B GIÁO D C & ÀO T O I H C HU KHOA Y T CƠNG C NG B mơn: S c kh e môi trư ng -&*& - BÀI GI NG KHOA H C MÔI TRƯ NG VÀ S C KH E MƠI TRƯ NG (Có b sung s a ch a) Ch biên: Th.S GVC Nguy n H u Ngh Hu , 2008 1 MÔI TRƯ NG VÀ S C KHO CON NGƯ I M I c tiêu h c t p Di n gi i c nh nghĩa môi trư ng s ng phương pháp nghiên c u Hi u c tác ng qua l i gi a th Mơi trư ng Phân tích c kh t i u ch nh c a mơi trư ng s nhi m Kháí ni m chung v Môi trư ng s ng nh nghĩa Môi trư ng Theo nghĩa r ng nh t “ Mơi trư ng” t p h p i u ki n hi n tư ng bên ngồi có nh hư ng t i m t v t th ho c s ki n B t c v t th , s ki n t n t i di n bi n môi trư ng môi trư ng v t lý, môi trư ng pháp lý , môi trư ng kinh t , vv Th c ra, thành ph n khí quy n ,thu quy n, th ch quy n, t n t i Trái t ã t r t lâu, ch có m t th s ng chúng m i tr thành thành ph n c a môi trư ng s ng Môi trư ng s ng t ng i u ki n bên ngồi có nh hư ng t i s s ng s phát tri n c a th s ng ôi ngư i ta g i khái ni m môi trư ng s ng b ng thu t ng môi sinh ( living environment) Môi trư ng s ng c a ngư i t ng h p i u ki n v t lý, hoá h c, sinh h c, xã h i bao quanh ngư i có nh hư ng t i s s ng, s phát tri n c a t ng cá nhân toàn b c ng ng ngư i Thu t ng “Môi trư ng” thư ng dùng v i nghĩa Môi trư ng s ng c a ngư i vũ tr bao la, ó có h M t tr i Trái t Các thành ph n c a môi trư ng s ng có nh hư ng tr c ti p t i ngư i Trái t g m quy n: sinh quy n, thu quy n, khí quy n, th ch quy n Có th nêu m t nh nghĩa chung v môi trư ng sau : Môi trư ng t p h p y u t t nhiên xã h i bao quanh ngư i có nh hư ng t i ngư i tác ng qua l i v i ho t ng s ng c a ngư i : khơng khí, nư c, t, sinh v t, xã h i loài ngư i, vv -Môi trư ng s ng c a ngư i theo ch c c chia thành lo i : -Môi trư ng t nhiên: bao g m y u t t nhiên y u t v t lí, hố h c sinh h c, t n t i khách quan ý mu n ngư i -Môi trư ng xã h i: t ng th quan h gi a ngư i t o nên s thu n lơii ho c tr ng i cho s t n t i phát tri n c a cá nhân c ng ng lồi ngư i -Mơi trư ng nhân t o: t t c y u t t nhiên, xã h i ngư i t o nên ch u s chi ph i c a ngư i Môi trư ng theo nghĩa r ng t ng nhân t khơng khí, nư c , t, ánh sáng ,âm thanh,c nh quan,xã h i ,vv có nh hư ng t i ch t lư ng cu c s ng ngư i tài nguyên thiên nhiên c n thi t cho sinh s ng s n xu t c a ngư i Môi trư ng theo nghĩa h p t ng nhân t khơng khí, nư c, t, ánh sáng vv liên quan t i ch t lư ng cu c s ng ngư i, không xét t i tài nguyên T nh nghĩa có th sinh nhi u quan ni m khác v khoa h c môi trư ng : Môi trư ng i tư ng nghiên c u c a nhi u ngành khoa h c ang có hi n ( sinh h c, a h c, hoá h c vv ).Tuy nhiên, ngành khoa h c nói ch quan tâm n m t ph n ho c m t thành ph n theo nghĩa h p Môi trư ng i tư ng nghiên c u c a m t ngành khoa h c liên ngành có m c ích ch y u b o v môi trư ng s ng lâu dài c a ngư i Trái t Trong giai o n hi n nay, ho t ng phát tri n kinh t khoa h c k thu t c a ngư i có nh hư ng m nh m t i ch t lư ng môi trư ng s ng (khai thác tài nguyên thiên nhiên, gia tăng dân s , s n xu t cơng nghi p) Khơng có m t ngành khoa h c ang có hi n i u ki n nghiên c u gi i quy t m i nhi m v c a công tác b o v môi trư ng qu n lí b o v ch t lư ng thành ph n môi trư ng s ng c a ngư i sinh v t Trái t Các phương pháp nghiên c u Khoa h c môi trư ng s d ng m t lo t phương pháp nghiên c u lí thuy t th c nghi m c a ngành khoa h c b n khác : -Các phương pháp thu th p x lý s li u th c t , th c nghi m -Các phương pháp phân tích thành ph n mơi trư ng -Các phương pháp phân tích, ánh giá xã h i, qu n lý xã h i, kinh t -Các phương pháp tính tốn , d báo, mơ hình hoá -Các gi i pháp k thu t, ti n b k thu t -Các phương pháp phân tích h th ng Các n i dung nghiên c u Các nghiên c u môi trư ng r t a d ng c phân chia theo nhi u cách khác ây có th chia làm b n lo i ch y u : -Nghiên c u c i m c a thành ph n môi trư ng ( t nhiên ho c nhân t o ) có nh hư ng ho c ch u nh hư ng c a ngư i, ó nư c, khơng khí, t ,sinh v t, h sinh thái, khu công nghi p, ô th , nông thôn vv ây, khoa h c môi trư ng t p trung nghiên c u m i quan h tác ng qua l i gi a ngư i v i thành ph n c a môi trư ng s ng -Nghiên c u công ngh , k thu t x lý ô nhi m, b o v ch t lư ng môi trư ng s ng c a ngư i -Nghiên c u t ng h p bi n pháp qu n lý v khoa h c kinh t , lu t pháp, xã h i nh m b o v môi trư ng phát tri n b n v ng Trái t, qu c gia, vùng lãnh th , ngành công nghi p -Nghiên c u v phương pháp mơ hình hố, phương pháp phân tích hố h c ,v t lý, sinh v t ph c v cho ba nôi dung II M i quan h gi a th Môi trư ng s ng Khoa h c môi trư ng ngành khoa h c nghiên c u m i quan h tương tác qua l i gi a ngư i môi trư ng xung quanh Con ngư i môi trư ng th ng nh t v i Ngư i xưa t ng phát hi n quy lu t “ Thiên – Nhân h p nh t” Cơ th áp ng trư c tác ng c a môi trư ng s ng b ng bi u hi n khác nhau: Ph n x , thích ng, khơng thích ng, gi thích ng, r i lo n thích ng M t khác ngư i can thi p vào môi trư ng có m c ích trư c h t c i t o mơi trư ng Ví d ho t ng s n xu t, khai thác tài nguyên thiên nhiên, ho t ng y t , i u tr gây nên s thay i m i tương tác gi a th môi trư ng s ng Tóm l i, Mơi trư ng th ph i th ng nh t v i nhau, s thay i c a môi trư ng m t gi i h n nh t nh kéo theo s thay i thích nghi c a th s ng, ó c ng c ch thích nghi v n ã linh ho t, linh ho t S thay i t ng t ho c vư t gi i h n thích nghi s d n n nh ng h u qu x u, th m chí tiêu di t m t vài gi ng lồi sinh v t Thích ng q trình i u ch nh, ịi h i có m t th i gian nh t nh th thích nghi c v i y u t môi trư ng N u khơng th i gian s d n n r i lo n thích ng hay Gi thích ng, v n gi i thích m t s b nh c a n n văn minh : B nh cao huy t áp, b nh tâm th n kinh u th p k 70, nhà a hoá ngư i Anh Hamilton ã ưa k ho ch th c nghi m xác nh hàm lư ng nguyên t hoá h c á, b i, t, gi y, cá, lương th c, máu não xem hàm lư ng nguyên t hoá h c th ngư i v t ch t môi trư ng có quan h v i không K t qu giám nh 60 lo i nguyên t hoá h c cho th y t l hàm lư ng nguyên t hoá h c tương ng v Trái t Thí d hàm lư ng nguyên t ch y u C.H.O.N chi m 99,4% kh i lư ng ngư i 50,5% v Trái t Các nghiên c u a hoá sinh thái cho th y có m t s b nh t t có liên quan t i s thi u h t hay dư th a nguyên t hoá h c t khu v c Thí d thi u Se -viêm kh p xương , thi u k m - ngư i lùn, thi u iot-bư u c , th a Cd- au xương, t g y xương Năm 1955, huy n Phusan Nh t B n phát hi n lo i b nh g y xương th a Cd B nh hoành hành th i gian 20 năm, riêng 1963-1967 làm ch t 207 ngư i Nguyên nhân c a lo i b nh n ng Cd cao, có nư c th i c a ho t ng khai thác m t s m Pb, Zn n m u ngu n m t sông cung c p nư c tư i cho cánh ng lúa c a huy n Phusan Khi phơi nhi m v i y u t môi trư ng, s áp ng c a th ph thu c vào c trưng c a th mang tính ch t cá nhân, y u t di truy n, tình tr ng dinh dư ng, tu i, gi i, ch ng t c, i u ki n v t ch t, s rèn luy n Chính c trưng ó mà th có áp ng khác trư c tác ng c a môi trư ng k t qu tình tr ng s c kho s khác Như v y, gian o n hi n nay, có th xem khoa h c mơi trư ng m t ngành khoa h c c l p, c xây d ng s tích h p ki n th c c a ngành khoa h c ã có cho m t i tư ng chung môi trư ng s ng bao quanh ngư i v i phương pháp n i dung nghiên c u c th III ng d ng nguyên lý sinh thái h c vi c b o v Môi trư ng s ng Sinh thái h c (Ecologie) Là khoa h c nghiên c u v m i quan h gi a sinh v t ( ng v t, th c v t, ngư i) v i ng c nh Sinh thái h c m t khoa h c có ph m vi nghiên c u r t r ng, ph m vi nghiên c u ch y u c a thu