BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH NGUYỄN THỊ HẠNH VẬN DỤNG MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC ĐỂ DẠY HỌC CHƯƠNG 1, PHẦN DI TRUYỀN HỌC SINH HỌC 12 NÂNG CAO THPT LUẬN VĂN THẠC SỸ GIÁO DỤC HỌC VINH, 2009 -1- MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài Mục đích nghiên cứu Nhiệm vụ nghiên cứu Đối tượng khách thể nghiên cứu Giả thuyết khoa học Giới hạn đề tài Phương pháp nghiên cứu Cấu trúc luận văn Những đóng góp đề tài NỘI DUNG NGHIÊN CỨU Chương Cơ sở lý luận thực tiễn đề tài 1.1 Cơ sở lý luận 1.1.1 Tình hình nghiên cứu vận dụng PPDH tích cực dạy học Sinh học 1.1.1.1 Trên giới 1.1.1.2 Trong nước 1.1.2 Một số vấn đề PPDH tích cực 1.1.2.1 Quan niệmvề phương pháp dạy học tích cực 1.1.2.2 Đặc trưng PPDH tích cực 1.1.2.3 Bản chất PPDH tích cực 1.1.2.4 Ý nghĩa PPDH tích cực 1.1.3 Một số PPDH tích cực cần vận dụng trường THPT 1.1.3.1 Vận đáp – tìm tịi phận 1.1.3.2 Sơ đồ hoá 1.2 Cơ sở thực tiễn 1.2.1 Thực trạng tình hình sử dụng PPDH Sinh học trường THPT nói chung phần Di truyền học nói riêng -2- 1.2.2 Mục tiêu, cấu trúc, nội dung chương trình Di truyền học Sinh học 12 nâng cao THPT 1.2.2.1 Mục tiêu 1.2.2.2 Về cấu trúc 1.2.2.3 Về nội dung Chương Vận dụng số PPDH tích cực để dạy học phần Di truyền học, Sinh học 12 nâng cao THPT 2.1 Vận dụng số phương pháp dạy học tích cực để dạy học phần Di truyền học, Sinh học 12 nâng cao THPT 2.1.1 Vận dụng phương pháp vấn đáp - tìm tịi 2.1.2 Vận dụng phương pháp sơ đồ hoá 2.1.2.1 Vận dụng phương pháp sơ đồ hoá khâu nghiên cứu tài liệu 2.1.2.2 Vận dụng phương pháp sơ đồ hoá khâu củng cố kiến thức 2.2 Thiết kế giáo án thực nghiệm phần Di truyền học theo hướng vận dụng số PPDH tích cực Chương Thực nghiệm sư phạm 3.1 Mục đích thực nghiệm 3.2 Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm 3.3 Nội dung phương pháp thực nghiệm 3.3.1 Nội dung thực nghiệm sư phạm 3.3.2 Phương pháp thực nghiệm sư phạm 3.4 Kết thực nghiệm 3.4.1 Phân tích kết định lượng 3.4.2 Phân tích kết định tính KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ Kết luận Đề nghị TÀI LIỆU THAM KHẢO -3- LỜI CẢM ƠN Tơi xin bày tỏ lịng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS NGUYỄN ĐÌNH NHÂM người thầy tận tình dẫn giúp đỡ tơi suốt q trình thực đề tài Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể thầy cô giáo tổ môn Phương pháp giảng dạy khoa Sinh, khoa Đào tạo sau đại học, ban Giám hiệu trường Đại học Vinh góp ý, giúp đỡ tận tình, tạo điều kiện cho tơi học tập, nghiên cứu hồn thành luận văn Cảm ơn ban Giám hiệu trường THPT Hà Huy Tập (Vinh, Nghệ An), THPT Huỳnh Thúc Kháng (Vinh, Nghệ An), THPT Nghi Lộc I (Nghệ An), giáo viên em học sinh trường cộng tác, giúp đỡ tạo điều kiện để tiến hành thực nghiệm thành công Cảm ơn tất bạn bè, đồng nghiệp, gia đình quan tâm, động viên, giúp đỡ suốt thời gian qua Vinh, tháng 12 năm 2009 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Hạnh -4- CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN Viết tắt Đọc a.a ĐB ĐBG ĐC GD GV HS KG KH MT NST NuNxb PPDH PPTC PPDHTC p.p Pt/c QTDH Ri SGK TTDT THPT TN Axit amin Đột biến Đột biến gen Đối chứng Giáo dục Giáo viên Học sinh Kiểu gen Kiểu hình Mơi trường Nhiễm sắc thể Nuclêôtit Nhà xuất Phương pháp dạy học Phương pháp tích cực Phương pháp dạy học tích cực Pơlipeptit Bố mẹ chủng Q trình dạy học Ribơxơm Sách giáo khoa Thông tin di tuyền Trung học phổ thông Thực nghiệm MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài Sự nghiệp cơng nghiệp hóa, đại hóa, thách thức q trình hội nhập kinh tế tồn cầu nước ta địi hỏi phải có nguồn nhân lực: người có lực, có lĩnh, biết chia sẻ, hợp tác, có khả thích ứng mơi trường động, có khả thu nhận vận dụng linh hoạt, sáng tạo tri thức nhân loại vào điều kiện hoàn cảnh thực tế -5- Để có nguồn nhân lực trên, yêu cầu đặt phải đổi giáo dục, phải ưu tiên đổi nội dung giáo dục phương pháp dạy học Việc giáo dục phổ thông với mục tiêu đào tạo gắn liền với việc xác định cần đạt người học, hệ thống phẩm chất lực hình thành tảng kiến thức đầy đủ chắn [25] Cần nâng cao chất lượng dạy học tất cấp học, bậc học không hướng tới kết mà vươn tới hiệu lâu dài [31] Trong đó, đổi phương pháp dạy học (PPDH) xem nhiệm vụ chiến lược nghiệp đổi giáo dục (GD) Nhiệm vụ Đảng Nhà nước đặc biệt quan tâm cụ thể hóa Nghị TW4 khoá 8, nghị TW2, điều 28 khoản luật GD 2005, chiến lược phát triển GD giai đoạn 2001- 2010… Nghị TW4 khoá định hướng đổi sau: “…phải áp dụng phương pháp GD bồi dưỡng cho học sinh (HS) lực tư sáng tạo, lực tự giải vấn đề…” Hội nghị TW6 khoá kết luận giáo dục đào tạo: “Đổi nội dung, phương pháp giáo dục theo hướng chuẩn hoá, đại hoá, tăng cường giáo dục tư sáng tạo, lực tự học, tự tu dưỡng, tự tạo việc làm đáp ứng nhu cầu nguồn nhân lực đất nước…” Nghị TW2 định hướng đổi mới: “…phải đổi phương pháp giáo dục - đào tạo khắc phục lối truyền thụ chiều, rèn luyện nếp tư sáng tạo người học bước áp dụng phương pháp tiên tiến phương tiện đại vào trình dạy học, bảo đảm điều kiện thời gian tự học, tự nghiên cứu cho HS sinh viên ” Luật GD, điều 28 khoản ghi: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động sáng tạo HS; phù hợp với đặc điểm lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả làm việc theo nhóm, rèn luyện kĩ vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho HS” [3] Như vậy, đổi PPDH nhiệm vụ cần thiết theo định hướng: phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo HS, phát huy lực tự học, rèn luyện kĩ vận dụng kiến thức vào thực tiễn Các PPDH tích cực, có phương pháp sơ đồ hố, phương pháp vấn đáp - tìm tịi đáp ứng yêu cầu Tuy nhiên, qua điều tra cho thấy, thực trạng việc đổi PPDH trường trung học phổ thông (THPT) nước ta chậm, số giáo viên (GV) chưa nhận đặc trưng PPDH tích cực, cịn thói quen sử dụng phương -6- pháp dạy học truyền thống thầy đọc - trị chép, thuyết trình - giảng giải Trong trình giảng dạy, số GV chưa đưa