TỔNG QUAN VỀ CÁC TÍN NGƯỠNG THỜ THẦN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH HÀ TĨNH
Vài nét về vùng đất Hà Tĩnh
Hà Tĩnh thuộc khu vực Bắc Trung bộ, có vị trí 17 0 53 ' 50 '' - 18 0 45 ' 40 '' vĩ độ Bắc và 105 0 05 ' 50 '' - 106 0 29 ' 40 '' kinh độ Đông Hà Tĩnh là một phần máu thịt của
Tổ quốc Việt Nam, nằm trên dải đất liền với các địa phương khác, có phía Bắc giáp dòng Lam Giang với Nghệ An, phía Nam giáp dãy Hoành Sơn với Quảng Bình, phía Đông là biển Đông và phía Tây là dãy Trường Sơn hùng vĩ, tiếp giáp với Lào Tỉnh Hà Tĩnh có diện tích tự nhiên rộng 6.055,6 km² và dân số ước tính khoảng 1.300.800 người (năm 2005), bao gồm 13 huyện thị.
Ba đô thị gồm thành phố Hà Tĩnh, thị xã Hồng Lĩnh và thị xã Kỳ Anh, cùng với mười huyện: Hương Sơn, Hương Khê, Đức Thọ, Nghi Xuân, Can Lộc, Thạch Hà, Cẩm Xuyên, Kỳ Anh, Vũ Quang, và Lộc Hà.
Thiên nhiên Hà Tĩnh nổi bật với vẻ đẹp hùng vĩ và đa dạng, mang trong mình tiềm năng to lớn Khu vực này được bao phủ bởi những ngọn núi đồi, với địa hình từ cao dốc ở phía Tây Bắc dần thoai thoải về phía Tây Nam Núi Hồng Lĩnh, với 99 ngọn núi cao vút, là một trong 21 danh sơn nổi tiếng của Việt Nam, được triều Nguyễn chọn khắc vào Cửu đỉnh ở cố đô Huế Nơi đây còn có những hang động kỳ thú, ao trời, suối ngọc trong veo và những rừng thông, rừng trúc xanh mát.
Hà Tĩnh nằm trong khu vực nhiệt đới gió mùa với hai mùa rõ rệt: mùa hè từ tháng 4 đến tháng 10, nóng và khô hạn, có gió Tây Nam (gió Lào) khô nóng, nhiệt độ có thể lên tới 41°C Từ cuối tháng 7 đến tháng 10, thường có nhiều đợt bão kèm mưa lớn, gây ngập úng với lượng mưa lên tới 500 mm/ngày đêm Mùa đông từ tháng 11 đến tháng 3 năm sau, chủ yếu có gió mùa Đông Bắc mang theo gió lạnh và mưa phùn, nhiệt độ có thể giảm xuống tới 7°C.
Hà Tĩnh, một tỉnh nằm ở phía Đông dãy Trường Sơn, nổi bật với địa hình đa dạng bao gồm rừng, sông suối, ao hồ và biển cả Địa hình hẹp và dốc, nghiêng từ Tây sang Đông với độ dốc trung bình 1,2%, tạo nên một nền tảng vững chắc cho sự phát triển văn hóa và kinh tế Tỉnh có 137 km bờ biển với những bãi biển đẹp như Thiên Cầm, Thạch Hải, Thạch Bằng và Xuân Thành, cùng với nhiều sông suối và cửa lạch phong phú Địa hình đồi núi chiếm 80% diện tích tự nhiên, với dãy núi phía Tây có độ cao trung bình 1.500 m, hình thành các vùng sinh thái đa dạng Những ngọn núi, gò đồi ở đây không chỉ mang tên theo hình dáng hay sự kiện lịch sử mà còn chứa đựng nhiều truyền thuyết và huyền thoại thú vị Dải đồng bằng ven biển hẹp chạy theo quốc lộ 1A, tạo nên những điểm du lịch hấp dẫn với bãi cát dài 100 km.
