Lun vn tt nghip Lê Vn Hi Chng 1 M U 1.1 t vn đ  Vit Nam, rng đc s dng ch yu là khai thác g, ít đc quan tâm ti vic qun lý đ bo tn và phát trin bn vng ngun tài nguyên rng, nht là LSNG. Vì vy, cùng vi din tích rng t nhiên ngày càng b suy gim, LSNG cng b suy gim theo. Ti nhng vùng có nhiu rng, cng nh nhng vùng rng giàu tr lng và có cht lng cao nh Tây Nguyên, Bc Trung B, ông Nam B, cu trúc và c cu rng b phá v. iu đó dn đn mt s loài đng vt và thc vt có giá tr kinh t cao đang b đe da tuyt chng. in hình nht là loài Tê Giác mt sng hin ch còn vài cá th, Voi Châu Á ch còn gn 100 con, H ông Dng cng tng t; mt s loài thc vt nh Sâm Ngc Linh, Hoàn àn, Thông Nc, Trm Hng, Lát Hoa cng trong tình trng b đe da tuyt chng. Danh mc Sách đ Vit Nam (2003) lit kê 417 loài đng vt và 450 loài thc vt quý him có nguy c tuyt chng  các mc đ khác nhau, trong khi con s tng ng ca Sách đ Vit Nam (1996) là 365 và 356. Mt trong nhng nguyên nhân chính dn đn tình trng suy gim tài nguyên rng trong đó có LSNG là do s ph thuc nhiu ca cng đng dân c có truyn thng lâu đi v s dng tài nguyên thiên nhiên đ khai thác thc phm, cht đt và vt liu xây dng. Hu ht các loài thc vt mà h khai thác là nhng loài có giá tr kinh t. Trong đó, có nhiu loài đc dùng làm thc n, cht đt, thuc cha bnh, hay làm đ th công m ngh. Nhng hot đng nh: khai thác trái phép g và LSNG, sn bn và buôn bán trái phép đng vt hoang dã đã nh hng trc tip đn s suy gim ca tài nguyên rng, trong đó có các loi là ngun LSNG. iu này cng làm nh hng đn cuc sng ca các cng đng dân c đa phng vì LSNG là mt phn không th thiu trong vic gii quyt vic làm, tng thu nhp và ci thin đi sng ngi dân sng gn rng. Hin nay, Nhà nc cng đã quan tâm ti vn đ bo tn DSH đ phc hi và phát trin ngun tài nguyên đang b suy thoái nghiêm trng. Vì vy, đã có nhiu chính 1 Lun vn tt nghip Lê Vn Hi Khu BTTN và DT Vnh Cu là mt khu vc hin có nhiu loi LSNG đã và đang đc ngi dân đa phng s dng. c bit là tình trng khai thác và s dng ca ngi dân ti xã Phú Lý vì đây là khu vc có tính DSH cao và là vùng giáp ranh vi VQG Cát Tiên; sinh k ca ngi dân  đây còn ph thuc nhiu vào LSNG. Dù vy, LSNG  đây cha đc nghiên cu mt cách đúng mc và cha có mt bin pháp qun lý kh thi. Vì vy, dn đn hin tng khai thác và s dng trái phép LSNG ca ngi dân. iu này đã đt ra nhiu vn đ đi vi vic qun lý KBT này. Vì nhng đc đim trên, chúng tôi đã chn Khu BTTN và DT Vnh Cu là ni đ thc hin nghiên cu vi đ tài: “Qun lý và phát trin LSNG ti Khu BTTN và DT Vnh Cu da vào ngi dân ti xã Phú Lý, Huyn Vnh Cu, Tnh ng Nai”.  tài này đc thc hiên vi mc đích qun lý và phát trin LSNG trong mc tiêu bo tn nhng vn đm bo đi sng ngi dân  đa phng. 1.2 Mc tiêu nghiên cu:  đáp ng đc mc đích nghiên cu, các mc tiêu đc thc hin nh sau: Ü Tìm hiu thc trng qun lý, khai thác và s dng LSNG  KBT thiên nhiên Vnh Cu. Ü Phân tích mc tiêu ca vic qun lý đ bo tn tài nguyên thiên nhiên, trong đó có LSNG da trên s ph thuc ca ngi dân đa phng. 2 Lun vn tt nghip Lê Vn Hi Ü Xác đnh các bin pháp qun lý và phát trin bn vng LSNG có s tham gia cng đng đa phng trên c s KBT và ngi dân cùng có li. 1.3 i tng và phm vi nghiên cu i tng nghiên cu: là ngi dân sng  vùng ven và trong vùng lõi KBT, nhng ngi dân sng ph thuc vào các ngun LSNG, nhóm nhng ngi kinh doanh trái phép LSNG. Phm vi nghiên cu: Toàn b các hot đng khai thác và s dng LSNG trong Khu BTTN và DT Vnh Cu, trng tâm là hai p: p 1 và p 2 thuc xã Phú Lý. 3 Lun vn tt nghip Lê Vn Hi Chng 2 TNG QUAN NGHIÊN CU 2.1 Khái niêm v Lâm sn ngoài g Lâm sn ngoài g (LSNG) là tt c nhng sn phm có ngun gôc sinh vt khôg k g, cng nh nhng dch v có đc t rng và đt rng. Dch v trong đnh ngha này là nhng hot đng t du lch sinh thái, làm dây leo, thu gom nha và các hot đng liên quan đn thu hái và ch bin các sn vt này (FAO, 1995). LSNG bao gm “tt c sn phm sinh vt (tr g tròn công nghip, g làm dm, g làm bt giy) có th ly ra t h sinh thái t nhiên, rng trng đc dùng trong gia đình, mua bán, hoc có ý ngha tôn giáo, vn hóa hoc xã hi. Vic s dng h sinh thái cho mc đích gii trí, bo tn thiên nhiên, qun lý vùng đm…thuc v lnh vc dch v ca rùng” (Wickens, 1991). LSNG là các sn phm ngun gc sinh vt, loi tr g ln, có  rng,  đt rng và  các cây bên ngoài rng (FAO, 1999). LSNG bao hàm tt c các vt liu sinh hc khác g, đc khai thác t rng t nhiên phc v mc đích ca con ngi. Bao gm các sn phm là đng vt sng, nguyên liu thô và ci, song mây, tre na, g nh và si (W.W.F, 1989). “Nhiu loài cây rng cho các sn phm t nhiên ngoài g đó là cây cho đc sn. Các sn phm t nhiên đó có th đc s dng trc tip nh mt s loài cây cho thuc, cây cho qu hoc làm thc n gia súc nhng phn ln phi qua gia công ch bin nh cây cho nguyên liu, giy si, cây cho cao su, cho du…” (Lê Mng Chân, 1993). 2.2. Phân nhóm Lâm sn ngoài g theo công dng H thng phân loi các LSNG đã thông qua trong Hi ngh tháng 11 nm 1991 ti Bng Cc, Thái lan. Trong h thng này LSNG đc chia làm 6 nhóm: Nhóm 1- Các sn phm có si: Tre na; song mây; lá, thân có si và các loi c. Nhóm 2- Sn phm làm thc phm: 4 Lun vn tt nghip Lê Vn Hi ̇ Các sn phm ngun gc t thc vt: thân, chi, r, c, lá, hoa, qu,qu hoach, gia v, ht có du và nm. ̇ Các sn phm ngun gc đng vt: mt ong, tht đng vt rng, cá, trai c, t chim n đc, trng và côn trùng. Nhóm 3- Thuc và m phm có ngun gc thc vt. Nhóm 4- Các sn phm chit xut: gôm, nha, nha du,nha m, tamin và thuc nhum, du béo và tinh du. Nhóm 5- ng vt và các sn phm t đng vt không làm thc phm: t tm, đng vt sng, chim, côn trùng, lông mao, lông v, da, sng, ngà, xng và nha cánh kin đ. Nhóm 6- Các sn phm khác: nh lá Bidi (lá th rng dùng gói thuc lá  n ). 