Luận văn tốt nghiệp Mở đầu Bộ Long đởm (Gentianales) là một trong những bộ lớn của ngành thực vật Hạt kín, chúng gồm có 8 họ, phân bố khắp trái đất, ở cả 2 miền địa cầu đặc biệt phong phú ở các vùng nhiệt đới, tuy nhiên không hiếm các vùng ở ôn đới và hàn đới. Riêng họ Cà phê có khoảng 450 500 chi, 6000 7000 loài, họ Trúc đào có 180 - 200 chi, 2000 loài, còn đối với họ Thiên lý có 290 chi , 2000 loài. ở nớc ta gặp đại diện của 6 họ, trong đó 3 họ Trúc đào, Thiên lý và Cà phê là những họ quan trọng và phổ biến trong số những họ lớn nhất của thực vật hạt kín.Trong đó họ Cà phê có trên 90 chi và 430 loài, họ Trúc đào có khoảng 50 chi và 170 loài, còn họ Thiên lý có khoảng 40 chi và 110 loài [31]. Bộ Long đởm là bộ đóng vai trò quan trọng trong đời sống của nhân dân. Nhiều loài của bộ Long đởm có ý nghĩa kinh tế, trớc hết là giá trị về mặt dợc liệu học [10]. Nhiều loài có dáng đẹp, sinh trởng chậm, sống bền lâu nên đợc sử dụng làm cây cảnh ở các nớc và khá phổ biến là ở vùng Nam Phi, Brazin Đối với một số loài của họ Cà phê đợc trồng để lấy quả ăn, làm nớc uống, còn đối với họ Thiên lý một số loài đợc trồng để lấy cành non, lá và búp đợc sử dụng để ăn, các sợi của thân dùng để dệt vải thô, lấy sợi và một số loài còn đợc sử dụng để làm thuốc. Đối với họ Trúc đào một số trong chúng cho quả ăn ngon, đợc sử dụng để làm thuốc, lấy cao su[40]. Các nghiên cứu về ngành thực vật Hạt kín nói chung và bộ Long đởm ở Việt Nam nói riêng cũng đã có nhiều công trình nh Lê Khả Kế, Phạm Hoàng Hộ, Nguyễn Tiến Bân, Nguyễn Nghĩa Thìn, Võ Văn Chi Nhng đặc biệt việc nghiên cứu về thành phần loài của 3 họ Trúc đào Thiên lý Cà phê ở thành phố Vinh và các vùng phụ cận cha một tác giả nào đề cập một cách chi tiết. Để có đợc những dẫn liệu chi tiết về thành phần loài của 3 họ Trúc đào Thiên lý Cà phê thuộc thành phố vinh và các vùng phụ cận, chúng tôi tiến hành đề tài: Thành phần loài của Bộ Long đởm Gentianales thuộc thành phố Vinh và các vùng phụ cận. Đề tài nhằm mục đích : + Tập làm quen với phơng pháp nghiên cứu đa dạng thực vật. + Góp phần điều tra về sự đa dạng thành phần loài thực vật trong bộ Long đởm (Gentianales), cũng nh sự phân bố và vai trò của chúng thuộc Thành Phố Vinh và các vùng phụ cận. 1 Luận văn tốt nghiệp Chơng 1 Tổng Quan tài liệu 1.1. Đặc điểm họ Trúc đào, Thiên lý và họ Cà phê Các nghiên cứu trên thế giới về 3 họ Trúc đào, Thiên lý và Cà phê khá đa dạng, nhiều công trình ở các lĩnh vực, khía cạnh khác nhau đã làm cho hiểu biết của con ngời về 3 họ này khá đầy đủ, đặc biệt nhiều công trình của các nhà khoa học Nga đã đề cập đến hệ thống phân loại, đặc điểm các phân họ, chi và cả những loài đặc biệt. 1.1.1. Họ Trúc đào Apocynaceae Họ Trúc đào - Apocynaceae là một họ gồm khoảng 2000 