Hà Tĩnh sở hữu hơn 300.000 ha rừng và đất rừng, trong đó rừng chiếm 66% và hơn 100.000 ha là đất trống, đồi trọc, cây bụi và bãi cát Diện tích rừng tự nhiên là 164.978 ha, bao gồm 100.000 ha rừng sản xuất và 63.000 ha rừng phòng hộ Trữ lượng gỗ tại đây đạt 20 triệu m³, với sản lượng khai thác hàng năm khoảng 20.000 m³ Hà Tĩnh còn bảo tồn một số vùng rừng nguyên sinh phong phú và đa dạng về động thực vật, như khu bảo tồn thiên nhiên Vũ Quang và rừng phòng hộ hồ Kẻ Gỗ Tại đây có hơn 86 họ và 500 loại cây gỗ, bao gồm nhiều loại gỗ quý và động thực vật hiếm.
Khoáng sản ở Hà Tĩnh là một nguồn tài nguyên tiềm năng lớn nhưng chưa được khai thác hiệu quả Mỏ sắt Thạnh Khê tại huyện Thạch Hà có trữ lượng khoảng 500 triệu tấn với hàm lượng sắt cao, nằm ở độ sâu từ 40 đến 100 mét Ngoài ra, khu vực Hương Sơn có thiếc và mangan, Hương Khê có than, cùng với nước khoáng Kim Sơn và ô xít titan dọc bờ biển với trữ lượng khoảng 3 - 5 triệu tấn Vật liệu xây dựng như đá, cát, và sỏi cũng rất phong phú, chủ yếu được sử dụng cho các công trình xây dựng trong khu vực và lân cận Một số khu vực còn có cát thạch anh si lích với trữ lượng lớn chưa được khai thác, cùng với nhiều loại sa khoáng khác vẫn chưa được khảo sát.
Hà Tĩnh có hệ thống giao thông phát triển với quốc lộ 1A, đường Hồ Chí Minh và đường sắt quốc gia, cùng quốc lộ 8A kết nối thị xã Hồng Lĩnh với Lào và Thái Lan Cửa khẩu quốc tế Cầu Treo và cảng biển Vũng Áng có khả năng tiếp nhận tàu lớn 50.000 tấn Tỉnh có 137 km bờ biển với 4 cửa sông chính là cửa Hội, cửa Sót, cửa Nhượng và cửa Khẩu, tạo ra nhiều bãi biển đẹp như Thiên Cầm, Thạch Hải và Thạch.
Bằng và biển Xuân Thành, cùng với khu du lịch sinh thái Nước nóng Sơn Kim, nơi có mỏ nước khoáng thiên nhiên đạt tiêu chuẩn quốc tế, là điểm đến lý tưởng cho du khách muốn dưỡng bệnh Ngoài ra, khu bảo tồn thiên nhiên Vũ Quang và khu du lịch sinh thái Kẻ Gỗ cũng góp phần làm cho Hà Tĩnh trở nên sôi động với các hoạt động thương mại, du lịch và dịch vụ từ hai miền Nam - Bắc và du khách quốc tế.
Hà Tĩnh là vùng đất có nguồn tài nguyên văn hóa phong phú với hàng trăm di tích lịch sử, trong đó có 02 di tích cấp quốc gia đặc biệt và 77 di tích thắng cảnh xếp hạng quốc gia Nơi đây nổi bật với nhiều lễ hội truyền thống như lễ hội Rước Hến, lễ hội Xuân Điền, và lễ hội chùa Hương Tích Hà Tĩnh cũng nổi tiếng với các sản phẩm thủ công mỹ nghệ độc đáo từ các làng nghề truyền thống hàng trăm năm, như mộc Thái Yên và làng rèn Vân Chàng Đặc biệt, nơi đây là quê hương của những làn điệu dân ca ví giặm và Ca trù Cổ Đạm, được UNESCO công nhận là di sản phi vật thể đại diện cho nhân loại, cùng với nhiều đặc sản nổi tiếng như bưởi Phúc Trạch và cu đơ Hà Tĩnh.
Tỉnh Hà Tĩnh sở hữu thiên nhiên đa dạng và phong phú, nhưng cũng đối mặt với nhiều thách thức khắc nghiệt từ môi trường Nhiều vùng đất ở đây cằn cỗi, chua mặn, và hệ sinh thái bị xâm hại nghiêm trọng Khí hậu khắc nghiệt với tình trạng hạn hán và lũ lụt liên tiếp gây ra thiệt hại lớn về người và tài sản, nặng nề hơn so với các khu vực khác.