c khoa sinh h c, m t ph n thu c khoa khác a lý, a ch t, kh o c , nhân h c c khoa h c xã h i Sinh thái h c c coi m t khoa h c trung gian, h ăc bao trùm lên khoa h c i tư ng nghiên c u c a sinh thái h c có m c t ch c khác t th p lên cao: Cơ th , Ch ng qu n (Qu n th ), Qu n xã H sinh thái Ch ng qu n c nh nghĩa m t t p h p cá th c a m t lòai hay nh ng lòai r t g n nhau, s ng m t không gian nh t nh hay g i sinh c nh Ví d : Ch ng qu n nai s ng o Các bà, ch ng qu n chu t s ng s ng thành ph Hu , ch ng qu n V t s ng ven bi n Ba tri (B n tre) Qu n xã bao g m t p h p t t c ch ng qu n ( ng v t, th c v t, vi sinh v t) s ng m t sinh c nh, Ví d : Qu n xã sinh v t H Tây: bao g m t t c ch ng qu n, t lòai vi sinh v t, t o, ng v t không xương s ng n cá H tây; hay qu n xã sinh v t r ng Cúc phương H sinh thái c nh nghĩa g m Qu n xã, Môi trư ng bao quanh Qu n xã Có th nói, H sinh thái m t h th ng g m Ch ng qu n sinh v t Mơi trư ng, ó th c hi n m i quan h khăng khít gi a sinh v t ng c nh C u trúc c a h sinh thái Các H sinh thái nói chung, v c u trúc u g m có thành ph n b n: Môi trư ng, V t s n xu t, V t tiêu thu, V t phân h y: (hình 1) - Mơi trư ng (E): bao g m nhân t v t lý, hóa h c (vơ sinh) bao quanh sinh v t Ví d : H sinh thái h , môi trư ng g m nư c, nhi t , ánh sáng, khí hịa tan, O2 , CO2 , mu i hòa tan, v t lơ l ng Môi trư ng cung c p t t c y u t c n thi t cho V t s n xu t t n t i, phát tri n - V t s n xu t (P): bao g m xanh m t s vi khu n, sinh v t có kh t t ng h p c ch t h u c n cho s xây d ng th c a mình, sinh v t n y c g i sinh v t T dư ng Cây xanh nh có di p l c nên chúng th c hi n c quang h p, t ng h p ch t h u xây d ng th chúng theo ph n ng sau ây: CO2 + H2O + lư ng m t tr i + Enzym di p → C6 H12O6 + O2 M t s vi khu n c coi V t s n xu t chúng có kh quang h p hay hóa t ng h p ương nhiên, t t c ho t ng ng s ng có c nh vào kh s n xu t c a V t s n xu t - V t tiêu th (C): bao g m ng v t, chúng s d ng ch t h u tr c ti p hay gián ti p t V t s n xu t, chúng khơng có kh t s n xu t c ch t h u cơ, c g i sinh v t D dư ng V t tiêu th c p hay v t ăn c ng v t ch ăn th c v t V t tiêu th c p ng v t ăn t p hay ăn th t Theo chu i th c ăn, ta có v t tiêu th c p 3, v t tiêu th c p Ví d : Trong H sinh thái h , t o V t s n xu t; giáp xác th p V t tiêu th c p 1; tôm, tép, cá nh V t tiêu th c p 2; cá rô, cá chu i v t tiêu th c p 3; R n nư c, rái cá , chim bói cá v t tiêu th c p - V t phân h y (T): m t s vi khu n n m, chúng phân h y ch t h u Tính ch t dinh dư ng ó g i Ho i sinh; chúng s ng nh vào sinh v t ch t ch t th i c a ng v t , chúng phá v h p ch t h u ph c t p t o ch t h u ơn gi n ch t vô cơ; s n ph m này, xanh có th s d ng c H u h t h sinh thái t nhiên bao g m thành ph n b n nêu Tuy nhiên, m t s trư ng h p, H sinh thái khơng thành ph n Ví d : H sinh thái áy bi n sâu thi u V t s n xu t (do thi u ánh sáng), ó chúng khơng th t n t i c n u không c H sinh thái t ng m t cung c p ch t h u T t c h sinh thái t nhiên u có cách phát tri n riêng - ó h qu c a m i quan h qua l i gi a thành ph n c a h sinh thái Nh ng bi n i có th x y nhanh hay ch m tùy theo t ngh sinh thái Ví d : h sinh thái hơ, lúc u h cịn sâu, g p y ch ng qu n giáp xác, thân m m, côn trùng nư c, cá c th y sinh s ng ven h H sinh thái h d n d n c l ng ng ch t tr m tích t vùng xung quanh ch y t i H nông d n, cho n ta không th g i h c n a H sinh thái h ã chuy n sang h sinh thái m l y N u ngư i không can thi p vào h sinh thái t nhiên, xu th phát tri n chung c a chúng ti n t i m t ki u H sinh thái n nh, v i m t sinh kh i t i a s phân hóa cao ch ng qu n Qu n xã thu c ki u h sinh thái c g i qu n xã nh c c (Climax) Quá trình bi n i qu n xã n i ti p qu n xã khác g i s Di n th , Qu n xã trình di n th thư ng có s c s n xu t sinh h c cao, phân hóa lịai th p b n v ng so v i qu n xã nh c c (hay thành th c) Các h sinh thái nông nghi p h sinh thái tr có xu t sinh h c cao r t d b h y h n u nhân t sinh thái b thay i b t ng Vòng tu n hòan v t ch t c a h sinh thái Trong h sinh thái, thư ng xuyên có s v n chuy n ch t hóa h c t Mơi trư ng vào V t s n xu t, r i t V t s n xu t sang V t tiêu th , sau ó ch t hóa h c t V t s n xu t V t tiêu th sang V t phân h y, cu i chúng l i tr v Môi trư ng.S v n chuy n v t ch t c g i vòng tu n hòan v t ch t c a h sinh thái, hay cịn c g i : Chu trình Sinh a - Hóa Ví d : m t vài vịng tu n hòan v t ch t ch y u c a h sinh thái: Vòng tu n hòan C, N, P, S,,, Dòng lư ng c a H sinh thái Song song v i vòng tu n hòan v t ch t, h sinh thái t n t i dòng lư ng i v i V t s n su t (P), lư ng c cung c p t ngu n lư ng m t tr i; ch có m t ph n r t nh c a b c x t ng c ng (LT) c a lư ng b c x m t tr i c di p l c c a xanh s d ng, ph n cịn l i khơng c s d ng (NUI) Ph n lư ng mà xanh h p th (LA), m t ph n l n phân tán dư i d ng nhi t (CH) ch m t ph n r t nh c dùng quang h p, s n xu t ch t h u Ph n lư ng n y c g i s c s n xu t sơ c p thô (PB); s c s n xu t sơ c p nguyên (PN) tương ng v i s c s n xu t thô tr i lư ng m t i hô h p (Ri) c a v t s n xu t c g i dòng lư ng i qua v t dinh dư ng cho trư c t ng s lư ng mà v t dinh dư ng ó h p th , ây PB = PN + RI M t ph n lư ng c a s c s n xu t sơ c p nguyên (PN) c s d ng làm th c ăn cho v t tiêu th c p 1, t c nhóm ng v t ăn th c v t ( g i ph n lư ng LI ) m t ph n lư ng c a s c s n xu t nguyên không c s d ng (NU2) b i v t tiêu th , ph n th c v t tương ng c dùng làm m i ăn c a vi khu n v t phân h y khác Ph n lư ng LI c v t tiêu th c p I s d ng, chúng ch dùng c ph n lư ng AI thơi, cịn ph n lư ng NAI th i i dư i d ng phân nư c ti u c a v t tiêu th c p Ph n lư ng AI bao g m m t ph n s c s n xu t th c p PSI m t ph n lư ng m t i hô h p R2 : AI = PSI + R2 ; Cũng l p lu n tương t v y i v i b c dinh dư ng V t tiêu th c p 2, ta có: A2 = PS2 + R3 Dòng lư ng v a c mơ t c minh h a theo hình Hai ch c năng: Vòng tu n hòan v t ch t dòng lư ng ch c b n c a h sinh thái, bi u th c trưng riêng c a t ng h sinh thái, m c tiêu hóa c a Các h sinh thái óng vai trị quan tr ng i s ng c a ngư i Con ngư i m t thành ph n c a h sinh thái Mu n i u n h sinh thái cho có l i nh t i v i ngư i, ph i hi u th t y c u trúc ch c c a H sinh thái S t i u ch nh (Homéostasie) c a h sinh thái Các h sinh thái t nhiên nói chung u có kh t i u ch nh riêng c a mình; Nói theo nghĩa r ng, ó kh t l p l i cân b ng, cân b ng gi a ch ng qu n h sinh thái (v t ăn th t - m i, v t ký sinh - v t ch …), cân b ng vòng tu n hòan v t ch t dòng lư ng gi a thành ph n c a h sinh thái… S cân b ng có nghĩa s cân b ng gi a v t s n xu t, v t tiêu th v t phân h y S cân b ng c g i cân b ng sinh thái Nh có s t i u ch nh mà h sinh thái t nhiên gi u c s n nh m i ch u tác ng c a nhân t ng c nh Nhưng s t i u ch nh c a h sinh thái có gi i h n nh t nh, n u s thay i c a nhân t ngo i c nh vư t gi i h n h sinh thái m t kh t i u ch nh, h u qu chúng b phá h y - Cũng lưu ý ây là, ngư i không ph i lúc mu n h sinh thái có kh t i u ch nh Ví d : n n nơng nghi p thâm canh d a vào s s n xu t dư th a ch t h u cơ, cung c p lương th c th c ph m cho ngư i Các h sinh thái h sinh thái khơng có s t i u ch nh v i m c ích ngư i s d ng h u hi u ph n dư th a ó - Ngày nay, nhi u nư c nhi t i ã phá i hàng l at r ng nhi t i phát tri n nông nghi p Trên th c t , s phá h y không nh ng phá i nh ng h sinh thái giàu có giá trj cao khơng ph i d dàng mà có c hi u qu cao v s n xu t nông