2.3. Khung phân loi Lâm sn ngoài g ca Vit Nam Nhóm 1- Sn phm có si, bao gm: tre na, mây song, các loi lá, thân, v có si và các loi c. Nhóm 2- Sn phm dùng làm thc phm: ̇ Ngun gc t thc vt: thân, chi, c, r, lá, hoa, qu, gia v, ht có du và nm. ̇ Ngun gc t đng vt rng: mt ong, tht thú rng, cá, trai c, t chim n đc, trng và các loi côn trùng. Nhóm 3- Các sn phm thuc và m phm: ̇ Thuc có ngun gc thc vt ̇ Cây có đc tính ̇ Cây làm m phm Nhóm 4- Các sn phm chit xut: ̇ Tinh du ̇ Du béo ̇ Nha và nha du ̇ Du trong chai cc ̇ Gôm ̇ Ta-nanh và thuc nhum Nhóm 5- ng vt và các sn phm đng vt không làm thc phm và làm thuc. ̇ ng vt sng, chim và côn trùng sng: da, sng, xng, lông v… 5 Lun vn tt nghip Lê Vn Hi Nhóm 6- Các sn phm khác: ̇ Cây cnh ̇ Lá đ gói thc n và hàng hóa 2.4 Tng quan v Lâm sn ngoài g  Vit Nam 2.4.1 Tình hình khai thác và s dng Lâm sn ngoài g  Vit Nam Vit nam là mt nc nhit đi có rt nhiu loi LSNG có giá tr, có sn lng ln có th khai thác. Trc 1975, nhà nc ch chú trng đn mt s gi là lâm sn ph nh tre, na, song, mây và vic qun lý nhng sn phm này theo ý ngha tn thu, ngha là ch chú trng đn khai thác ch vic gây trng b xem nh, tình hình này còn kéo dài đn mãi nhng nm sau này na. LSNG đóng vai trò quan trng đi vi các cng đng dân c sng gn rng. Ngi dân min núi phía Bc trong ba n luôn có mng tre, na. Các loi rau rng là ngun rau xanh chính ca h. Lá lm, tai cua, qu ba dùng nu canh chua. C mài, rau chui, c vn có th là ngun lng thc nhng khi giáp ht mà ngi dân đng bng không th có ngun d tr tng t. Cá sui, tht mt s loi thú rng, c, cua, ch là ngun đm đng vt chính ca dân c min núi. Ngoài ra còn có các loi lâm sn khác làm vt liu xây dng, công c nông nghip, sn bn… Ngi dân min núi t lâu đã có cách khai thác bn vng ngun tài nguyên ca h. iu này chính sách, bin pháp qun lý ca nhà nc không theo kp. Các công ty ca nhà nc ch chú trng khai thác mà cha chú trng gây trng, nht là trong thi k bao cp. Thí d nh tnh Sn La nm 1961 khai thác 114 tn cánh kin đ, nm 1965 khai thác156 tn, đn nm 1983 ch còn sn lng 13,8 tn. Cây sa nhân trc nm 1987 khai thác đc khong 20 tn đn sau nm 1987 sn lng khai thác ch còn vài ba tn mt nm. ã vy đu t cho ch bin đ tng giá tr ca sn phm cng không đc chú ý đúng mc. Vic ch bin nha cánh kin đã có t nm 1905 nhng đn nm 1980 vn còn làm th công. Có th nói nc ta rt giàu v LSNG. Vn đ là làm sao đ có mt cách qun lý, t chc t vic giao trng, chính sách khai thác, ch bin và th trng đ ngun tài nguyên này bn vng và càng ngày càng nâng cao giá tr các mt ca nó. Chúng ta có Trm Hng (Aquilaria crassna) phân b ti nhiu tnh. Chúng ta có các vùng có th chuyên canh đc sn rng cánh kin  Lai Châu, Sn La, Ngh An, Tây