HS vào vai trò trung tâm hoạt động dạy học, chưa tạo điều kiện cho HS phát huy khả diễn đạt vấn đề hay tư sáng tạo; HS nghe giảng, ghi chép cách thụ động Mặt khác, Sinh học khoa học thực nghiệm kiến thức mang tính chất trừu tượng cao, nghiên cứu cấp độ tổ chức giới sống, đặc trưng sống, trình sinh học phức tạp đa dạng lại gắn liền với hoạt động thực tiễn người Đặc biệt, phần Di truyền học THPT nghiên cứu chất tượng di truyền biến dị cấp phân tử cấp tế bào Các cấu trúc vật chất di truyền (đó nhiễm sắc thể nhân, phân tử ADN nhiễm sắc thể, gen ADN) vận động theo chế xác định, tác động với với cấu trúc khác tế bào mối liên hệ thống nhất, qua biểu chức chúng hệ thống di truyền Từ kiến thức đó, HS có sở để hiểu di truyền tính trạng qua hệ lồi có tính qui luật, hiểu mối quan hệ nhân chi phối tính qui luật tất yếu tượng di truyền biến dị Qua đó, HS hiểu có sở khoa học việc vận dụng kiến thức di truyền vào lĩnh vực chọn tạo giống trồng, vật nuôi việc phòng, chữa bệnh cho người Hơn nữa, khối lượng tri thức khoa học có khoa học Sinh học phát triển nhanh chóng với nhiều phát phát minh nên cung cấp, cập nhật đầy đủ cho HS kho tàng tri thức khổng lồ lượng thời gian ỏi tiết học Vì vậy, việc dạy học không dừng lại việc cung cấp tri thức khoa học mà phải dạy cho người học cách khám phá tri thức Để đáp ứng u cầu đổi q trình dạy học, góp phần nâng cao chất lượng dạy học Sinh học THPT nói chung chất lượng dạy học phần kiến thức Di truyền học, Sinh học 12 nâng cao nói riêng, chọn đề tài: “Vận dụng số phương pháp dạy học tích cực để dạy học chương1,2 phần Di truyền học, Sinh học 12 nâng cao THPT ” Mục đích nghiên cứu Vận dụng số PPDH tích cực vào giảng dạy chương I chương II phần Di truyền học thuộc chương trình Sinh học 12 nâng cao THPT nhằm nâng cao chất lượng dạy học -7- Nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Nghiên cứu sở lí luận chung số PPDH tích cực để tìm chất, ưu điểm nguyên tắc sử dụng phương pháp, làm sở để vận dụng vào dạy tốt phần Di truyền học, Sinh học nâng cao THPT 3.2 Điều tra thực trạng tình hình sử dụng PPDH Sinh học trường THPT 3.3 Phân tích cấu trúc, nội dung chương trình phần Di truyền học Sinh học 12 làm sở cho việc vận dụng PPDH tích cực cách phù hợp có hiệu 3.4 Thiết kế số giáo án dạy số phần Di truyền học theo hướng sử dụng phương pháp tích cực (vấn đáp - tìm tịi, sơ đồ hố) nhằm phát huy tính tích cực, tự lực, chủ động, sáng tạo cho HS trình dạy học 3.5 Thực nghiệm sư phạm để kiểm tra giả thuyết khoa học nêu 3.6 Xử lý kết thực nghiệm Đối tượng khách thể nghiên cứu 4.1 Đối tượng nghiên cứu - Kiến thức phần Di truyền học - Một số PPDH tích cực phương pháp sử dụng chúng dạy học phần Di truyền học, Sinh học 12 nâng cao THPT 4.2 Khách thể nghiên cứu HS lớp 12 THPT số trường: THPT Hà Huy Tập (Vinh, Nghệ An), THPT Huỳnh Thúc Kháng (Vinh, Nghệ An), THPT Nghi Lộc I (Nghệ An) Giả thuyết khoa học Nếu xác định nguyên tắc, qui trình sử dụng số PPDH tích cực