nghi p Do t ng t m ng, cư ng trao i ch t c a r ng nhi t i cao nên thư ng em l i s nghèo nàn s n xu t nông nghi p Hơn n a m t r ng b phá h y thư ng kéo theo s xói mịn, h n hán, lũ l t - M t ví d khác, trư ng h p ch t h u ch t th i sinh ho t c a khu dân cư vào h sinh thái nư c Các ch t dinh dư ng ã làm cho lòai t o (V t s n xu t) phát tri n cao V t s n xu t phát tri n nhi u mà không c v t tiêu th s d ng k p, m t chúng ch t i chúng b phân h y gi i phóng ch t c ng th i, trình l i gây nên hi n tư ng O2 nư c gi m xu ng th p, có th làm ch t hàng l at cá loài ng v t khác có nư c ây trư ng h p ô nhi m h u v c nư c , r t hay x y vùng ang th hóa, nh t nư c ang phát tri n - S m t cân b ng h sinh thái, lúc u thư ng x y cho vài thành ph n, sau ó m r ng sang thành ph n khác; có th t h sinh thái m r ng sang h sinh thái khác - S t i u ch nh c a h sinh thái k t qu c a s t i u ch nh c a t ng th , c a t ng ch ng qu n, c a qu n xã, m i m t nhân t sinh thái ó thay i Chúng ta chia nhân t sinh thái làm nhóm: Nhân t sinh thái Gi i h n, nhân t sinh thái Không gi i h n Nhi t , n ng lo i mu i, th c ăn nhân t sinh thái gi i h n; Có nghĩa là, ví d i v i nhi t , n u cho nhi t thay i t th p lên cao, s tìm c m t kho ng gi i h n nhi t thích h p c a Cơ th , hay c a c Ch ng qu n; ngòai kho ng gi i h n ó, Cơ th hay Ch ng qu n không t n t i c Kho ng gi i h n c g i “Kho ng gi i h n sinh thái “ hay kho ng gi i h n cho phép c a th , c a ch ng qu n Hai y u t : ánh sáng, a hình: khơng c coi nhân t sinh thái gi i h n i v i ng v t Như v y, m i th , m i ch ng qu n có m t Kho ng gi i h n sinh thái nh t nh i v i t ng nhân t sinh thái; Kho ng gi i h n ph thu c vào kh thích nghi ( hay cịn g i v trí tiêu hóa) c a th , c a ch ng qu n, ph thu c vào nhân t sinh thái khác Ô nhi m hi n tư ng ho t ng c a ngư i, d n n s thay i nhân t sinh thái, ưa nhân t ngòai Kho ng gi i h n sinh thái c a th , c a ch ng qu n, c a qu n xã Con ngư i ã gây nên r t nhi u l nhi m (hóa h c, v t lý, sinh h c) cho lòai sinh v t (vi sinh v t, ng v t, th c v t, c cho ngư i) Mu n ki m sóat c nhi m mơi trư ng c n ph i bi t c Kho ng gi i h n sinh thái c a th , c a ch ng qu n, c a qu n xã i v i t ng nhân t sinh thái D phịng nhi m cho nhân t sinh thái nêu không vư t kh i kho ng gi i h n thích ng c a X lý nhi m có nghĩa ưa nhân t sinh thái ó tr v kho ng gi i h n sinh thái c a th , c a ch ng qu n, c a qu n xã Mu n x lý c ô nhi m c n ph i bi t c c u trúc ch c c a t ng h sinh thái nguyên nhân làm cho nhân t sinh thái vư t ngịai kho ng gi i h n thích ng - ây nguyên lý sinh thái b n c v n d ng vào vi c s d ng h p lý tài nguyên thiên nhiên b o v môi trư ng Câu h i lư ng giá cu i nh nghĩa môi trư ng s ng Hãy phân tích nh nghĩa ? Phân tích m i quan h gi a th môi trư ng s ng Nêu m t vài ví d ? Hãy gi i thích Nguyên lý sinh thái h c ng d ng b o v môi trư ng s ng th ? Tài li u tham kh o Lưu c H i, (2001), Cơ s khoa h c Môi trư ng, Nhà xu t b n i h c Qu c gia Hà n i Ng c Phong,(1986), Môi trư ng S c kho ng i, B i h c Trung h c chuyên nghi p, Ch ương trình 5202 Hà n i Ng c Phong, Lê Quang Hoành (1998), V sinh môi trư ng nguy t i s c kh e, t p I, Nxb Y h c, Hà N i Võ Quý, (1993), Sinh th h c, Trư ng i h c T ng h p Hà n i, Hà n i Aron J.L , Patz J A , (2001), Ecosystem Change and Globan Health : A Global Perpective, Baltimore , Md , Johns Hopkins University Press Bassett W.H., (1995), Clay's handbook of Environmental Health, 7th edition, Chapman & Hall SINH V T VÀ MÔI TRƯ NG I Nh ng khái ni m nguyên lý Nguyên lý b n Nguyên lý b n c a sinh thái h c hi n i nh ng khái ni m v s th ng nh t i l p m t cách bi n ch ng gi a th môi trư ng - M i th , qu n th , loài sinh v t b t kỳ (bao g m c ngư i) u s ng d a vào môi trư ng c trưng c a mình, ngồi m i tương tác ó sinh v t không th t n t i c - Môi trư ng n nh, sinh v t s ng n nh phát tri n hưng th nh - Mơi trư ng suy thối, sinh v t b suy gi m c v ch t lư ng s lư ng - Môi trư ng b h y ho i sinh v t ch u chung s ph n Trong trư ng h p, môi trư ng b phá h y n u c ph c h i nh ng qu n th , lồi trư c ó ã t ng sinh s ng dù có cư trú tr l i gi m tính a d ng khó có th phát tri n hưng th nh trư c ó Trong m i tương tác gi a th môi trư ng, sinh v t u ph n ng v i s bi n i c a y u t môi trư ng b ng nh ng ph n ng thích nghi v sinh lý, sinh thái t p tính thơng qua ho t ng c a h th n kinh - th d ch, ng th i ch ng làm cho môi trư ng bi n i nh m gi m th p h u qu tác ng b t l i c a y u t ng hóa, c i t o chúng theo hư ng có l i cho s t n t i c a Sinh v t s ng t ch c cao (qu n th , qu n xã, ) s thích nghi s c c i t o i v i mơi trư ng có hi u qu S thích nghi c a sinh v t c hình thành q trình ti n hóa mang tính ch t tương i N u tác ng c a y u t môi trư ng vư t kh i ngư ng thích nghi c a sinh v t, bu c sinh v t ph i rơi vào tình tr ng di t vong n u chúng khơng tìm c nh ng i u ki n t n t i thích ng m t môi trư ng s ng khác ho c bu c ph i bi n i v m t hình thái, c tính sinh lý, sinh thái t p tính i vào ng chuy n hóa, ti n hóa c a lồi ph i tr i qua m t ch ng ng dài c ki m soát b i quy lu t ch n l c t nhiên Nh ng khái ni m b n 2.1 Ngo i c nh ó nh ng th c th c a t nhiên, ngư i nh ng k t qu c a ngư i Ngo i c nh t n t i m t cách khách quan 2.2 Môi trư ng Là m t ph n c a ngo i c nh, bao g m nh ng th c th hi n tư ng c a t nhiên mà th , qu n th , lồi có liên quan m t cách tr c ti p b ng m i quan h thích nghi Ví d : n n áy môi trư ng c a sinh v t s ng áy, song không ph i môi trư ng i v i sinh v t s ng màng nư c ngư c l i 2.3 C nh s ng Là m t ph n c a mơi trư ng mà ó có s th ng nh t c a y u t tác ng tr c ti p lên i s ng c a sinh v t 2.4 Y u t c a mơi trư ng ó nh ng th c th nh ng hi n tư ng riêng l c a t nhiên, c a th gi i s ng, bao g m c ngư i ho t ng c a nó, mà sinh v t ch u nh hư ng m t cách tr c ti p hay gián ti p nhi t , ánh sáng, th c ăn, b nh t t, - M i y u t có ngu n g c, b n s c riêng tác ng lên sinh v t t o nên nh ng h u qu s thích nghi riêng c a sinh v t Tuy nhiên sinh v t không ch ph n ng v i t ng y u t mà ch u s tác ng t ng h p c a nhi u y u t m t lúc nh hư ng tác ng c a y u t lên i s ng sinh v t ph thu c vào li u lư ng, t c th i gian tác ng c a y u t Quá th a ho c thi u y u t nhi t , m, ánh sáng u nh hư ng tác ng lên i s ng sinh v t Do ó sinh v t c trưng b i nh ng giá tr sinh thái t i thi u t i a c a y u t môi trư ng Biên gi a giá tr ó gi i h n ch u ng c a sinh v t hay “gi i h n sinh thái”, “tr sinh thái” c a ng, th c v t Nh ó ta hi u c s phân b c a sinh v t thiên nhiên - Sinh v t có th có tr sinh thái r ng i v i m t y u t l i h p i v i m t y u t khác Nh ng sinh v t có tr sinh thái r ng i v i nhiêu y u t thư ng có vùng phân b r ng - N u i u ki n không c c thu n theo m t y u t sinh thái i v i lồi s c ch u ng c a lồi i v i m t y u t khác gi m - Trong thiên nhiên g p sinh v t thư ng hay rơi vào hoàn c nh không phù h p v i i u ki n c c thu n i v i m t y u t ó trư ng h p th m t y u t khác tr nên quan tr ng bi u di n m c tương i c a s c ch u ng sinh thái h c ngư i ta dùng thu t ng cury (r ng), steno (h p), oligo (ít), poly (nhi u), meso (v a) làm ti p u ng cho t ch y u t Ví d i v i nhi t: eurytherm (r ng nhi t), stenotherm (h p nhi t) - Trong i u ki n t nhiên tác ng c a y u t môi trư ng thư ng làm sinh v t b l ch kh i vùng c c thu n Do v y sinh v t ph i thích nghi, t i u ch nh trì tính tồn v n v c u trúc s n nh ch c c a 