Nguyên; Qu  Yên Bái, Lào Cai, Qung Nam, à Nng; Tru  Cao Bng, Lai Châu, Hòa Bình; Hi  Lng sn; Du Chai  min ông Nam B. 6 Lun vn tt nghip Lê Vn Hi Trc đây chúng ta đã khai thác 3000 tn nha thông (1975), 300 tn nha cánh kin đ, 1125 tn qu v (1977), 4000 tn hoa hi (1984). Cây mang tang (h long não), cây vàng đng (Coscinium fenestratum), tho qu, hà th ô, trái i, nm linh chi và nhiu cây khác cng là dc liu quý có th trng hái  nhiu ni. Nhà nc cng có nhiu d đnh và k hch trin khai gây trng và qun lý các loi lâm sn có giá tr cao, nhng ho nhng nguyên nhân khác nhau trong đó có nguyên nhân v k thut ch bin và th trng cng nh v chính sách làm cho không th kim soát đc tài nguyên LSNG. T nm 1984 nhà nc đã giao cho nganh Lâm nghip thng nht qun lý các loi đc sn rng (Quyt đnh 160 Hi ng B Trng ngày 10 tháng 12 nm 1984), nhng nhiu cp ch ngh đn vic khai thác tn dng các loi lâm sn này mà không có mt chin lc phát trin nó mt cách bn vng. Cng đã có nhiu nghiên cu v nuôi trng, ch bin, đ xut các chính sách liên quan đn LSNG. Nhng nhìn chung các công vic này còn tin hành l t, cha có mt chính sách nht quán cho phát trin. Nhng nm gn đây, LSNG đã đc chú ý và nó đã đóng góp nhiu cho nn kinh t đt nc. 2.4.2 Tim nng ca Lâm sn ngoài g  Vit Nam 2.4.2.1 Tim nng ca Lâm sn ngoài g trên quan đim sinh hc ¬ Vit Nam là mt nc có tài nguyên sinh hc cao ̇ H thc vât: Trc cách mng tháng 8 nm 1945 qua tài liu ca ngi Pháp đ li trong “Thc vt chí tng quát ca ông Dng – Flore general de L’Indochine” nc ta ch có khong 7000 loài thc vt bc cao, nhng ti nay chúng ta đã thng kê đc trên 11373 loài thc vt bc cao, thuc 2524 chi, và 378 h. Trong s các loài thc vt đã thng kê có gn 2000 loài cây g, 3000 loài cây làm thuc, hn 100 loài tre na và khong 50 loài song, mây. ̇ H đng vt: ã thng kê đc 225 loài thú, 828 loài chim, 259 loài bò sát, 84 loài ch nhái. Nhng phát hin các loài thú ln gn đây nh: Sao la (Pseudoryx vuquangensis), Mang ln (Megamuntiacus vuguangensis), Mang Trng Sn hay Mang Nanh (Canimuntiacus truongsonensis). Các nhà sinh hc trong và ngoài nc đã chng t tim nng đa dng sinh hc ca Vit Nam còn ln hn nhiu so vi nhng hiu bit hin nay. ¬ Tính phong phú và đa dng ca Rng  Vit Nam 7 Lun vn tt nghip Lê Vn Hi Theo phân loi ca Thái Vn Trng 1970, nc ta có 6 kiu rng thuc đai nhit đi (di đ cao 700-800m). áng chú ý nht là các kiu: Rng kín thng xanh, ma m nhit đi; Rng kín thng xanh, m nhit đi; Rng kín, thng xanh ma m á nhit đi núi thp; Rng kíp hn hp cây lá rng lá kim m, á nhit đi núi thp. ây là 4 kiu rng có tính đa dng sinh hc cao nht và cng nhiu loài lsng nht. Hu ht các lsng có giá tr cao thuc các nhóm: cây ly ri, cây làm thuc, cây cho thc phm, cây du nha, cây làm cnh, tp trung  các kiu rng này. Ngoài 11 kiu rng