Dân số hiện tại của tỉnh Hương Khê khoảng 1,3 triệu người, chủ yếu là người Kinh, với khoảng 150 người dân tộc Chứt thuộc nhóm Mã Liềng sinh sống ở vùng núi cao Khoảng 70% dân số toàn tỉnh cư trú tại các vùng đồng bằng ven sông và ven biển Cư dân chủ yếu sinh sống bằng nghề nông, bên cạnh đó còn có một số nghề thủ công truyền thống như dệt lụa Châu Phong, nghề rèn Trung Lương và làm mộc.
Xa Lang, Thái Yên, làm đồ sành ở Cẩm Trang ( Đức Thọ), làm nón ở Kỳ Anh…làm đồ tre, làm chiếu, làm quạt ở nhiều nơi trong tỉnh[47;52]
Từ thời Hùng Vương, Hà Tĩnh đã là trung tâm văn minh Đông Sơn và nổi bật trong nền văn hóa thời Lê - Nguyễn Truyền thống hiếu học của người Hà Tĩnh được duy trì qua các thời kỳ lịch sử, thể hiện qua những tên làng như gò Bút, Bút Điền, Văn Hội, Văn Lâm Nhiều người đã phải ăn khoai, sắn để có thời gian đi học, thậm chí học bài trên lưng trâu với ánh sáng từ lá đa Theo “Quốc triều đăng khoa lục,” từ đời Trần đến Nguyễn, Hà Tĩnh có 148 người đỗ đại khoa, sản sinh nhiều danh nhân như Đại thi hào Nguyễn Du, Uy viễn tướng công Nguyễn Công Trứ, danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác, và nhà sử học Phan Huy Chú.
Con người Hà Tĩnh, với vẻ mộc mạc nhưng trái tim nồng hậu, giàu tình nghĩa và tâm hồn lạc quan, là những người lưu giữ kho tàng văn hóa dân gian phong phú, bao gồm hàng vạn câu tục ngữ, ca dao và hàng ngàn bài hát dân ca Vùng đất này nổi bật với các công trình kiến trúc nghệ thuật cao như đền Chiêu Trưng, chùa Hương Tích, và đền Cả Ích Hậu, cùng những nét chạm khắc tinh tế Hát ví, hát dặm hò vè là những đóng góp đặc sắc của xứ Nghệ vào kho tàng dân ca Việt Nam Tuy nhiên, người dân Hà Tĩnh cũng phải đối mặt với nhiều thách thức từ thiên nhiên, như sóng gió của biển cả và nguy cơ ngập lụt từ các con sông, khiến họ thường xuyên chịu đựng mất mát tài sản và sinh mạng Các trận bão lũ lịch sử đã để lại dấu ấn sâu sắc trong tâm trí người dân nơi đây, tạo nên một bức tranh sống động về sự kiên cường và bền bỉ của họ trong cuộc sống.
1978, 1980, 1982, 1988, 2015, 2016, với mức độ tàn phá khủng khiếp đã minh chững cho những điều đó
Núi rừng Vụ Quang, Hương Khê, Hương Sơn không chỉ là nguồn tài nguyên phong phú với gỗ quý, hương liệu và động vật hoang dã, mà còn là nơi thử thách cho những người dân sống dưới chân núi Trường Sơn, Hồng Lĩnh và Thiên Nhẫn Họ phải đối mặt với nhiều hiểm họa từ thiên nhiên như rắn rết, thú dữ và dịch bệnh, khiến con người cảm thấy nhỏ bé trước sức mạnh của tự nhiên Trong bối cảnh đó, nhu cầu tìm kiếm chỗ dựa tinh thần trở nên cấp thiết, dẫn đến sự hình thành và tồn tại của tín ngưỡng đa thần Điều này giải thích lý do tại sao từ nhiều thế kỷ trước, người dân Hà Tĩnh đã tin tưởng vào thế giới thần linh, với Ngọc Hoàng Thượng đế đứng đầu cùng các vị thần như Thần Mưa, Thần Sấm, Thần Sét, Nam Tào và Bắc Đẩu.