loài, 180 đến 200 chi phân bố ở các nớc nhiệt đới ở cả hai nửa của địa cầu. Các đại diện của chúng rất khác nhau về dạng sống [2]. Các dạng sống có ý nghĩa đặc biệt là dây leo thân gỗ, thờng thân quấn, hiếm khi trờn trên mặt đất nhờ gai của cụm hoa, chẳng hạn nh các loài của chi Landolphia. ở họ có rất nhiều cây gỗ lớn thẳng và cây bụi. Trong số các cây bụi của họ Apocynaceae gặp ở vùng nam châu úc nh Notonerium và những cây bụi có gai phân nhánh thuộc chi Carissa. Trong họ Trúc đào có dạng sống thân nửa gỗ đặc biệt chẳng hạn nh các loài mọc ở sa van Brazin thuộc chi Macrosiphonia, Phodoca-lyx và Dipladenia có sự dày lên của thân chứa nớc và các chất. Cũng không ít các loài có thân mọng nớc ở vùng châu Phi nổi tiếng nh vùng Adenium và Pachy-podium. Các loài cây cỏ thờng chỉ thuộc 6 chi của họ, trong đó gặp nhiều nhất là các chi Vinca ở Liên Xô cũ và chi Trachomitum loài mọc ở trên thảo nguyên ở phía nam châu Âu của phần đất Liên Xô cũ nh là loài Vinca herbacea hàng năm nó chết dần để lại phần gốc nằm ở dới đất, trong khi đó các loài Vinca minor phần gốc bị chết [40]. Lá của họ Trúc đào đơn nguyên, luôn luôn không có lá kèm, phần lớn là xếp đối, đôi khi xếp vòng chẳng hạn nh loài Rauvolphia hay là mọc cách nh Pachy podium, Adenium. Đối với họ Trúc đào rất đặc trng là sự có mặt của lá và các ống chứa nhựa mủ, hiếm khi tiết ra các chất cao su. Hoa của họ Trúc đào luôn luôn lỡng tính thờng đều, đối xứng nh Condilocarpon với 5 lá đài ( chỉ có 3 chi không lớn, lá có 4 lá đài ) thờng là hoa hợp thành cụm hoa hình chùm, chuỳ ít khi đơn độc ở ngọn hay là ở trong 2 Luận văn tốt nghiệp nách của lá chẳng hạn nh ở Vinca. Đài gần nh rời ở gốc, hiếm khi hợp, phía bên trong có các tuyến dạng vảy. Tràng hợp thành ống, hình chuông, hình phễu và luôn luôn có các phần phụ ở phía trong, đôi khi thuỳ của tràng vuợt hẳn ra khỏi ống của tràng ví dụ nh ở Nerium. Nhị của hoa dính với ống của tràng, xếp xen kẽ với các thuỳ của tràng và có chỉ nhị rất ngắn, chỉ có ở trong các hoa của loài dây leo châu á Beaumontia, bao phấn nằm trên chỉ nhị dài và vợt ra khỏi ống tràng. ở các loài dây leo Mêhycô Thenardia floribunda có một tính chất đặc biệt khác về cấu tạo của nhị: chỉ nhị của nó hợp lại thành một ống ngắn. Bao phấn có hai dạng mà dựa vào đó mà ngời ta đẵ phân chia họ Trúc đào ra các phân họ. ở phân họ nguyên thuỷ Plumieroideae bao phấn hoàn toàn rời hay chỉ hợp với đầu của vòi nhuỵ, luôn luôn có 4 ô phấn và ở trong các ô phấn đó có các hạt phấn giống nhau. ở các loài chuyên hoá cao hơn của phân họ Apocynoideae các bao phấn dính chặt với nhau và liền kề với đầu nhuỵ hay hợp với một phần của đầu nhuỵ. Ngoài ra các bao phấn ở phía ngoài không chứa hạt phấn và nó trở thành các phần phụ [40]. Bộ nhuỵ của họ hợp còn vách của lá noãn ít khi tiêu giảm vách, thờng gồm 2 ít khi 3 đến 5 lá noãn nh ở tông Pleiocarpeae. Thờng các lá noãn rời ở phía trên nhng luôn luôn hợp nhau ở phần gốc. Tất cả các đại diện của họ đều thụ phấn nhờ côn trùng. Quả của phần lớn họ Trúc đào đặc biệt là phân họ Trúc đào - Apocynoideae mở ra 2 mảnh theo đ- ờng bụng. Trong quả có nhiều hạt và đợc phát tán nhờ lông và nhờ gió. Tuy nhiên trên nhiều giống, nhiều chi của phân họ Plumieroideae có quả thịt thờng không mở và phát tán nhờ động vật. Chẳng hạn nh quả lớn không có cánh của loài Tabernaemontana aurantiaca đợc hình thành từ một lá noãn (lá noãn thứ 2 của loài đó bị tiêu giảm), sự phát tán của quả nhờ động vật.Quả hợp hoặc tiêu giảm vách lá noãn đợc hợp thành từ hai hay nhiều lá noãn theo chiều dọc, chỉ có ở một số chi thuộc phân họ Clumieroideae chúng có dạng quả thịt không mở hay là mở bằng nắp. Nhiều loài của họ Trúc đào có ý nghĩa kinh tế phân bố ở vùng nhiệt đới. Một số trong chúng là cây trồng cho quả ăn ngon. Các cây trồng thuộc vùng Đông Nam á quả của những loài dây leo Willughbeia edulis và cây bụi có gai nh loài Carissa cavandas có ích cho việc rào dậu. 3 Luận văn tốt nghiệp Các đại diện của nhiều chi thuộc họ Trúc đào đợc quan tâm nghiên cứu để lấy cao su. Đặc biệt có rất nhiều chi thuộc chi ở Châu phi nh là Clitandra, gồm các loài đẹp, nhiều loài cho gỗ cứng màu trắng đẹp nh Aspidosperma quebracho - blanco, vỏ của loài đó có chứa các chất thuộc da, ngợc lại có nhiều loài cho gỗ mềm. Nhiều nớc trên thế giới đã sử dụng các chất độc khác nhau của họ Trúc đào chẳng hạn nh chi Adenium, Strophanthus gratus. Thổ dân của nhiều nớc sử dụng các chất độc khác nhau của Adeniuma, Strophanthus để làm mũi tên độc [40]. 1.1.2.Họ thiên lý- Asclepiadaceae Họ Thiên lý - Asclepiadaceae có quan hệ rất gần gũi với họ Trúc đào - Apocynaceae, giống với họ Trúc đào về phân bố địa lý. Chỉ một số trong tổng số 250 chi và 2000 loài của họ phân bố ở vùng nhiệt đới trong đó cây thuỷ sinh rất phong phú ở vùng Nam phi. ở vùng cực và một phần đáng kể của của rừng phía bắc cũng nh ở Niuzilơn các đại diện của họ Thiên lý hoàn toàn không có [40]. Giống nh họ Trúc đào, họ Thiên lý gồm có dây leo và ít nhiều có một số đại diện thân gỗ. Trong họ hiếm khi gặp cây gỗ cao chẳng hạn nh Utleria salicifolia phân bố ở ấn Độ và cũng ít gặp các cây bụi mọc thẳng. Các đại diện của họ có dạng sống khác nhau thích nghi với điều kiện khí hậu khô hạn chẳng hạn nh có những cây bụi không có lá hoặc hầu nh không có lá nh là loài Periploca ephedroides và loài Leptandenia pyrotechnica. Thân chịu khô hạn của loài Leptandenia pyrotechnica phân bố rộng rãi ở sa mạc châu Phi và ở Tây Nam á. Cũng không ít các đại diện nguyên thuỷ chẳng hạn