Lý thuyết kiến tạo nhận thức
1.1.1 Lý thuyết kiến tạo trong hoạt động nhận thức
Lý thuyết kiến tạo (LTKT) về hoạt động nhận thức của con người, ra đời vào những năm 70 của thế kỷ XX, có nguồn gốc từ quan điểm của Piaget về cấu trúc nhận thức Tư tưởng chính của LTKT được khẳng định trong luận đề của Mac – Lênin, cho rằng thế giới tự nhiên được tạo thành từ vật chất, vật chất luôn vận động và tồn tại khách quan Con người có khả năng phản ánh sự tồn tại và vận động của vật chất trong tư duy và hành động, do đó, cần phải kiến tạo một hệ thống tri thức để phản ánh thực tại xung quanh Hệ thống tri thức càng phong phú, thực tại được phản ánh càng sâu sắc và đầy đủ hơn Khi con người chưa hiểu biết một sự kiện nào đó, điều này cho thấy hệ thống tri thức chưa được kiến tạo đầy đủ, từ đó thúc đẩy nhu cầu mở rộng tri thức và không ngừng hoạt động, giúp con người nhận thức thực tại một cách sâu sắc và tiếp cận chân lý hơn.
Mặc dù luận điểm này có vẻ hiển nhiên và dễ hiểu, nhưng trong bối cảnh hiện đại, nó lại trở nên phức tạp hơn trong quá trình phát triển lịch sử của nhân loại.
Trong quá trình phát triển tư duy, đã xuất hiện hai quan điểm trái ngược với lý thuyết khoa học: quan điểm duy tâm và quan điểm duy vật ấu trĩ Quan điểm duy tâm cho rằng thế giới tồn tại và vận động theo ý muốn của các sức mạnh siêu nhiên, trong khi quan điểm duy vật ấu trĩ tin rằng tri thức lý thuyết đã có sẵn trong tự nhiên, chỉ cần được khai thác Cả hai quan điểm này dẫn đến hệ quả là con người chỉ chấp nhận kiến thức từ thế hệ trước mà không cần tìm hiểu nguyên nhân hay phương pháp để đạt được kiến thức đó.
1.1.2 Lý thuyết kiến tạo về hoạt động học tập
Quá trình nhận thức của con người từ sơ sinh đến tuổi già là một hành trình học tập đa dạng, bao gồm cả học tập tự phát bên ngoài nhà trường và học tập có tổ chức trong môi trường giáo dục Học tập diễn ra dưới dạng hoạt động tâm-sinh lý, với sự tham gia của các cơ quan thụ cảm như thị giác, thính giác, khứu giác, xúc giác và vị giác, cùng với hệ thần kinh trung ương Ngôn ngữ và các kí hiệu như lời nói, chữ viết và hình vẽ đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng hệ thống tri thức, giúp con người phản ánh và hiểu biết về thế giới khách quan.
Các nghiên cứu về tâm lý học phát triển của Piaget và Vygotsky cho thấy học tập là kết quả của quá trình đồng hóa và điều ứng Đồng hóa là khi con người tiếp nhận và xử lý thông tin từ môi trường nhằm đạt mục tiêu, giúp tích lũy kiến thức mới vào kho tàng tri thức hiện có Điều ứng là quá trình thích nghi với sự kiện mới, điều chỉnh nhận thức cũ để phù hợp hơn với thực tế Qua hai quá trình này, cá nhân tạo ra sự cân bằng mới, từ đó phát triển nhận thức Học tập trở thành quá trình cá nhân tự kiến tạo hệ thống quan điểm về thế giới xung quanh, được gọi là kiến tạo văn bản hay kiến tạo nội sinh Quan điểm kiến tạo căn bản nhấn mạnh việc sắp xếp kiến thức cũ và mới, loại bỏ tri thức không phù hợp và chọn lọc thông tin đúng để thích ứng với môi trường Sự phát triển nhận thức diễn ra khi học sinh tương tác trực tiếp với thế giới vật chất, khám phá và điều chỉnh suy nghĩ để đáp ứng tốt hơn với thực tại Kiến tạo căn bản chú trọng đến vai trò chủ động của cá nhân và kinh nghiệm trong quá trình hình thành thế giới khoa học của chính mình.
Theo quan điểm kiến tạo văn bản, "vật liệu thô" để xây dựng kiến thức là kinh nghiệm, và dạy học cần tạo điều kiện cho học sinh sử dụng vốn kinh nghiệm có sẵn nhằm phát triển kiến thức mới Quá trình này không chỉ giúp người học mở rộng vốn kinh nghiệm mà còn hỗ trợ họ thay đổi những quan niệm sai lệch hoặc chưa hoàn chỉnh, từ đó vượt qua những khó khăn nhận thức Những thách thức này sẽ thúc đẩy quá trình xây dựng kiến thức, tạo động lực bên trong cho học sinh, làm cho kiến thức trở nên có ý nghĩa và mang lại niềm vui nhận thức cho các em.