Khái quát các tín ngưỡng trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh
Hà Tĩnh là vùng đất có lịch sử văn hóa lâu đời, với dấu vết cư trú của con người từ hàng vạn năm trước Các cộng đồng người đã hình thành ven biển, ven sông và chân đồi núi Kết quả khảo cổ học tại các di chỉ như Thạch Lạc (Thạch Hà), Phôi Phối (Nghi Xuân) và Thạch Đài (Thạch Hà) cho thấy vùng đất này đã trải qua nhiều thời kỳ văn hóa, từ văn hóa Sơn Vi, văn hóa Bàu Tró đến thời kỳ văn hóa Đông Sơn.
Trong thời kỳ Hùng Vương, vùng đất Hà Tĩnh thuộc bộ Cửu Đức, và trong hơn 1000 năm Bắc thuộc cùng thời Lý-Trần, Hà Tĩnh được xem là miền biên viễn của quốc gia Đại Việt Quá trình chuyển biến và thay đổi tên gọi các đơn vị hành chính tại Hà Tĩnh phản ánh sự hòa nhập của vùng đất này với các khu vực khác trong cả nước Theo tài liệu lịch sử, trong 400 năm dưới các triều đại Lý-Trần (1010-1225), Hà Tĩnh đã trải qua nhiều biến đổi quan trọng.
Vùng đất này đã trải qua những bước phát triển kinh tế và văn hóa đáng kể từ thế kỷ XIV Tuy nhiên, do vị trí địa lý quan trọng, nơi đây thường xuyên phải đối mặt với các cuộc xâm lấn và cướp bóc từ người Champa và Chân Lạp Đồng thời, mảnh đất này cũng chứng kiến nhiều cuộc hành quân nhằm bảo vệ và mở rộng bờ cõi phương Nam của Tổ quốc Cuối thế kỷ XIV, khi nhà Minh, một đế chế hùng mạnh nhất phương Đông, bắt đầu bành trướng về phía Nam, quân Minh đã lợi dụng thời điểm nhà Hồ chiếm ngôi nhà Trần để tiến hành xâm lược nước ta, buộc nhà Hồ phải rút về phía Thanh Hóa và Nghệ An.
Hà Tĩnh đã cố thủ cho đến năm 1407 thì sụp đổ, đánh dấu giai đoạn nhiều cuộc khởi nghĩa nổ ra chống lại giặc Minh xâm lược Cuộc khởi nghĩa Lam Sơn do Lê Lợi lãnh đạo là đỉnh cao của phong trào này Vào tháng 10/1424, nghĩa quân Lam Sơn tiến vào Nghệ An và thiết lập căn cứ địa Đỗ Gia (nay thuộc huyện Hương Sơn), khiến Hà Tĩnh trở thành "đất đứng chân" của nghĩa quân Lam Sơn từ năm 1425.
Thế kỷ XV là thời kỳ phát triển mạnh mẽ về kinh tế và văn hóa của Đại Việt, trong đó Hà Tĩnh nổi bật với vị trí là một vùng địa - văn hóa và chính trị thịnh vượng của đất nước.
Từ thế kỷ XVII đến những năm 70 của thế kỷ XVIII, Hà Tĩnh đã chịu nhiều ảnh hưởng từ cuộc chiến tranh Trịnh - Nguyễn, trở thành bãi chiến trường khốc liệt Nhân dân Hà Tĩnh tích cực tham gia cuộc khởi nghĩa Tây Sơn, để lại nhiều di tích lịch sử và những nhân vật nổi bật trong triều đại này Năm 1802, khi triều Nguyễn được thành lập, Hà Tĩnh chính thức được công nhận là một tỉnh vào năm Minh Mệnh thứ 13 (1831) Dưới triều Nguyễn, Hà Tĩnh trải qua nhiều thay đổi quan trọng và sự kiện lớn có liên quan đến vận mệnh đất nước.
Từ năm 1945 đến nay, dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân Hà Tĩnh đã tích cực tham gia vào cuộc đấu tranh giành độc lập tự do cho dân tộc, đồng thời nỗ lực lao động sản xuất, xây dựng và phát triển đất nước.
Vùng đất "Hồng - Lam" nổi bật với vẻ đẹp non xanh nước biếc, nhưng từ xa xưa đã trải qua nhiều khó khăn và thử thách Trong suốt lịch sử, cư dân bản địa cùng những người di cư từ Bắc vào và Nam ra đã bằng trí tuệ, sức lao động và tinh thần đoàn kết để thích nghi và vượt qua những khắc nghiệt của thiên nhiên, nhằm đảm bảo sự sinh tồn.