nh Decanema bojerianum ở Madagasca đó là cây bụi leo cao và lá tiêu giảm thành các dạng vảy nhỏ và các loài thuộc chi Sarcostemma đó là những cây bụi leo hoặc trờn không có lá với thân phân đốt phân bố ở vùng nhiệt đới cũ. ở Brazin gặp dạng cây nửa gỗ nh Hemipogon setaceus, cành dạng thảo của loài đó mọc ra từ thân gỗ dày và cành rất nhiều bao phủ kín thân, lá giống với lá của hạt trần, lá hình kim. Trong họ có rất nhiều cây thảo nhiều năm và phần lớn phân bố ở Liên Xô cũ, nhiều loài khác ở châu Phi có thân củ dày và lớn chẳng hạn nh là Anisotoma arnottii phân bố ở Nam Phi. Rất đặc trng đối với họ Thiên lý có sự phân bố rộng rãi của các loài mọng nớc kể cả lá và thân, cũng không hiếm các đại diện 4 Luận văn tốt nghiệp hoàn toàn không có lá. Những đại diện mọng nớc mà có lá chủ yếu là những cây đợc trồng làm cảnh ở trong phòng thuộc chi Hoya và chi Ceropegia, những đại diện đó có các lá dày nạc không lớn. ở chi sau rất nổi tiếng với thân mọng nớc, tuy nhiên đặc biệt các chi ở Châu Phi Stapelia, Hoodia, Trichocaulon, Echidnopsis và các chi khác có dạng sống giống nh xơng rồng. Lá của thực vật này biến đổi thành dạng vảy hay dạng gai và có khi thành các mấu lồi đợc gọi đó là các lá đệm. Các lá này thờng đợc hình thành theo dãy dọc nhng ở một số chi các mấu đó lại tập hợp ở trên thân chẳng hạn nh chi Trichocaulon. Khác với xơng rồng, hoa của họ Thiên lý đơn độc hay hợp thành cụm hoa thờng nhỏ đôi khi có hoa lớn (đờng kính 30 cm). ở các loài thuộc chi Stapelia những hoa đó có thể mọc trên thân mọng nớc và không nằm trong các bao dạng lá mà nằm giữa các mấu, các u [40]. Nguyên thuỷ nhất của họ Thiên lý đó là các đại diện thuộc châu á và châu úc của chi Dischidia đặc biệt là loài D. rafflesiana. Đây là dây leo thờng phát triển dài trên cây thân gỗ và lá của chúng có 2 dạng: dạng thứ nhất là lá nạc dày, dạng thứ hai tức lá biến đổi thành một dạng túi để tích trữ nớc và đôi khi để bắt ruồi và các động vật khác. Thờng ở phía trên của lá dạng túi có một khoảng rộng, trong đó có rất nhiều rễ thở, mà rễ đó xuất phát từ thân gần với gốc của lá, các rễ đó nó hút nớc khi trời ma. Lá không biến đổi của họ Thiên lý chỉ có duy nhất là một dạng. Chúng hầu nh luôn luôn mọc đối, hiếm khi mọc vòng và mọc cách nh loài Hemipogon setaceus không có lá kèm hay lá kèm tiêu giảm, lá nguyên và mép lá cũng nguyên không xẻ răng ca. Cũng nh họ Trúc đào đối với họ Thiên lý đặc trng bởi sự có mặt của nhựa mủ trong thân và lá. Hoa của ho Thiên lý đều, lỡng tính, mẫu 5 thờng nhỏ và tập hợp thành cụm hoa khác nhau. Có loại thì cụm hoa hình tán hay là cụm hoa chùm. Các cụm hoa đó nằm trong nách của một trong hai lá mọc đối, điều đó hình nh liên quan đến sự phân bố rộng rãi của các dại diện của họ ở các dạng sống khác nhau tức là dạng dây leo. Tuy nhiên có những chi có hoa đơn độc hay là một số tập hợp thành cụm và thờng có kích thớc lớn. Đài của hoa Thiên lý rất giống nhau hầu nh rời đến gốc và có kích thớc không lớn. Tràng thay đổi đáng kể thờng hợp thành dạng bánh xe nhng không hiếm những đại diện hợp thành dạng ống dài, dạng phểu hay dạng chuông, các thuỳ của nó gập lại [40]. 