.582 0.588 0.601 0.608 135 Myanmar 0.489 0.485 0.507 0.551 0.571 0.576 0.581 0.585 136 Cambodia 0.511 0.534 0.554 0.566 0.575 Phát triển con người thấp 154 Nigeria 0.452 0.456 0.450 0.486 0.490 0.494 0.499 155 Lesotho 0.529 0.502 0.497 0.494 0.496 156 Uganda 0.404 0.391 0.453 0.474 0.476 0.486 0.493 157 Angola 0.450 0.458 0.464 0.474 0.484 158 Timor-Leste 0.486 0.483 159 Togo 0.477 0.476 0.476 0.476 0.479 Nguồn: Các báo cáo phát triển con người, UNDP Dự kiến năm 2020: VN trở thành một nước công nghiệp, có HDI như Hàn Quốc hiện nay. Tăng mức dinh dưỡng BQ từ 2250 đến 3000 Kcalo/ng/ng, xoá tình trạng suy dinh dưỡng của trẻ em . HỌC KINH TẾ TÀI NGUYÊN 1.1.1 Nội dung nghiên cứu về kinh tế học, kinh tế vi mô, kinh tế học vĩ mô và kinh tế tài nguyên 1.1.1.1 Kinh tế học 1.1.1.2 Kinh tế. 1.1.1.2 Kinh tế Vĩ mô 1.1.1.3 Kinh tế tài nguyên 1.1.1.4 Vai trò và mối quan hệ của Kinh tế và Tài nguyên PGS.TS.Nguyễn Văn Song Bài giảng Kinh tế tài nguyên