2.5 Nơi s ng ó khơng gian mà ó sinh v t s ng ho c thư ng g p chúng 2.6 sinh thái Sinh v t, nơi s ng c a mình, cịn có sinh thái (ecological), t c m t không gian sinh thái ó mà y nh ng i u ki n môi trư ng quy nh s t n t i lâu dài, không h n nh c a cá th sinh v t Theo E.P.Odum (1975) nơi s ng ch “ a ch ” sinh v t Còn sinh thái ch “ngh nghi p” c a V i quan ni m này, theo ơng sinh thái chung t ng h p t t c i u ki n c n thi t i v i s b o t n lâu dài c a lồi khơng gian theo th i gian sinh thái thành ph n t ng h p t t c ngu n c n thi t, m b o cho ho t ng c a m t ch c s ng ó c a th , ví d i u ki n m b o cho trình dinh dư ng 2.7 D ng sinh thái (Eco type) Nh ng loài có vùng phân b a lý r ng h u u hình thành nh ng qu n th thích ng v i i u ki n a phương ó d ng sinh thái Kh thích nghi c i t o môi trư ng c a chúng nh ng ph n khác c a vùng phân b i v i gradien nhi t , chi u sáng, nh ng y u t khác n a có th làm xu t hi n nh ng ch ng di truy n ho c nh ng ch ng sinh lý (không thay i v k t c u gene) II Nh ng y u t sinh thái nh hư ng c a chúng lên i s ng sinh v t Nh ng y u t c a môi trư ng bao g m nh ng y u v t lý (nhi t , m, ánh sáng ), y u t hóa h c (các nguyên t hóa h c mu i c a chúng ), y u t sinh h c (th c ăn, v t d , v t ký sinh, ) Các y u t không ph i ch em l i nh ng b t l i cho i s ng mà nh ng y u t i u ch nh, nh t y u t sinh h c Nhi t Nhi t hành tinh bi n i gi i h n hàng nghìn , song s s ng ch t n t i ph m vi h p kho ng 3000C (t -100 n +1000C) a s loài ch t n t i phát tri n gi i h n nhi t r t h p (t 0-500C) - Trên hành tinh, nhi t gi m t xích o n vùng c c, t th p lên cao, t nơi nư c nông n nơi nư c sâu nhi t mùa ông th p nhi t mùa hè, êm l nh ngày T c tuân theo quy lu t a lý khí h u Vì l ó, s phân b c a sinh v t mang nh ng nét c trưng, ph n ánh s thích nghi c a chúng v i t ng vùng khí h u Vùng ôn i, nhi t dao ng theo mùa r t l n lên thư ng có m t c a nhi u loài r ng nhi t, ngư c v i vùng c c xích o hay g p loài h p nhi t - Hi u qu tác ng c a nhi t lên sinh v t bi u hi n nhi u m t c a i s ng: thay i v hình thái, c tính sinh lý, sinh thái t p tính Trong gi i h n nhi t mà sinh v t ch u ng, n u tăng nhi t trình tăng trư ng c a sinh v t tăng trình trao i ch t c y m nh M c dù v y, gi i h n nhi t t n t i c a sinh v t, s thay i nhi t t ng t s gây h i cho i s ng Ngoài ranh gi i ch u ng, nhi t th p ho c cao thư ng gây ch t cho sinh v t liên quan n hi n tư ng ông c nguyên sinh ch t (khi nhi t th p) ho c s r i lo n ch c sinh lý (n u nhi t cao) - Liên quan v i nhi t , ng v t gi i c chia thành nhóm: Nhóm ng v t ng nhi t nhóm ng v t bi n nhi t + Nhóm th nh t nh ng lồi có thân nhi t n nh, khơng ph thu c vào nhi t mơi trư ng có ch i u hịa thân nhi t (có lơng dày, l p m dư i da, ti t m hơi, ) + Cịn nhóm th g m nh ng lồi có thân nhi t bi n i ph thu c vào nhi t môi trư ng i v i loài ng v t bi n nhi t, th i gian phát tri n s th h m i c sinh hàng năm ph thu c ch t ch vào nhi t môi trư ng Nư c m - Nư c chi m 80-90% th sinh v t, v y nư c r t c n cho th trao i ch t, ng th i cịn mơi trư ng s ng cho th y sinh v t - Trên hành tinh, nư c t n t i dư i d ng: r n (băng), l ng nư c Nh s chuy n i gi a d ng mà có s cân b ng nư c hành tinh, nhiên nư c d ng l ng chi m t tr ng l n nh t ch a ch y u bi n i dương Mưa m có vai trị quan tr ng nh t i v i sinh v t c n - Mưa: Mưa phân b không u theo khơng gian ( a hình, vĩ ) theo th i gian (mùa khí h u) Do lư ng mưa mà b m t hành tinh hình thành nên ki u khu sinh h c (biom) khác nhau, nhiên chúng không ch c xác nh ơn thu n theo lư ng mưa mà b ng c s cân b ng gi a lư ng mưa lư ng nư c b c th vùng - m: thông s c trưng cho hàm lư ng nư c khơng khí m t i: lư ng nư c bão hòa (tính b ng gam) ch a 1kg khơng khí i u ki n nhi t áp su t xác nh + m tương i: tính b ng ph n trăm c a lư ng nư c th c t ch a khơng khí so v i lư ng nư c bão hịa c a khơng khí i u ki n áp su t + 179 − B i gây nhi m trùng (lơng xương, tóc) − B i gây xơ hóa ph i (b i th ch anh, b i amiăng) Tính ch t lý hóa c a b i 3.1 phân tán Là tr ng thái c a b i khơng khí, ph thu c vào t tr ng c a b i (s c năng) s c c n c a khơng khí B i h t to rơi nhanh, b i có kích thư c nh lơ l ng lâu khơng khí Tính ch t n y s nh hư ng n vi c xâm nh p c a b i vào h hô h p vi c phòng ch ng b i B i có kích thư c < 5µ xâm nh p n t n ph nang 3.2 i n tích c a b i Ph thu c kích thư c b n ch t c a b i, i n tích c a b i khác s nh hư ng n s di chuy n c a b i i n trư ng, nên thi t k h th ng thơng gió hút b i b ng i n, c n ý n kích thư c h t b i 3.3 Tính cháy n c a b i Ph thu c tính ch t hóa h c kích thư c c a b i, b i nh , di n ti p xúc v i oxy l n, d b c cháy có m i l a 3.4 Tính l ng b i nhi t S l ng ng c a b i di chuy n m t ng d n t nóng sang l nh, tính ch t n y c áp d ng thi t k h th ng thơng gió hút b i 3.5 Thành ph n hóa h c c a b i B i có thành ph n silic dioxyt t cao có tác d ng gây xơ hóa ph i m nh B i hóa ch t gây nhi m c chung h p th qua da h hô h p Tác h i c a b i Nh có h th ng hơ h p mà ta có th c n lo i tr c 90% b i có kích thư c kho ng 5µ Các h t b i nh dư i 5µ có th theo khơng khí th vào n t n ph nang, ây c l p niêm d ch i th c bào ăn lo i c kho ng 90% h t b i ph i S b i l i ng ng hơ h p có th gây nhi u b nh 4.1 B nh ph i nhi m b i Là m t v n l n b nh lý ngh nghi p kho ng vài ch c năm tr l i ây, chi m kho ng 40-70% b nh ngh nghi p n i thương Vài s li u th ng kê cho ta th y rõ tính ch t tr m tr ng yêu c u phòng ch ng c p bách b nh M , t 1950-1955 ã phát hi n c 12.763 công nhân b m c b nh ph i nhi m b i (silicose), có 75% b nh nhân tu i 50 Nam Phi u th k 20 có kho ng 30-40% th m ch t hàng năm b nh ph i nhi m b i Riêng năm 1963-1964 theo tài li u i u tra c a t ch c lao ng qu c t m vàng Gana v i 4300 th ã phát hi n c 7% ngư i m c b nh silicose, th xúc, th lò, th làm băng chuy n m c t i 30% Vi t Nam qua i u tra cho th y th m t l m c b nh ph i nhi m b i than 0,7-3,5%, th lị g ch ch u l a Thanh Trì C u u ng m c silicose t 10,2-12,9%, th làm fibrocement nhi m b i amiant 5,5% M t s i u tra g n ây cho th y t l b nh b i ph i Silic mi n Trung 14,08% (N N C nh ctv, 1992) Trong ngành úc khí, t l Vi t nam lên n 40% (N.V Hoài ctv, 1992) B nh ph i nhi m b i nhóm b nh nguyên nhân ngh nghi p, gây hít ph i lo i ch y u b i khoáng kim lo i, d n t i hi n tư ng xơ hóa ph i, làm suy gi m ch c hô h p (b nh b i ph i m t d ng b nh lý khác, b nh lý ph qu n) Tùy theo lo i b i hít ph i mà có b nh ph i nhi m b i mang tên khác 180 4.2 Các b nh khác b i gây ng hô h p: tùy theo lo i b i mà gây lo i b nh viêm mũi, h ng, khí - Bênh ph qu n khác B i h u cơ, lông, s i, gai, lanh dính vào niêm m c gây viêm phù thũng, ti t nhi u niêm d ch; b i bơng, lanh, gai có th gây co th t ph qu n; viêm, loét lòng ph qu n B i vô r n, c nh s c nh n, ban u thư ng gây viêm mũi phì i làm cho niêm m c dày lên, ti t nhi u niêm d ch làm cho hít th khơng khơng khí khó khăn, vài năm sau chuy n thành th viêm mũi teo, gi m ch c l c gi b i, làm cho b nh b i ph i d phát sinh Lo i b i crom, arsen gây viêm loét th ng vách mũi vùng trư c s n mía Lo i b i gây d ng: b i b t, b i len, b t thu c kháng sinh có th gây viêm mũi, viêm ph qu n d ng hen B i Mangan, phosphat, bicromat kali gây b nh viêm ph i làm thay i tính mi n d ch sinh h c c a ph i M t s b i kim lo i mang tính phóng x gây b nh ung thư ph i b i cobalt, k n, crom, nh a ng - B nh ngồi da: b i ng có th gây