5 Luận văn tốt nghiệp Họ Thiên lý có cấu tạo phức tạp liên quan với cấu trúc bên trong của tràng tức là trong đó có một hay là một số phần phụ dạng cánh, dạng vảy và hiếm khi phần phụ dày nạc và dính ở trên tràng là các chỉ nhị ngắn hay chỉ là những bao phấn dạng mũi tên. Cũng không hiếm tràng phụ hợp lại với nhau chẳng hạn nh là loài Diplocyatha ciliata. Trong một số trờng hợp khác các phần phụ đó trở thành tuyến mật hoặc nơi chứa tuyến mật. Dựa vào cấu tạo khác nhau của bao phấn mà ngời ta chia họ thiên lý ra 2 phân họ. Phân họ nguyên thuỷ nhất đó là phân họ Periplocoideae bao phấn đợc ngăn cách thành 4 ô và các hạt phấn hợp lại với nhau thành tứ tử - tức là mỗi nhóm gồm có 4 hạt phấn. Còn ở phân họ Asclepiadoideae tất cả các hạt phấn của mỗi bao phấn 2 ô đều hợp lại với nhau thành khối, ngoài ra cả hai họ này đều có cấu tạo khác nhau về bộ phận phát tán hạt phấn, bộ phận đó là chuôi nằm ở trong khe giữa 2 bao phấn và hình thành nên mấu lồi cứng chuyên hoá để tiết tuyến mật ở phía trên đầu nhuỵ. ở phân họ Periplocoideae chuôi có dạng thuỳ hay dạng thìa, dạng đĩa. Còn ở phân họ Asclepiadoideae chúng hình thành nên một cột ở giữa siết chặt, hay còn gọi đó là gót đính, từ gót đính đó hình thành nên hai cuống dính với 2 khối phấn của 2 bao phấn bên phải và bên trái, cấu tạo đặc biệt nh thế dễ dàng phát tán hạt phấn nhờ côn trùng. Chẳng hạn nh ở chi Stathmostelma chuôi của nó phình ra lớn gập cong lại và dính với khối phấn lớn, còn ở chi Secamone tất cả 4 ô phấn của bao phấn đều phát triển và chuôi mang 0,2 mà 4 khối phấn. ở phân họ Periplocoideae chẳng hạn nh loài Periploca graeca khả năng thụ phấn giống nh thụ phấn với hoa lạc, côn trùng hút mật sẽ chạm đầu vào đĩa của gót đính và bay từ hoa đó sang hoa khác mang trên đầu cả khối phấn. Khi đến thăm hoa khác phần phình rộng của chuôi chạm vào đầu của vòi nhuỵ và để lại hạt phấn trên đó. Có những đại diện ở phân họ Asclepiadoideae có khả năng thụ phấn hoàn thiện và phức tạp hơn. Sự thụ phấn của hoa ở phần lớn các đại diện khác của phân họ Asclepiadoideae diễn ra giống nhau. Tuy nhiên ở mức độ nào đấy thì sự thụ phấn của những họ có cấu tạo nguyên thuỷ khác biệt hơn giống với khả năng thụ phấn ở Aristolochia của họ Aristolochiaceae. Những côn trùng nhỏ sẽ chui qua phần gập phía bên của tràng và chui vào phía dới của ống tràng, ở đấy có cột nhuỵ không lớn