Kiến tạo căn bản nhấn mạnh vai trò chủ động và tích cực của cá nhân trong quá trình nhận thức, chú trọng vào kinh nghiệm chủ quan và việc kết nối kiến thức như là cách kiểm tra chân lý Tuy nhiên, việc quá đề cao vai trò cá nhân có thể dẫn đến sự cô lập của học sinh, làm mất đi xung đột xã hội trong nhận thức Kết quả là, kiến thức được hình thành thiếu tính xã hội, đây là một trong những hạn chế của kiến tạo căn bản.
Con người không tồn tại đơn lẻ mà sống trong gia đình, tập thể và cộng đồng, sử dụng ngôn ngữ để giao tiếp Theo Vưgôski, quá trình học tập không chỉ dựa vào kiến thức căn bản mà còn thông qua tương tác và tranh luận trong cộng đồng, dẫn đến việc kiến thức mang tính xã hội, gọi là kiến tạo xã hội hay kiến tạo ngoại sinh Hệ thống tri thức khoa học được hình thành từ sự kiến tạo xã hội và được xã hội thừa nhận Tuy nhiên, các cộng đồng xã hội khác nhau có thể có những học thuyết khác nhau về cùng một sự kiện, tạo ra nhiều trường phái khoa học Trong lớp học, quan niệm của học sinh về một sự kiện cũng có thể khác nhau, dẫn đến tranh luận giữa các nhóm Hoạt động tranh luận này rất hữu ích, giúp lớp học tìm ra cái đúng, cái sai và nguyên nhân của những quan niệm khác nhau Do đó, cần tổ chức cho học sinh trao đổi, tranh luận và hợp tác để cùng giải quyết các nhiệm vụ trong quá trình dạy học, từ đó giúp học sinh biết cách trình bày và bảo vệ ý kiến của mình.
Học sinh lớp 14 thể hiện tinh thần hợp tác mạnh mẽ, góp phần xây dựng một cộng đồng khoa học nhỏ trong lớp Nhờ đó, các em không chỉ nắm vững kiến thức mà còn phát triển kỹ năng mở rộng hiểu biết, giúp tư duy trở nên sâu sắc và khái quát hơn.
Kiến thức của mỗi người được hình thành từ quá trình tự xây dựng và phản ánh thực tế khách quan Do đó, việc hình thành kiến thức ở học sinh không chỉ đơn thuần là việc ghi nhớ những thông tin có sẵn Giáo viên không chỉ đơn giản là người trình bày kiến thức mà cần tạo ra một môi trường học tập tích cực để học sinh có thể tiếp thu và hiểu sâu sắc nội dung.
Sự học không chỉ đơn thuần được đánh giá qua những hành vi bên ngoài của người học, mà còn phụ thuộc vào sự phát triển chất lượng của cấu trúc hành động Việc chỉ chú trọng vào việc học sinh thể hiện những hành vi cụ thể sẽ dẫn đến quan niệm phiến diện về giáo dục Theo tâm lý học tư duy, cùng một hành vi bề ngoài có thể phản ánh những mức độ hiệu quả khác nhau trong việc tiếp thu kiến thức và phát triển tiềm lực của học sinh, dựa vào sự phát triển nội tại của cấu trúc hành động học Hành vi là kết quả bên ngoài, trong khi cách thức đạt được kết quả đó chính là cấu trúc bên trong của hành động.
Sự học là quá trình hình thành và phát triển các hành động xác định, phản ánh khả năng thích ứng của cá nhân với tình huống thông qua quá trình đồng hoá và điều ứng.
Hoạt động của chủ thể được thúc đẩy bởi động cơ cụ thể, trong đó đối tượng của hoạt động bao gồm các hành động và thao tác Mỗi hành động đều có mục đích, điều kiện và phương tiện cụ thể, tạo thành cơ sở tâm lý học cho quá trình hoạt động.
Hình 1.1 Sơ đồ cấu trúc tâm lý của hoạt động
Cơ sở định hướng của hành động là kiến thức thiết yếu giúp chủ thể thực hiện hành động một cách hiệu quả Tầm quan trọng của cơ sở này không thể phủ nhận, đặc biệt là trong việc nâng cao chất lượng và hiệu quả hành động Giáo viên đóng vai trò then chốt trong việc hình thành cơ sở định hướng khái quát cho học sinh, bao gồm những nội dung cơ bản và cần thiết để đảm bảo sự thành công trong các hành động của các em.
Trong quá trình dạy học, giáo viên cần hướng dẫn hoạt động học của học sinh một cách phù hợp với quá trình biện chứng trong việc hình thành, phát triển và hoàn thiện hành động.