nhi m khu n da r t khó ch a B i tác ng lên n nh n, làm cho khô da, phát sinh b nh da tr ng cá, viêm da, g p cơng nhân t lị hơi, th máy, s n xu t xi măng, sành s B i cịn kích thích lên da, sinh m n nh t, l loét b i vôi, thi c, dư c ph m, thu c tr sâu, ng B i nh a than cịn có tác d ng quang h c vùng da h dư i tác d ng c a ánh sáng làm da sưng t y, b ng, r t ng a, làm cho m t sưng , ch y nư c m t, hi n tư ng s không x y n u làm vi c bóng râm ho c làm vi c v êm - B i gây ch n thương m t: khơng mang kính phịng h nên b i b n vào m t kích thích màng ti p h p, lâu d n gây viêm màng ti p h p, viêm mi m t B i ki m ho c b i axit có th gây b ng giác m c, l i s o l n làm gi m th l c ho c mù m t B i kim lo i phoi bào, phoi ti n b n vào m t gây v t thương màng ti p h p có th t n thương giác m c, v sau l i s o làm gi m th l c, n ng có th làm mù m t - B nh ng tiêu hóa: b i ng, b t có th làm sâu răng, b i ng l i m t răng, b vi khu n phân gi i thành axit lactic làm h ng men B i kim lo i, b i khoáng to, nh n, c nh s c vào d dày có th có nh hư ng, gây r i lo n tiêu hóa Các bi n pháp phòng ch ng b i B i s n xu t gây nhi u tác h i cho s c kh e ngư i công nhân, a s b nh ph i nhi m b i u nh ng b nh n ng, phát hi n khó, chưa có thu c ch a, v n phòng ch ng b i phòng b nh ph i b i v n r t quan tr ng Bi n pháp phịng tích c c ch ng b i nơi làm vi c 5.1 Bi n pháp k thu t - Gi b i không cho lan t a ngồi khơng khí, gi i hóa, t ng hóa q trình sinh b i, công nhân không ph i ti p xúc v i b i ây bi n pháp b n nh t, Ví d : t ng hóa q trình óng bao ngun li u s n xu t v t li u xây d ng, xi măng, v n chuy n b ng băng chuy n ngành d t, ngành than, khai thác m , dùng t m che kín máy móc t o b i, kèm theo máy hút b i t i ch , ch ch a ch thao tác t i thi u cho nhu c u k thu t (trong máy mài, cưa ĩa, máy nghi n v.v.) Trong khai thác m ngư i ta dùng khoan t, làm m, h n ch vi c sinh b i K t qu i u tra cho th y, n u khoan khơ 1cm3 khơng khí có 5983 h t b i, khoan t ch 1734 h t 181 Khi khai thác m b ng mìn, có th dùng bao nư c b ng ni lông làm l ng b i, gi m b i nơi s n xu t - Thay v t li u s d ng nhi u b i c b ng v t li u b i c (dùng mài nhân t o có dioxit silic thay th cho mài t nhiên nhi u SiO2) - S d ng h th ng thơng gió, hút b i, xư ng nhi u b i phòng b i cháy n , c n lo i tr i u ki n sinh n : + Theo dõi n ng b i không t t i m c có th gây n c, c bi t ng d n máy l c b i + Cách ly m i l a, tia l a i n, èn chi u sáng m than, ph i h t s c c n th n Ngư i ta ã ch m t lo i b t ch ng cháy ( t sét, vơi) có màu s c r c lên b i than bám vào vách sàn ch ng n 5.2 Bi n pháp phòng h cá nhân Phòng ch ng b i b ng qu n áo, m t n , kh u trang ch ng b i, tùy theo i u ki n t ng b i nơi, t ng lúc mà dùng Nh ng nơi có b i c, qu n áo ph i kín, may b ng v i bơng kh i xâm nh p vào th , dùng thêm găng tay cao su ch ng b i M t lo i m t n ch ng b i, ho c dùng kh u trang có th c n c b i k Lo i kh u trang ch ng b i ki u có di n tích ch ng b i kho ng 250 cm2 b ng v i t ng h p t gi a l p v i d t kim, có hi u qu l c c g n 100% v sinh cá nhân thư ng xuyên tri t , nh t nơi có b i khí Tăng cư ng ch c (chì, th ch tín), khơng c ăn u ng, hút thu c, nói chuy n làm vi c, làm xong ph i t m r a s ch s , thay qu n áo lao ng b ng qu n áo s ch 5.3 Bi n pháp y t phòng ch ng b i, cán b y t an toàn lao ng ph i có trách nhi m t ch c khám n, khám nh kỳ, qu n lý s c kh e công nhân làm vi c v i b i, giám nh kh lao ng b trí nơi lao ng thích h p cho ngư i m c b nh Khám n nh m lo i tr nh ng ngư i m c b nh lao ph i th lao khác, b nh ng hơ h p m n tính, b nh viêm xoang, b nh ph i, hoành, tim B nh van tim cao huy t áp không c làm v i b i b nh s n ng thêm Khám nh kỳ, m i s s n xu t v i b i tháng ho c năm khám nh kỳ l n phát hi n s m b nh ph i nhi m b i Giám nh kh lao ng b ï trí nơi lao ng thích h p cho ngư i m c b nh ho c cho ngh vi c m t s c c hư ng ch n bù tương x ng Qu n lý theo dõi i u tr cho ngư i m c b nh 5.4 Các bi n pháp khác Nghiên c u ch làm vi c thích h p cho m t s ngành ngh có nhi u b i rút ng n th i gian làm vi c ngày tăng thêm gi ngh hàng năm Kh u ph n ăn cho công nhân làm nơi nhi u b i c n có nhi u m, nhi u sinh t , nh t sinh t C, b ng cách ăn nhi u rau xanh, hoa qu tươi T ch c t t i u ki n an dư ng, ngh ngơi cho th ti p xúc v i b i n ng II M t s b nh b i phôi quan tr ng B nh b i ph i silic (Silicoisis) B nh b i ph i - silic tình tr ng b nh lý ph i th hít b i có nhi u dioxyt silic c i m c a b nh v m t gi i ph u xơ hóa phát tri n h t hai ph i, v m t lâm sàng khó th , v X quang có nhi u hình nh t n thương v i m ánh m c bi t 182 nư c có n n cơng nghi p hi n i, b nh silicosis phát tri n m nh m t gánh n ng cho xã h i làm nhi u th y thu c y h c lao ng quan tâm nghiên c u, ó m t b nh n ng, hoàn toàn ngh nghi p có ph m vi tồn th gi i Vi t Nam m y ch c năm g n ây, s li u i u tra chưa y nhi u tác gi cho th y s b nh nhân lên n hàng nghìn ngư i Vi t Nam qua i u tra cho th y th m t l m c b nh ph i nhi m b i than 0,7-3,5%, th lò g ch ch u l a Thanh Trì C u u ng m c silicose t 10,2-12,9% M t s i u tra g n ây cho th y t l b nh b i ph i Silic mi n Trung 14,08% (N N C nh ctv, 1992) Trong ngành úc khí, t l b nh b i ph i Silic Vi t nam lên n 40% (N.V Hoài ctv, 1992) 1.1 Nguyên nhân Nguyên nhân ti p xúc ngh nghi p v i b i silic t (SiO2) Công nhân làm vi c ngành có ti p xúc v i b i silic Nguy ti p xúc: Làm vi c h m m , m than, m kim lo i, khai thác xây d ng Ngành khí luy n kim c bi t công nhân phân xư ng úc, làm khuôn,làm s ch b ng cách phun cát Công nhân làm vi c ngh th y tinh, sành s , g m Trong công nghi p xi măng t l b nh b i ph i - silic th p b i xi măng có hàm lư ng silic th p Các y u t nh hư ng: Kích thư c b i t 0,5 - 5µ ng kính nguy hi m nh t c h p th ph nang N ng b i l n nguy m c b nh l n, c bi t hàm lư ng SiO2 t có b i y u t quan tr ng nh t quy t nh tính ch t c h i c a b i Ngoài y u t cá nhân viêm nhi m ng hô h p mãn tính, lao ph i nh ng y u t thu n l i cho s ph t tri n b nh b i ph i - silic 1.2 Cơ ch b nh sinh Có nhi u gi thuy t thuy t gi i : b i vào ph i gây kích thích h c phát sinh ph n ng xơ hóa ph i, thuy t hóa h c, thuy t nhi m trùng, thuy t d ng Nhưng t năm 1954 lý thuy t v mi n d ch h c c a Pernis Vigliani c nhi u ngư i công nh n i m xu t phát c a trình s tan rã i th c bào sau ăn nh ng h t b i silic B i silic có tác d ng c i v i t bào i th c bào ăn h t b i màng t bào b t n thương, c bi t t n thương túi tiêu th c bào làm cho nh ng men th y phân thoát khu ch tán t bào ch t gây nên s t tiêu c a i th c bào S tiêu h y i th c bào silic gây nên m t lo t ph n ng sinh h c, d n n s hình thành t n thương th h t c trưng cho b nh silicosis S tan rã c a i th c bào có hai tác d ng : - Gi i phóng y u t sinh xơ, kích thích ho t ng c a nguyên xơ bào - Gi i phóng kháng nguyên b th c bào t trư c có th có c t kháng nguyên, i u d n n s gia tăng mi n d ch s xu t hi n kháng th , ti p n ph n ng kháng nguyên kháng th C hai tác d ng u gây xơ hóa ph i 1.3 Gi i ph u b nh lý T n thương gi i ph u b nh lý c trưng c a b nh b i ph i - silic h t silic, t p trung vùng chung quanh ph qu n chung quanh m ch máu, ng kính 0,3 ( 1,5mm có th có s k t h p nhi u h t cho h t l n Nh ng h t silic có hình trịn ho c hình th , trung tâm g m có nh ng bó xơ c x p hư ng tâm ho c hình cu n len, có hịa l n thành m t kh i ng nh t Chung quanh c bao b c m t qu ng t bào g m nh