chính, tùy theo điu kin đt đai, khí hu, nc ta còn nhiu kiu ph rng đc đáo nh: Kiu ph rng trên núi đá vôi, kiu ph rng ngp mn, kiu ph rng rêu trên núi cao. Rt nhiu loài lsng đc đáo ca nc ta thuc nhóm cây thuc, cây du nha, cây cnh, cây cho tamin - thuc nhum và các loài đng vt hoang dã ni ting phân b  đây. ¬ Vit Nam có nhiu h sinh thái Ngoài h sinh thái rng, nc ta còn có các h sinh thái bin - hi đo và đt ngp nc. Trong 2 h sinh thái này cng cha đng rt nhiu loài LSNG đc bit có th khai thác đc. ¬ Kin thc bn đa v Lâm sn ngoài g khá phong phú Hai phn ba đt nc ta là đi núi. ây là khu vc sinh sng ca hu ht các dân tc ít ngi ca Vit Nam. Do sng lâu đi  vùng này, do cuc sng ph thuc rt nhiu vào các lâm sn, nên đng bào dân tc có nhiu kinh nghim trong lnh vc, khai thác, gieo trng, ch bin và s dng LSNG. Ta có th tp hp, tng kt và b sung kin thc bn đa v LSNG đ có th qun lý, bo v, khai thác và phát trin ngun tài nguyên quý giá này. Tuy vy v mt sinh hc, đ phát trin LSNG còn gp mt s khó khn sau: ̇ LSNG đa dng nhng tr lng thp, phân tán. ̇ Din tích và tr lng rng, đc bit là các rng giàu, nhiu lsng đang b suy gim nghiêm trng. ̇ Nn khai thác trm và sn by trái phép cha kim soát đc hoàn toàn. ̇ Ngun LSNG khai thác t rng t nhiên vn là ch yu nên nguyên liu cho công nghip và th công nghip rt b đng. 8 Lun vn tt nghip Lê Vn Hi Vì vy cn phi khc phc các khó khn và nhc đim trên đ phát trin LSNG ca Vit Nam. 2.4.2.2 Tim nng Lâm sn ngoài g trên quan đim kinh t ¬ Kinh t h gia đình LSNG là mt tim nng và đóng vai trò quan trng trong đi sng ca nhân dân, đt bit là đi vi nhng ngi dân sng trong và xung quanh rng. LSNG có tm quan trng cao đi vi ngi dân Min núi Bc và Trung b, ngoài vic canh tác nng ry thì vic thu hái các sn phm rng, sn bn đ dùng trong gia đình, làm ngh ph và đ bán là hot đng kinh t ca đi b phn dân tc thiu s. ̇ LSNG là ngun lng thc b sung ca ngi dân min núi: Ngi dân gn rng có th kim đc nhiu loi thc n  trong rng nh tht thú, chim rng, bò sát, côn trùng, các loi rau, qu, c, mng, nm…Hin ti đi sng ca ngi dân min núi đã đc ci thin, sc ép lng thc không còn nng n nh trc. ̇ Rng là ngun nhiên liu ch yu ca nông thôn min núi: Ngi dân min núi tiêu th trung bình 1m 3 g ci/ngi/nm. Khi lng nhiên liu đó ch là đ đáp ng nhu cu sinh hot gia đình, nu n và si m mùa đông.  mt s vùng vn còn thói quen đt la c ngày đêm do vy lng ci tiêu th còn ln hn rt nhiu. Nhiu ngi dân sng gn đng giao thông còn khai thác ci đ bán. Ci đt là LSNG quan trng nht đi vi nhng ngi dân sng trong và quanh rng. Tính bình quân theo đu ngi, hàng nm ch  min núi khi lng ci tiêu th đã có th lên ti 20 - 25 triu m 3 .  