Trong quá trình hình thành lãnh thổ thời Lý-Trần-Lê, Hà Tĩnh chứng kiến sự chuyển dịch dân cư từ vùng đồng bằng sông Hồng, sông Mã và Châu Diễn để khai khẩn và lập nghiệp Các hoàng thân, văn thần và võ tướng của các triều đại cũng đã đưa gia đình và tùy tùng đến sinh sống tại đây Với vị trí địa lý và chính trị đặc biệt quan trọng, Hà Tĩnh là vùng đất phên dậu phía Nam, nơi giao thoa giữa người Việt ở phương Bắc và phương Nam Từ hàng ngàn năm trước, Hà Tĩnh đã là điểm tiếp xúc văn hóa giữa Đại Việt, Trung Hoa và Chiêm Thành, để lại dấu ấn văn hóa Chiêm trong khu vực.
Vùng đất Hà Tĩnh nổi bật với các địa danh, hiện vật và truyền thuyết dân gian, phản ánh sự đa dạng văn hóa phong phú Trong lịch sử, đây là điểm quyết chiến trong các cuộc đấu tranh bảo vệ và mở rộng bờ cõi, dẫn đến sự hội tụ của nhiều lực lượng chính trị xã hội và nguồn gốc di cư khác nhau, tạo nên bản sắc văn hóa độc đáo của vùng.
Hà Tĩnh, vùng đất giàu lịch sử, đã trải qua hàng thế kỷ hình thành và phát triển, chứng kiến nhiều thăng trầm của dân tộc Từ thời Ngô, Đinh, Tiền Lê, Lý đến Trần, nơi đây từng là vùng biên viễn phía Nam của Đại Cồ Việt và Đại Việt Người dân Hà Tĩnh đã kiên cường trong cuộc chiến bảo vệ độc lập, giải phóng dân tộc khỏi ách ngoại xâm, mở rộng lãnh thổ về phía Nam Hàng trăm cuộc khởi nghĩa lớn nhỏ trong thời kỳ trung đại cũng đã diễn ra trên mảnh đất này, thể hiện tinh thần bất khuất và ý chí vươn lên của người dân nơi đây.
Trên vùng đất núi Hồng và sông Lam, người dân đã phải chịu đựng nhiều nỗi đau thương do thực dân Pháp và đế quốc Mỹ gây ra trong các giai đoạn xâm lược và chiến tranh Những biến động chính trị - xã hội dữ dội này đã góp phần hình thành và phát triển niềm tin của con người vào tôn giáo và tín ngưỡng qua các thế kỷ.
Tín ngưỡng thờ cúng ông bà tổ tiên và tín ngưỡng đa thần, đặc biệt là thờ Mẫu, đã ảnh hưởng sâu rộng đến mọi tầng lớp nhân dân Hà Tĩnh từ xưa đến nay Ở Việt Nam, không tồn tại các tôn giáo phổ quát với hệ thống giáo lý hoàn chỉnh và tổ chức giáo hội chặt chẽ, nhưng người Việt đã phát triển những tín ngưỡng độc đáo, phản ánh bản sắc văn hóa và tâm linh của dân tộc.
Tín ngưỡng thờ Mẫu bao gồm Mẫu Địa, Mẫu Thuỷ, Mẫu Đại Ngàn, đại diện cho ba yếu tố thiên nhiên thiết yếu trong môi trường sống của con người Đồng thời, Mẫu Âu Cơ, Bà mẹ sáng tạo văn hoá, cũng là một phần quan trọng trong tín ngưỡng này.
Tín ngưỡng Tứ pháp thờ bốn người con của Phật Mẫu Man Nương bao gồm Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi và Pháp Điện, tượng trưng cho các yếu tố tự nhiên như Mây, Mưa, Sấm và Chớp Những yếu tố này có ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống xã hội trong nền văn minh lúa nước.