cách hợp lí vào dạy học phần Di truyền học nâng cao chất lượng dạy - học Giới hạn đề tài Vì thời gian có hạn nên đề tài tập trung nghiên cứu phạm vi: tìm hiểu vấn đề chung PPDH tích cực vận dụng số PPDH cần phát triển trường THPT (vấn đáp - tìm tịi, sơ đồ hố) vào giảng dạy số phần Di truyền học, Sinh học 12 nâng cao THPT Phương pháp nghiên cứu 7.1 Phương pháp nghiên cứu lý thuyết -8- - Nghiên cứu tài liệu: Chủ trương đường lối Đảng, văn đạo ngành đổi PPDH cấp học - Phân tích tổng hợp tài liệu có liên quan đến đề tài để tổng quan tình hình nghiên cứu, từ xây dựng sở lý thuyết cho đề tài - Nghiên cứu cấu trúc nội dung, chương trình sách giáo khoa (SGK) Sinh học 12 tài liệu khoa học, sách hướng dẫn giảng dạy Sinh học 12 7.2 Phương pháp điều tra Điều tra thực trạng dạy học sử dụng PPDH tích cực chương trình Sinh học nói chung phần Di truyền học nói riêng trường THPT: qua phiếu điều tra, qua trao đổi trực tiếp với GV trường THPT, qua dự thăm lớp, qua tham khảo giáo án 7.3 Phương pháp thực nghiệm sư phạm Thực nghiệm sư phạm dạy số theo hướng vận dụng số PPDH tích cực nhằm kiểm tra giả thuyết khoa học đề tài 7.4 Phương pháp thống kê toán học Các số liệu thu điều tra thực nghiệm sư phạm xử lý tham số thống kê toán học phần mềm Microsoft Exel: Tỷ lệ %, giá trị trung bình cộng ( X ), độ lệch tiêu chuẩn (s), sai số trung bình cộng (m), hệ số biến thiên (Cv), hiệu trung bình (dTN- ĐC), độ tin cậy (Td) Tính tham số đặc trưng toán thống kê: - Tỷ lệ %: Để đánh giá kết học lực HS lớp, sở chọn lớp thực nghiệm lớp đối chứng đảm bảo tính khoa học - Giá trị trung bình cộng ( X ): đặc trưng cho tập trung số liệu nhằm so sánh mức học trung bình HS nhóm thực nghiệm với đối chứng X = n k ∑x n =1 i ni Trong đó: xi: Giá trị điểm số HS -9- ni: Số có điểm số đạt xi n: Tổng số làm - Độ lệch tiêu chuẩn (s): Là tham số đo mức độ phân tán kết học tập HS quanh giá trị X Như vậy, có hai giá trị trung bình cộng chưa thể kết luận hai đối tượng nghiên cứu mà phụ thuộc vào đại lượng phân tán hay nhiều xung quanh giá trị trung bình cộng, s nhỏ chứng tỏ kết học tập HS phân tán quanh giá trị X ngược lại Độ lệch tiêu chuẩn tính theo cơng thức: s= k ∑( xi - X) ni n i =1 - Sai số trung bình cộng (m) tính theo cơng thức: m= s n - Hệ số biến thiên (Cv): Biểu thị mức độ biến thiên nhiều tập hợp có khác nhau: Cv (%) = s 100(%) X - 10 - X ... Chương Vận dụng số PPDH tích cực để dạy học phần Di truyền học, Sinh học 12 nâng cao THPT 2.1 Vận dụng số phương pháp dạy học tích cực để dạy học phần Di truyền học, Sinh học 12 nâng cao. .. học Sinh học THPT nói chung chất lượng dạy học phần kiến thức Di truyền học, Sinh học 12 nâng cao nói riêng, chọn đề tài: ? ?Vận dụng số phương pháp dạy học tích cực để dạy học chương1 ,2 phần Di. .. luật di truyền chung riêng cần làm để giảm bớt gánh nặng di truyền số vấn đề xã hội Di truyền học Chương 2: VẬN DỤNG MỘT SỐ PPDH TÍCH CỰC ĐỂ DẠY HỌC PHẦN DI TRUYỀN HỌC, SINH HỌC 12 NÂNG CAO THPT