ng s i lư i, i th c bào, nguyên bào s i, tương bào 1.4 Tri u ch ng 183 Lâm sàng : Tri u ch ng lâm sàng giai o n u r t nghèo nàn kín áo, xu t hi n r t mu n ch y u khó th Sau ó ho, au ng c ó nh ng tri u ch ng khơng i n hình b nh hơ h p B nh silicosis khơng gây khãi huy t, n u có khái có th th y b t c huy t có th kèm thêm lao ph i Th tr ng b nh nhân giai o n u bình thư ng, giai o n n ng th tr ng gi m d n n suy s p, khám th c th th y có d u hi u b t thư ng Thăm dị ch c hơ h p : Ch c thơng khí ph i gi m : Gi m thơng khí h n ch (FVC gi m), h u qu c a nhu mô ph i b xơ hóa Trong giai o n n ng thư ng có gi m thơng khí ph i h p (FVC gi m kèm thêm gi m FEV1) có k t h p t n thương ph qu n ho c t n thương xơ hóa n ng gây t c ngh n ng th Các xét nghi m huy t h c sinh hóa có thay i không c thù X quang Ch n oán xác b nh silicosis ch y u d a vào X quang ph i, phim X quang ngư i ta có th th y nh ng hình nh t nh ng n t m kích thư c s lư ng khác cho n nh ng kh i gi u to nh khác thư ng th y c hai bên ph trư ng X quang ch n oán b nh b i ph i òi h i k thu t ch p phim c bi t v li u lư ng tia có c phim kinh nghi m v Và c n nh có kho ng 40 b nh có hình nh X quang tương t hình nh X quang c a b nh b i ph i - silic, ó X quang chưa ch n ốn 1.5 Bi n ch ng Bi n ch ng xu t hi n giai o n n ng g m : dãn ph nang, tâm ph mãn, lao ph i, tràn khí ph m c, b i nhi m Ch n oán b nh b i ph i - silic d a vào h i ti n s ngh nghi p, o ch c hơ h p hình nh X quang ph i Ti n s ngh nghi p : xác nh th i gian ti p xúc v i b i SiO2 Ph i i u tra hàm lư ng b i thành ph n SiO2 t có b i Khám lâm sàng ch y u phát hi n b nh khác b n thân b nh b i ph i - silic Quan tr ng nh t X quang, có th phát hi n c b nh giai o n s m, ta ã bi t có kho ng 40 b nh có hình nh X quang g n gi ng v i b nh b i ph i - silic 1.6 i u tr Hi n chưa có i u tr c hi u ch y u i u tr tri u ch ng B nh v n ti p t c ti n tri n m c d u ã ti p xúc v i b i Do ó i u quan tr ng v n d phịng có bi n pháp CSSKB cho công nhân ti p xúc v i b i silic B nh b i ph i Asbest (Asbestosis) B nh b i ph i - asbest b nh ph i ngh nghi p quan tr ng th hai, sau b nh b i ph i silic B nh gây nên ti p xúc lâu dài v i b i amiant s n xu t T n thương b nh lý b nh xơ hóa ph i, d n n gi m ch c hô h p Amiant nguyên li u c s d ng nhi u cơng nghi p có nh ng c tính q : khơng cháy, b n v i nhi t cao v i ch t hóa h c acid, ki m, ch u c l c ma sát Amiant c dùng d t v i may lo i áo cách nhi t, th m ch ng l a, th ng cách nhi t, v t li u cách âm, v t li u xây d ng (g ch ngói amiant, xi măng amiant), bìa tơng, má phanh ơ-tơ Cơng nhân làm vi c ngành công nghi p ngành khai thác m , qu ng có amiant ch bi n qu ng amiant u có th m c b nh b i ph i - asbest 184 Nh ng b nh án u tiên v b nh b i ph i - asbest c mô t vào năm 1906 Pháp (Auribault), 1907 Anh (Murray), Pancoast ctv năm 1927 ã mô t nh ng bi n i v X quang c a b nh Năm 1950 tr v sau, ngư i ta cơng nh n có b nh b i ph i - Asbest Năm 1967, Anh c tính có kho ng 20000 cơng nhân m c b nh Vi t nam u nh ng năm 70, ã phát hi n m t s trư ng h p b nh b i ph i Asbest nhà máy fibrocement (5,5%) Ngoài b i amiant gây t n thương b nh lý màng ph i, màng b ng: gây u trung bi u mô (mesothelioma) 2.1 Cơ ch b nh sinh ph i, s i amiant (có ng kính < 2µ) xâm nh p vào nhu mơ ph i có c i m c m theo chi u dài m t thư ng khơng nhìn th y c Sau m t th i gian s d n n hi n tư ng xơ hóa ph i, ch gây xơ hóa ph i cịn chưa rõ, ây có s th c bào i v i s i có chi u dài < 5µ, s i amiant q dài có hi n tư ng g n i th c bào ( TB) vào s i amiant, ởc tính c a amiant i v i TB th p nên không gây s t tiêu c a TB Ngư i ta cho r ng hi n tư ng xơ hóa ph n ng c a t bào i v i d v t, q trình ph n ng hồn tồn khác v i ph n ng c a b nh silicosis hai i m : Khơng có ho i t c a TB khơng có ph n ng mi n d ch 2.2 Tri u ch ng V lâm sàng: B nh xu t hi n r t mu n thư ng t - 10 năm ti p xúc Giai o n u t t kín áo bi u hi n b ng ho, khó th , t c ng c Ban u ho m i ch m t hi n tư ng ph n ng c a qu n khí qu n (do b i kích thích) xu t hi n th i gian làm vi c, sau ó h t ho có s thích ng v i b i Sau kho ng – năm ti p xúc ho xu t hi n tr l i, ho thư ng xuyên hơn, hay tái phát v mùa ơng, ó d nghi th i ti t Khó th g ng s c, lúc u nh d b qua cho tu i già (vì b nh asbestosis thư ng xuyên không ph i b nh c a ngư i tr ) thư ng kèm theo t c ng c Khám th c th nghe th y ran n khô, khu trú áy ph i Ran n d u hi u thư ng xuyên c hi u c a b nh b i ph i - asbest Ch c hô h p : C n thi t cho ch n oán tiên lư ng: FVC gi m Trong giai o n n ng FEV1 gi m X quang : T n thương thư ng vùng dư i ph qu n trư ng v i ám m nh , lan t a khơng u ban u góc sư n hồnh v sau lan c ph trư ng nh ph i không bao gi b t n thương Hình nh X quang b nh b i ph i - asbest hay thay i không c hi u Soi m : + Soi m tr c ti p dư i kính hi n vi có th th y s i amiant lóng lánh, su t ng kính 0,5 - 2µ, dài 20 - 150µ + Th asbest: Khi s i amiant c m theo chi u dài vào ph nang, protein s n bao b c l i v i s hi n di n c a huy t s c t , ngư i ta g i ó th asbest Nhu m b ng ferocyanua kali s cho màu xanh nhu m b ng sunfua amoni s cho màu en Có s i amiant th asbest m ch có ý nghĩa có ti p xúc v i b i amiant 2.3 Bi n ch ng Bi n ch ng c a b nh b i ph i Asbest x y giai o n n ng g m: Ung thư ph i, r i lo n h th ng t o huy t, tâm ph mãn, giãn ph qu n, nhi m trùng, tràn khí màng ph i 2.4 Ch n oán 185 Các tri u ch ng c a b nh b i ph i - asbest u khơng c trưng ó ch n oán ph i d a vào ti n s t t c tri u ch ng lâm sàng c n lâm sàng nêu 2.5 i u tr c hi u b nh b i ph i - silic, b nh b i ph i - asbest v n Khơng có i u tr ti p t c phát tri n m c d u ngưng ti p xúc v i b i B nh b i ph i (Byssinosis) Trong b nh ph i th c v t, b nh b i ph i m t nh ng b nh ph bi n nh t B nh g i b nh hen c a th d t, b nh s t ngày th hai hay b nh khó th t c ng c ngày th hai B nh có nguyên nhân ngh nghi p ti p xúc v i b i bông, lanh, gai c trưng b ng tri u ch ng khó th c p tính, kèm theo ho, t c ng c vào m t ho c nhi u ngày tu n lao ng, có th h i ph c dùng thu c giãn ph qu n Lâu ngày có th d n n h i ch ng ngh n thơng khí mãn tính thư ng xun B nh g p công nhân ngành d t, ti p xúc v i lo i b i có ngu n g c t bông, s i, v bơng Cơng nhân cán xé bơng, óng ki n, xe s i d t, u có th m c b nh T c xưa, lanh c dùng d t v i, n th k 17, Ramazzini ngư i u tiên nói n b nh b i ph i hay b nh b i ph i nhi u nư c, b nh b i ph i phát tri n m nh, nh t có 40% cơng nhân ti p xúc v i b i m c b nh nơi vi c th c hi n bi n pháp phịng ch ng b i khơng t t, t l cịn có th cao T l b nh b i phôi t i m t s nư c sau: 20% Sudăng (Khogaki, 1971) 38% Aûicâp (El Batawi, 1962) Anh, kho ng 1963 - 1966 t l b nh b i ph i lo i C1/2 - C2 26,9% M , t l 25% công nhân ch i (Zuskin, 1969) Vi t nam, có m t s nghiên c u cho th y có nhi u ngư i làm vi c nhà máy d t m c b nh này, 18,2% (Bùi Qu c khánh, 1991) S ngư i lao ng tr c ti p v i lo i nguyên li u ay gai tình hình m c b nh b i ph i bơng Vi t nam chưa có s li u y 3.1 Cơ ch b nh sinh Ngư i ta ưa nhi u nguyên nhân gây b nh vai trò c a vi chu n n m, nhi m trùng ng hô h p vi sinh v t có s i, nhi m môi trư ng ch t c, khói thu c Trong s nguyên nhân, ngư i ta cho r ng ch c ph i có m t ch t gây co th t ph qu n ch a b i bơng Ngồi ra, b nh b i ph i n ng hay nh có liên quan n lư ng b i bơng nơi lao ng nhi u hay ít, th i gian ti p xúc v i b i dài hay ng n Cơ ch b nh sinh c a b nh b i ph