trung du và đng bng cht đt thc vt vn là ngun cht đt ch yu, phn ln ngi dân s dng ph liu nông nghip, cây trng phân tán và than nên ít dùng ci t rng. Khai thác ci t rng ca ngi dân min núi là mt trong nhng nguyên nhân dn đn tài nguyên rng b suy thoái. Ngày nay vic khai thác ci trong rng t nhiên có chiu hng gim vì  thành th cht đt dùng trong sinh hot đã đc thay th phn ln bng các ngun nng lng khác.Trong khi đó, vic khai thác ci làm cht đt t rng trng, cây trng phân tán và ph liu nông nghip li tng lên. Tuy nhiên, ci t rng t nhiên vn là ngun nng lng ch yu ca ngi dân min núi. Theo đánh giá ca Raintree và cng s thì ci đt chim trung bình 60% thu nhp t lsng ca ngi dân đa phng. 9 Lun vn tt nghip Lê Vn Hi ̇ LSNG là ngun thc n ca gia súc: Chn nuôi gia súc, gia cm có v trí quan trng trong kinh t h gia đình  min núi.  min núi Trâu,Bò,Dê, Ln, Gà là nhng con vt nuôi ch yu. Cách nuôi Trâu ca các tnh min núi Bc B là th rông trong rng, đã gây thit hi không ít cho nhng cánh rng mi trng, cây con b h hi nhiu. Nhiu loài LSNG đã cung cp ngun thc n tt cho Trâu, Bò, Dê và Ln. Ngoài ra còn rt nhiu loài rau, c, qu…đc ly t rng kt hp vi sn, ngô và bã ru đ làm thc n cho gia súc. Nh vy, thc n cho gia súc t lsng có vai trò quan trng đi vi ngi dân min núi. ̇ LSNG là ngun dc liu quý: Cho đn nay, LSNG vn là ngun dc liu ch yu và là ngun thu nhp ca ngi dân  nhng vùng rng ma thng xanh min Bc và min Trung, đin hình là  ông Bc Bc b và Tây nguyên. Nhiu dc liu quý dùng trong nc và xut khu đu có ngun gc t Lào Cai, Cao Bng, Lng Sn nh sâm Ngc linh, Hoàng đng (đ sn xut bec bê rin)  Tây Nguyên rt ni ting. Ngày nay nhiu h gia đình đã trng các loi cây dc liu trong vn nhà vi ngun ging ly t rng, nh trng Qu đã tr thành ph bin  các tnh ông Bc, Bc b và Trà bng, Trà my (Qun Nam), Ba kích, Hà th ô, Hòe trng rt ph bin  nhiu ni. Dc liu LSNG đã tr thành mt ngun thu nhp quan trng ca nhiu vùng. Ngi dân thu hái dc liu ch đ s dng mt phn rt nh còn li đem bán ra th trng và t đó xut khu sang các nc khác. Nhng ngi sng  gn biên gii phía Bc thng bán dc liu thu hái đc qua biên gii bng con đng trc tip hoc thông qua ngi buôn. Nhiu loi dc liu có ngun gc t Vit Nam xut khu sang các nc khác, qua ch bin và quay tr li Vit Nam vi thng hiu nc ngoài. Mt s loài cây dc liu có giá tr cao trên th trng đc ngi dân bán ti ch Sapa do t chc y t Th gii (WHO) và Vin ông y thng kê: Bch ch, bch thc, Bch trut, Cam tho, i táo, ng sâm,  trng, ng qui, Hà th ô đ, Hà th ô trng, Liên nhc, Hoài sn, Hoàng k, Huyn sâm, Mch môn, Ng gia bì chân chim, ng gia bì Gai, Ngu tt, Sâm nam, Th phc linh, Thc đa. Trong s dc liu này ch có mt s rt nh có ngun gc Trung Hoa nh ng qui, i táo, s còn li là sn phm có ngun gc t rng ca Vit Nam. ̇ óng góp ca LSNG vào thu nhp ca dân min núi: Trong thi gian gn đây có nhiu đ tài nghiên cu liên quan ti LSNG, kt qu cho thy s ph thuc ca kinh 10