Quá trình du nhập tín ngưỡng thờ Mẫu vào vùng đất Hà Tĩnh
Nằm trong không gian tín ngưỡng của vùng Bắc Trung bộ nói riêng, người
Hà Tĩnh đã từ lâu coi trọng tín ngưỡng thờ Mẫu, với nhiều điểm thờ trải dài từ Nghi Xuân đến Kỳ Anh và từ Lộc Hà đến Hương Sơn, Vũ Quang Người dân nơi đây, như nhiều tỉnh khác như Thanh Hóa và Nghệ An, rất tôn kính hình ảnh của Liễu Hạnh, nữ thần trong hệ thống “Tứ bất tử” của thần linh Việt Nam.
Thánh Mẫu Liễu Hạnh, xuất hiện vào thế kỷ XVI, là biểu tượng hội tụ phẩm hạnh của thần, tiên và Phật Trong tín ngưỡng dân gian, hình ảnh Liễu Hạnh đa dạng, từ cô gái, người vợ đến nhà văn và nữ tướng Bà thể hiện lòng hiếu nghĩa theo Nho giáo, sở hữu pháp thuật của Đạo giáo và quy y theo Phật giáo, cho thấy sự linh hoạt và phong phú trong vai trò của mình.
Hạnh cũng tỏ ra tha thiết với cuộc sống Trên thực tế, đấy là tâm thức, ước vọng của dân gian dồn tụ trong hình ảnh tối thượng
Bà chúa Liễu, hay Mẫu nghi thiên hạ Liễu Hạnh, tại Hà Tĩnh có sự tích độc đáo, phản ánh tín ngưỡng dân gian sâu sắc trong tâm thức cư dân Người dân tin vào Mẫu để thực hiện ước mong trần thế, từ việc học hành đến luyện tập võ nghệ, hay tìm kiếm sự thanh tịnh trong cõi thiêng Tại Hà Tĩnh, nhiều điện thờ các Thánh mẫu gắn liền với vùng đất này như Thánh mẫu Bích Châu, Ngọc Trần Thánh mẫu, và Bạch Ngọc Thánh mẫu Các vị Thánh mẫu này đều thể hiện lòng yêu nước, thương dân, và sự hy sinh vì đất nước, được nhân dân tôn vinh như những biểu tượng của lòng trung thành với vua và tổ quốc.
Bà được biết đến không chỉ qua cái chết mà còn qua tài năng kinh bang hội tụ trong tác phẩm "Kê minh thập sách", thể hiện lòng ái quốc và những trăn trở về thiên triều "Kê minh - Gà báo sáng" như một sự thức tỉnh, nhắc nhở về bài học trị nước từ xưa đến nay, giúp tránh khỏi sự u muội Hình ảnh Bích Châu và Trần Thị Ngọc Hào, vợ vua Trần Duệ Tông, cũng mãi mãi ghi dấu trong lòng người.
Ngọc Hào, con gái của Trần Công Nhu, quê ở Đức Thọ, đã lập chùa Diên Quang để lánh nạn khi nhà Minh tiêu diệt nhà Hồ Bà đóng góp quan trọng trong việc khai dân, lập ấp và xây dựng ấp Trung Phạm và Kính Kỳ thuộc huyện Hương Sơn Khi Lê Lợi khởi nghĩa, bà gả công chúa Huy Chân cho ông, giúp nhà vua thu hút nhiều nhân tài và dân chúng Sau khi bà mất, nhân dân đã tôn thờ bà tại đền Ngũ Long và nhiều đền khác trong khu vực, ghi nhận công lao to lớn của bà.
Nhiều địa phương tại Việt Nam còn thờ các Thánh mẫu là nhiên thần, thể hiện sự phong phú trong tín ngưỡng, đặc biệt là ở vùng bãi ngang từ Nghi Xuân đến Kỳ Anh Những nơi này thường là hợp tự, thờ đa thần Điển hình là đền Đại Hải ở Thạch Hải (Thạch Hà), nơi thờ Tướng quân Hoàng Tá Thốn, người có công lớn trong cuộc chiến chống giặc Nguyên Mông vào các năm 1284 và 1288.
Đền thờ Chiêu Trưng Đại vương Lê Khôi và Tứ vị thánh nương (1287) là một điểm đến văn hóa quan trọng Tương tự, đền Hòa Thắng (Thạch Thắng) cũng thờ 15 vị thần, trong đó nổi bật là Tứ vị thánh nương - thượng đẳng thần.