nhng côn trùng không thể quay trở lại bởi vì ở phía dới đó có các sợi lông mọc ra từ ống tràng. Sau một số ngày khi hoa 6 Luận văn tốt nghiệp nở hoàn toàn, các sợi lông đó dẹp xuống thì côn trùng mới bay ra khỏi hoa và mang theo mình cả chuôi và khối phấn [40]. Về cấu tạo quả của họ Thiên hoàn toàn giống nhau bao gồm bộ nhuỵ hợp 2 lá noãn giữ nguyên vách. Phía trên của bầu ngay trên đỉnh của một lá noãn có đầu nhuỵ. Quả có nhiều hạt, trên hạt có nhiều sợi lông nhằm để phát tán nhờ gió. Một số loài ở châu phi của chi Dregea hạt không chỉ phát tán nhờ gió mà còn có các móc bám để bám vào động vật [2]. ý nghĩa kinh tế của các đại diện của họ Thiên lý không lớn lắm. Các đại diện của cây cỏ nhiều năm có nguồn gốc Bắc Mỹ đợc trồng ở nhiều nớc khác nhau ngoài khu vực nhiệt đới trong đó có cả Liên Xô cũ. Các sợi của thân dùng để dệt vải thô và lấy sợi, lông của hạt có thể đợc sử dụng để lấy bông và trong hạt chứa hơn 20% dầu kỹ thuật. Ngoài ra ngời ta còn lấy mật khô ở một số đại diện của họ. Vỏ của dây leo bụi ở châu Mỹ của loài Marsdenia condurango. 1.1.3. Họ Cà phê - Rubiaceae Là một trong những họ lớn nhất của thực vật hạt kín khoảng 450-500 chi với khoảng 6000 - 7000 loài, phân bố ở cả hai miền của địa cầu nhng chủ yếu là vùng nhiệt đới, tuy nhiên không hiếm các đại diện có ở vùng nhiệt đới và hàn đới [11]. Phần lớn họ Cà phê- Rubiaceae là cây gỗ: cao 40 - 50 m, đôi khi cây bì sinh, cây bụi hay cây dây leo, hiếm khi là cây bụi nhỏ, nửa bụi hay cây gỗ, cỏ mọc thẳng đứng trờn hoặc leo. Trong họ Cà phê - Rubiaceae ít đại diện có gai. Một số dây leo bám vào cây gỗ lớn của rừng nhiệt đới vợt cả cây gỗ nh là Uncaria nhờ có các thân quấn và các cơ quan khác. Chiều cao của các cây gỗ ở rừng nhiệt đới Đông Nam á nh Myrmecodia và Hydrophytum có tán cây leo kỳ lạ, thân của cây nửa bụi hình thành nên các mấu lớn thờng là các móc và các mấu là nơi hấp dẫn kiến. Lá của họ Cà phê mọc đối hay mọc vòng, lá đơn nguyên ít khi chia thuỳ, có lá kèm [22]. Hoa của họ Cà phê hiếm khi mọc đơn độc nh ở Gardenia. Hoa thờng tập hợp thành cụm hoa ở ngọn, đôi khi tập hợp thành cụm hoa hình đầu, trong khi đó có rất nhiều hoa rời hoặc hợp lại với nhau. ở một số loài nhiệt đới có hoa mọc trên thân hay trên cành lớn. Hoa thờng lỡng tính hay đôi khi đơn tính hoặc tạp tính, đều, hiếm khi không đều (chia thành hai môi nh ở loài Henriquezia), hoa mẫu 5 -4. Đài 7 Luận văn tốt nghiệp phát trển yếu gồm 4(3), 5(8) mảnh, ở trong nụ đôi khi có một số lá đài phát triển có màu rực rỡ. Tràng hợp gồm 5-4 thuỳ, thành hình chuông hay hình ống, khi còn ở trong nụ nó gộp lại. ống tràng dài có khi đến 25 cm và hẹp, cũng có khi ngắn. Nhị bằng số thuỳ của tràng và đôi khi xếp xen kẽ với cánh hoa. Nhị đính với ống tràng. Bao