i chưa c hi u bi t y , ch có v h p lý nh t vi c gi i phóng histamine c a m t ch t ó chưa c bi t có bơng, lanh gai S có m t m t ch t gây co th t ph qu n b i (v i hi n tư ng gi i phóng histamine), khơng mang tính kháng nguyên, gi i thích c tri u ch ng i n hình xu t hi n ngày th hai Ph n l n histamine t ch c ph i c gi i phóng, tác ng lên ng th vào ngày lao ng u tiên, ch m t ho c khơng cịn histamine gi i phóng n a cho n ngư i công nhân ngh vi c cu i tu n i u l i khơng gi i thích c t i b nh nhân b b nh b i ph i bơng n ng l i tình tr ng m t kh lao ng v i tri u ch ng t c ngh n ng hô h p thư ng xuyên kéo dài Có nhi u kh c hai lo i y u t gi i phóng histamine có khơng mang tính ch t kháng ngun u có vai trị ch phát sinh b nh b i ph i V gi i ph u b nh lý, ph i khơng có bi n i c hi u Khơng có xơ hóa, chi ti t v t ch c ph i tương t b nh nhân b viêm ph qu n mãn 3.2 Tri u ch ng 186 3.2.1 Tri u ch ng lâm sàng Tri u ch ng lâm sàng t c ng c khó th b t u lao ng sau ngày nngh cu i tu n ho c nh ng ngày ngh khác giai o n mu n, sau nhi u năm ti p xúc v i b i, b nh nhân gi m kh lao ng nghiêm tr ng v i tri u ch ng c a viêm ph qu n mãn giãn ph nang - giai o n s m: tri u ch ng c trưng t c ng c vào ngày lao ng u tiên sau ngày ngh cu i tu n, thư ng vào ngày th hai (n u ngày ngh th sáu ngày lao ng u tiên th b y), kéo dài cho n h t ca lao ng tri u ch ng h t sau r i v trí lao ng Vào ngày th ba khơng cịn tri u ch ng Trong trình b nh phát tri n, tri u ch ng t c ng c có kèm theo khó th , t c ng c khó th ngày kéo dài, lan sang ngày th ba r i th tư ngày khác n a giai o n này, tri u ch ng kéo dài nh d n vào ngày cu i tu n Ngồi cịn có tri u c ng khác ho m t m i nh c u c bi t s t, th có tác gi g i b nh b i ph i b nh s t ngày th hai -Trong giai o n n ng hơn, tri u ch ng xu t hi n t t c ngày làm vi c c ã chuy n ngh không ti p xúc v i b i n a, b nh v n không thuyên gi m -Vào giai o n cu i, b nh b i ph i không phân bi t c v i b nh viêm ph qu n mãn, giãn ph nang nguyên nhân không ph i ngh nghi p, tr khai thác ti n s , th y có tri u ch ng t c ng c xu t hi n m t cách c trưng vào ngày lao ng u tiên tu n làm vi c Nhưng thư ng b nh nhân l i quên nh ng tri u ch ng s m, nên c ch n ốn b nh mãn tính ng hô h p không ph i ngh nghi p 3.2.2 Bi n i ch c hô h p Các tri u ch ng lâm sàng có liên quan v i s gi m rõ r t dung tích hô h p su t ca lao ng Theo dõi s thay i th tích th t i a giây u trư c sau ca lao ng vào ngày th hai r t quan tr ng, có ý nghĩa xác nh ch n ốn giúp ch n oán s m b nh b i ph i bơng ngư i có tri u ch ng c a b nh b i ph i bơng, th tích th t i a giây u s gi m nhi u có ý nghĩa sau ca lao ng so v i u ca, nh ng ngư i khơng có tri u ch ng 3.2.3 Phim X quang ph i Không th y bi n i c hi u c a b nh b i ph i bơng phim X quang, n u có ch nh ng hình nh t n thương c a b nh viêm ph qu n mãn, giãn ph nang nguyên nhân không ph i ngh nghi p 3.4 Ch n oán Ch n oán s m b nh ph i nhi m b i d a vào: − Ti n s ngh nghi p: Y u t ti p xúc, ngư i b nh làm vi c s s n xu t nhà máy ch bi n bông, ay, gai; nhà máy s i, d t v i, d t bao bì, ti p xúc lâu năm v i lo i b i th c v t nói − Các tri u ch ng i n hình: T c ng c, khó th xu t hi n vào ngày làm vi c u tiên tu n sau ngày ngh cu i tu n − Ch c hô h p: Có bi u hi n c a gi m thơng khí t c ngh n, c bi t ngày lao ng u tiên c a tu n l làm vi c 3.5 Ti n tri n tiên lư ng Các tri u ch ng c a b nh xu t hi n vài tu n ho c vài tháng r i có th m t h n n u công nhân chuy n ngh giai o n s m c a b nh Thông thư ng b nh có th ti n tri n n ng v i khó th , ho B nh ti n tri n qua giai o n n ng v i tình tr ng suy hơ h p mãn , có th d n n bi n ch ng nhi m trùng, suy tim ngư i nghi n thu c lá, tiên lư ng b nh n ng 187 3.6 Các bi n pháp d phòng Áp d ng bi n pháp phòng ch ng b i nói chung - C n lưu ý m t s i m: + Thay th nguyên li u không th c t + C n ph i có h th ng thơng gió hút b i, l c b i + Giám sát n ng b i khơng khí, n ng b i t i a cho phép i v i b i b i cao 4mg/m3, 50% công nhân m c b nh b i ph i bông, nơi 1mg ( nơi có n ng có n ng b i kho ng 1mg/m3 không m c b nh này) − Bi n pháp cá nhân: Công nhân ph i mang kh u trang làm vi c ti p xúc v i b i N u nơi làm vi c có n ng b i cao, c n có bi n pháp hốn i v trí cơng vi c, c n gi m th i gian ti p xúc v i b i − Bi n pháp y t : - Phát hi n d u hi u c trưng c a b nh b i ph i bông, d a vào b ng câu h i - o ch c thơng khí ph i S thay i ca lao ng u tiên sau ngày ngh cu i tu n - Qu n lý, i u tr ngư i m c b nh - N u c chuy n công tác sang làm công vi c khác (không th c t ) Câu h i ánh gía cu i Xác nh t m quan tr ng c a lo i b i khác môi trư ng lao ng, nh hư ng c a b i n s c kh e c a ngư i; Li t kê c m t s b nh ngh nghi p b i gây ra; Th o lu n c y u t ch n oán s m i v i m t s b nh ph i nhi m b i; Xác nh c bi n pháp phòng ch ng b i b o v s c kh e cho ngư i công nhân ngành s n xu t có liên quan Tài li u tham kh o B Y t , (2002), B nh b i ph i - silíc ngh nghi p, Nhà xu t b n lao ng xã h i, Hà n i B Y t -d án " K hoach phòng ch ng b nh b i ph i Silic" ,(2001), B nh b i ph i silic ngh nghi p, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i B Y t , V y t d phòng, (2002), Khám sàng l c giám sát công nhân ti p xúc v i b i khoáng, Nhà xu t b n y h c, Hà n i Nguy n Th H ng Tú,(2003), Tài li u hu n luy n Nâng cao s c kho nơi làm vi c (Tài li u dùng cho gi ng viên) , Nhà xu t b n y h c, Hà n i Ng c Phong, Lê Quang Hoành (1998), Y h c lao ng (Giáo trình sau i h c) T p II, Nxb Y h c, Hà N i Lê Trung, (2001), Các b nh hô h p ngh nghi p, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i http://www.moh.gov.vn/ 188 http://www.ytecongcong.com David Snashall (2003), ABC of Occupational And Evironmental Health, second edition, BMJ, London 10 Phoon W.(1988), Practical occupational heath, PG Publishing Pte Ltd, Singapore 11 Joseph LaDou (2007), Current occupational and environmental medicine, New York ; London : Lange Medical Books/McGraw-Hill, 12 ISBN-13 978-0-07-144313-5 ISBN-10: 0-07-144313-4 13 www.euro.who.int/air 14 http://www.ilo.org/global/lang en/index.htm 189 TÀI LI U THAM KH O CHÍNH I TI NG VI T H ng Anh (2008), H th ng tiêu chu n v môi trư ng, Nxb Lao h i ng - Xã B môn V sinh - D ch t , (1997), V sinh Môi trư ng - D ch t , T p 1, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i B môn V sinh - d ch t , trư ng t p I, Nhà xu t b n y h c B môn V sinh - D ch t , (2003) Giáo trình Khoa h c Mơi trư ng S c kho Môi trư ng, Trư ng i h c Y Hu B mơn phân tích Trư ng Mơi trư ng, Hà n i B Y t , (2002), B nh b i ph i - silíc ngh nghi p, Nhà xu t b n lao Hà n i B Y t , (2003), Tài li u hư ng d n qui trình ch ng nhi m khu n b nh vi n, T p I, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i B Y t , (1999), Quy ch qu n lý ch t th i y t , Nhà xu t b n Y h c, Hà n i B Y t (2006), Chăm sóc s c kho ban xu t b n Y h c, Hà n i i h c Y khoa Hà n i, (1978), V sinh D ch t , i h c Dư c Hà n i, (2002), Môi trư ng u c ch t ng xã h i, Vi t nam tình hình m i, nhà 10 B Y t -d án " K hoach phòng ch ng b nh b i ph i Silic" ,(2001), B nh b i ph i silic ngh nghi p, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i 11 B Y t Vi n Y h c lao ng V sinh Môi trư ng, (2002), Tâm sinh lý lao ng Ergonomi, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i 12 B Y t -V Y t d phòng , (2001), S tay c p c u t i ch s s n xu t, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i 