Đền Nước Lạt (Thạch Bàn), Miếu Chai (Thạch Đài) và đền Văn Sơn (Thạch Đỉnh) đều nằm trong tiểu vùng văn hóa thờ Thánh mẫu Những nơi thờ Mẫu này thể hiện niềm tin tưởng và sự ngưỡng mộ đối với các vị Thánh mẫu, những nhân vật có vai trò quan trọng trong việc sáng tạo và bảo vệ sự sống, đồng thời có công lao với đất nước, luôn phù trợ cho nhân dân và mang lại sự thịnh vượng.
Người dân đã sáng tạo nhiều hình thức tín ngưỡng dân gian phong phú để tôn thờ các Bà chúa, thể hiện rõ nét văn hóa địa phương Tại đền Chế Thắng phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu, tục dâng bánh chưng được thực hiện, trong khi chùa Diên Quang thờ Thánh mẫu Bạch Ngọc (Đức Thọ) tổ chức lễ hội hát ghẹo và ăn cá gỏi Đặc biệt, tại chùa Hương, ngày 18/2 âm lịch được chọn làm ngày hội chính, nơi người dân tham gia nhiều hoạt động vui chơi, giải trí và tâm linh hướng về ngày Diệu Thiện hóa Phật.
Mặc dù thờ Mẫu rất phổ biến, nhưng tại Hà Tĩnh, hoạt động hầu đồng và hát văn lại không xuất hiện, chỉ có một số nhân vật con nhang đệ tử từ nơi khác du nhập, như tại Đền Củi (Nghi Xuân), đền Cả phường Trung Lương, và đền Truông Bát xã Ngọc Sơn Việc thiếu vắng hát văn trong tín ngưỡng thờ Mẫu là điều đáng tiếc, đặc biệt khi xét đến sự phong phú và đa dạng của văn hóa tại đây.
Mẫu, song lại phản ánh phần nào sự đơn giản trong thực hành lễ nghi tín ngưỡng của người miền Trung [47;89]
Thờ Mẫu là một biểu hiện sâu sắc của văn hóa truyền thống Việt Nam, thể hiện lòng hướng về cội nguồn và niềm tin vào sự phò trợ của Mẫu cho cuộc sống an vui, thịnh vượng Trong bối cảnh hiện đại, người dân vẫn duy trì việc thờ cúng Mẫu, tuy nhiên, một số hiện tượng lệch lạc như chen lấn cầu phước và đốt vàng mã quá mức đã xuất hiện, gây ảnh hưởng tiêu cực đến giá trị văn hóa truyền thống Cần có quy định cụ thể trong quản lý để bảo tồn và phát huy nét đẹp này.
Tín ngưỡng thờ cúng ở Hà Tĩnh chủ yếu tập trung vào hai nhóm cơ bản: sùng bái tự nhiên và sùng bái con người, bao gồm các hình thức như thờ tam phủ, tứ phủ, tổ tiên, tổ nghề, thành hoàng làng, vua, tứ bất tử và các danh nhân anh hùng Cơ sở thờ tự đã được cộng đồng xây dựng từ lâu đời với nhiều hình thức kiến trúc như đình, đền, chùa, miếu và nhà thờ họ Hiện nay, tỉnh Hà Tĩnh có 453 di tích thờ tự đã được xếp hạng và hàng trăm di tích khác liên quan đến hoạt động tín ngưỡng, trong đó nhà thờ họ chiếm hơn 90%.
Hà Tĩnh, nơi có sự đa dạng về nguồn gốc cư dân, đã thu hút nhiều người từ các vùng miền khác nhau, đặc biệt là từ Thanh Hóa và đồng bằng Bắc bộ, đến định cư và lập nghiệp Cuộc sống của người dân nơi đây luôn phải đối mặt với những thách thức từ thiên nhiên và biến động chính trị - xã hội, dẫn đến sự phong phú và đa dạng trong tín ngưỡng, tôn giáo Tín ngưỡng thờ Mẫu hiện diện rộng rãi ở các làng xã từ ven biển đến miền núi, với những nét riêng trong quy mô thờ tự và nghi thức Trong suốt hàng thế kỷ, tín ngưỡng thờ Mẫu đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần của người dân Hà Tĩnh, với niềm tin rằng Mẫu luôn che chở cho họ trong mọi khía cạnh của cuộc sống.