13 B Y t , V y t d phòng, (2000), S tay hư ng d n x lý nư c v sinh môi trư ng mùa bão l t, Nhà xu t b n y h c, Hà n i 14 B Y t , V y t d phòng, (2002), Khám sàng l c giám sát công nhân ti p xúc v i b i khoáng, Nhà xu t b n y h c, Hà n i 15 B Y t , V y t d phòng, (2001), Dinh dư ng th d c lao xu t b n y h c, Hà n i 16 Nhi u tác gi (2001) , Cơ s khoa h c môi trư ng, Nhà xu t b n văn hố thơng tin, 467 trang 17 Lưu c H i, (2001), Cơ s khoa h c Môi trư ng, Nhà xu t b n gia Hà n i 18 Khoa V sinh sinh h c chung V sinh h c Quân s , H c vi n Quân Y, (1984), Giáo trình V sinh h c chung V sinh h c quân s , H c vi n Quân Y, Hà n i 19 Lê Văn Khoa, (1995), Môi trư ng ô nhi m , Nhà xu t b n Giáo d c, Hà n i 20 Hồng Tích M nh,(1974), V sinh Hoàn c nh, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i ng, Nhà i h c Qu c 190 21 Hồng Tích M nh, (1977) , V sinh - D ch t , T p 1, Nhà xu t b n Y h c, H n i 22 Nguy n Huy Nga, (2001), S tay th c hành Y t trư ng h c, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i 23 Nguy n Huy Nga, (2003), Chăm sóc s c kho h c sinh, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i 24 Nguy n Ng c Ngà, (1999), Th c hành y h c Lao n i 25 Nguy n Th H ng Tú,(2003), Chăm sóc nâng cao s c kho cho ngư i lao ng nông nghi p, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i 26 Nguy n Th H ng Tú,(2003), Tài li u hu n luy n Nâng cao s c kho nơi làm vi c (Tài li u dùng cho gi ng viên) , Nhà xu t b n y h c, Hà n i 27 ng, Nhà xu t b n Y h c, Hà Ng c Phong, (1995), V sinh Môi trư ng, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i 28 Ng c Phong,(1986), Môi trư ng S c kho ng i, B Trung h c chuyên nghi p, Ch ương trình 5202 Hà n i 29 Ng c Phong, Lê Quang Hồnh (1998), V sinh mơi trư ng nguy t i s c kh e, t p I, Nxb Y h c, Hà N i 30 Ng c Phong, Lê Quang Hoành (1998), Y h c lao h c) T p II, Nxb Y h c, Hà N i 31 Qu c h i nư c C ng hoà xã h i ch nghĩa Vi t nam, (2006), Lu t b o v Môi trư ng, Nhà xu t b n Lao ng – Xã h i, Hà n i 32 Võ Quý, (1993), Sinh th h c, Trư ng 33 S Y t Th a thiên - Hu , Trung tâm Y tê d phòng, (1999), L p t p hu n Phương pháp k thu t xây d ng h xí h p v sinh, Hu 34 L ê Trình, (1996), Quan tr c ki m sốt nhi m Mơi trư ng nư c, Nhà xu t b n Khoa h c k thu t Hà n i 35 Lê Trung,(1997), B nh ngh nghi p, T p 1, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i 36 Lê Trung,(1997), B nh ngh nghi p, T p 2, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i 37 Lê Trung, (2001), Các b nh hô h p ngh nghi p, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i 38 Trư ng i h c Dư c Hà n i, B môn Phân tích, (2002), Mơi trư ng Mơi trư ng, Hà n i 39 Trư ng i h c Y Thái bình, (1998), S c kho l a tu i, t p 3, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i 40 http://www.moh.gov.vn/ 41 http://www.epe.edu.vn/ 42 http://www.ytecongcong.com 43 http://www.vinabook.com/tim-hieu-luat-bao-ve-moi-truong TI NG ANH VÀ TI NG NGA i h c ng (Giáo trình sau i i h c T ng h p Hà n i, Hà n i c ch t 191 44 Aron J.L , Patz J A , (2001), Ecosystem Change and Globan Health : A Global Perpective, Baltimore , Md , Johns Hopkins University Press 45 Bassett W.H., (1995), Clay's handbook of Environmental Health, 7th edition, Chapman & Hall 46 David Snashall (2003), ABC of Occupational And Evironmental Health, second edition, BMJ, London 47 Howard Frumkin (2006), Environmental Health from Global to Local, Published by Jossey-Bass, San Francisco, USA 48 Michael I Greenberg, 2003, Occupational, Industrial, and Environmental Toxicology et alt, Mosby, Philadelphia, USA 49 Phoon W.(1988), Practical occupational heath, PG Publishing Pte Ltd, Singapore 50 53 Robert H Friis, (2007), Essentials of Environmental Health, Jones and Barlett publishers, USA ISBN 10: 0-7637-4762-9 ISBN-13: 978-0-7637-4762-6 Joseph LaDou (2007), Current occupational and environmental medicine, New York ; London : Lange Medical Books/McGraw-Hill, ISBN-13 978-0-07-144313-5 ISBN-10: 0-07-144313-4 Waltner-Toews, D (2004) Ecosystem Sustainability and Health :A Practical Approach New York : Cambridge University Press www.web.health.gov/environment 54 www.euro.who.int/air 55 www.who.int/phe/health_topics/air/en 56 www.epa.gov 57 http://www.who.int/ipcs/publications/ 58 http://www.cdc.gov/niosh/ 59 http://www.ilo.org/global/lang en/index.htm 60 http://www.worldbank.org/ = Web ngân hàng th gi i 61 Габович Р.Д , Познанский С С , Шахбазян Г Х,(1993), Гигиена , Галовное издательского объединения “вища школа’’, Киев 51 52 M CL C Stt 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 N i dung M cl c Môi trư ng s c kho ngư i Khoa h c Môi trư ng s c kho Môi trư ng Sinh v t ngư i Nh ng bi n i dân s i u kiên ngư i Năng lư ng ô nhi m môi trư ng Qu n th sinh v t h sinh thái H sinh thái nơng nghi p ki m sốt sâu b nh c d i Môi trư ng Nư c V sinh nư c u ng Ô nhi m nư c Môi trư ng t V sinh t-Thanh tr ch t th i c Môi trư ng không khí V sinh khơng khí Ơ nhi m khơng khí Nhà Quy ho ch ô th V sinh s h c t p V sinh trư ng h c V sinh nhà tr m u giáo V sinh B nh vi n i cương Y h c Lao ng Các y u t Lý h c môi trư ng s n xu t Ti ng ôn s n xu t Vi khí h u nóng s n xu t Các y u t hóa h c s n xu t Phòng ch ng nhi m c s n xu t Nhi m c hoá ch t B o v th c v t Nhi m c Chì Các y u t sinh h c môi trư ng lao ng B i môi trư ng lao ng Tài li u tham kh o Biên so n Trang ThS.Nguy n H u Ngh TS Hoàng Tr ng S TS Hoàng Tr ng S ThS Nguy n Văn Hoà TS Hoàng Tr ng S ThS Nguy n Văn Hoà 17 24 31 40 TS Hoàng Tr ng S TS Hoàng Tr ng S 46 62 ThS Ph m Th H i 77 ThS.Nguy n H u Ngh ThS.Nguy n H u Ngh TS Hoàng Tr ng S 91 97 105 ThS.Nguy n H u Ngh ThS.Nguy n H u Ngh ThS.Nguy n H u Ngh ThS H Hi u 114 118 124 130 ThS.Nguy n H u Ngh ThS.Nguy n H u Ngh 139 145 TS Hoàng Tr ng S ThS Tr n Th Anh ThS Tr n Th Anh ThS H Hi u ThS H Hi u 151 157 165 172 177 189 I H C HU TRƯ NG I H C Y DƯ C HU C NG HOÀ XÃ H I CH NGHĨA VI T NAM c l p - T - H nh phúc GIÁO TRÌNH I N T Thơng tin dành cho ch biên Thơng tin v tác gi giáo trình : H tên ch biên : NGUY N H U NGH Sinh năm : 1958 Cơ quan công tác : B môn S c kho Môi trư ng, Khoa Y t Công c ng, trư ng i h c Y Dư c Hu a ch Email liên h : ngh 409@yahoo.com.vn Ph m vi i tư ng s d ng giáo trình : 2.1 Giáo trình có th dùng tham kh o cho nh ng ngành : 2.2 Có th dùng cho trư ng : i h c y khoa, H Dư c khoa, Khoa môi trư ng H khoa h c i tư ng nghiên c u v Môi trư ng 2.3 Các t khố : Mơi trư ng, Ơ nhi m, V sinh, Air Pollution, Soil Pollution , Water Pollution, Rác th i, B i n, Pesticides, Ơzơn hole 2.4 Yêu c u ki n th c trư c h c mơn : Hố h c, Sinh h c, Sinh lý, Sinh hoá , Gi i ph u, Vi sinh v t, Lý sinh, N i khoa s 2.5 Giáo trình chưa xu t b n 2.6 ã g i m t file nh kèm theo ... th oxy) ch t ng, ch t b? ?o, protit Trong m? ?i trư ng nư c ch t d b vi sinh v t phân h y t o thành kh? ? cacbonic nư c - C? ?c ch t h u kh? ? phân h y sinh h c ch t DDT, PCB, Dioxin, ch t a v? ?ng ng? ?ng t. .. ch t, kh o c , nhân h c c khoa h c xã h i Sinh th? ?i h c c coi m t khoa h c trung gian, h ? ?c bao trùm lên khoa h c i t? ? ng nghiên c u c a sinh th? ?i h c có m c t ch c kh? ?c t th p lên cao: C? ? th... t Mơ t chu trình sinh a h? ?a Trình b? ?y s di n th c a qu n th sinh v t T? ?I LI U THAM KH O B Gi? ?o d c t o, Thư vi n gi? ?o trình i n t , Giaotrinh.khoahocmoitruong http://ebook.edu.net.vn, Lê Th c