phấn 2 ô, đôi khi có vách ngăn ngang mở dọc, hiếm khi mở bằng lỗ. ở gốc của vòi nhuỵ đôi khi có đĩa mật. Nhuỵ thờng có 2 lá noãn ít khi nhiều hơn, với các vòi nhuỵ mỏng dạng đầu, gồm 2 đến nhiều vòi nhuỵ. ở một số loài có vòi nhuỵ so le, còn đa số loài vòi nhuỵ bằng nhau. Bầu thờng là bầu hạ, rất ít trờng hợp bầu thợng thờng 2 ô, hiếm khi nhiều ô hay 1 ô, với một hay nhiều noãn trong một ô [40]. Nhiều loài của họ Cà phê thụ phấn nhờ côn trùng. Ngoài các loài có hoa sặc sỡ thờng tiết ra tuyến mật có mùi thơm để hấp dẫn côn trùng, còn có lá bắc màu trắng, trục cụm hoa cũng sặc sỡ tơng tự các thuỳ của đài hợp lại có màu trắng, vàng hoặc đỏ, chẳng hạn. Mussaenda, Calycophylum và các loài khác. Khả năng đối với thụ phấn chéo ở họ Cà phê rất khác nhau: một số nhị chín trớc nhuỵ thờng xảy ra ở trong họ. ở các loài của phân họ Ixoroideae có ống tràng dài đợc thụ phấn nhờ bớm. ở loài Posoqueriala tipholia của vùng nhiệt đới châu Mỹ có hoa màu trắng lớn không đều thích nghi với thụ phấn bớm ban đêm, có một cơ chế thụ phấn riêng biệt, các bao phấn của nhị hợp với nhau thành khối hình cầu. Đa số các đại diện của họ Cà phê là thụ phấn vào ban đêm và ban ngày nhờ bớm ong. Qủa của họ Cà phê có kích thớc từ 2cm đến 15-20cm, quả mọng hay quả khô, quả hạch, hộp, quả khô không mở hay mở dọc, mỗi ô có 1, 2 đến nhiều hạt. Hạt thờng có kích thớc nhỏ, có phôi thẳng và có nội nhũ, hiếm khi nội nhũ không có, chẳng hạn nh phân họ Guettardoideae và phân họ Henriquezoideae. Sự phân bố của họ này rộng rãi khắp các lục địa loại trừ Nam cực, phân bố từ cực phía nam cho đến cực phía bắc đến vùng đất lửa, hòn đảo Phần Lan và hòn đảo Stricytan. ở vùng nhiệt đới một số loài phân bố đến độ cao 4350 m so với mực nớc biển. Họ Cà phê ở vùng nhiệt đới phong phú về chi và loài. Có rất nhiều chi giàu loài chẳng hạn nh chi Ixora gồm 400 loài, Randia 200- 300 loài, chi Gardenia 250 loài và chi Pavetta 400 loài hay là u thế thuộc về chi Rondenletia phân bố ở vùng đất mới 120 loài, Palicourea 200 loàI [40]. 8 Luận văn tốt nghiệp Họ Cà phê là một họ có tính chất hệ thống tự nhiên. Chúng bao gồm 5 phân họ, 2 phân họ trong chúng Cinchonoideae, Rubioideae có số loài giàu nhất. Sự phân chia các phân họ dựa trên cơ sở sự có mặt hay vắng mặt của các tinh thể canxi, dựa trên cấu tạo của lông, vỏ hạt, và hình thái của hạt phấn. Phân họ Cinchonoideae bao gồm cây gỗ, bụi, dây leo, hiếm khi là cây thảo của vùng nhiệt đới ở cả 2 cực. Các chi quan trọng của phân họ là những chi thuộc cây gỗ nh là chi Mitragyna, Nauclea, ở các đại diện thuộc phân họ không lớn nh phân họ Guettardoideae. Hạt không có nội nhũ hay là chỉ có vết tích của nội nhũ, đó là cây gỗ hay cây bụi ở vùng nhiệt đới. Chi quan trọng nhất của phân họ Guettarda hơn 80 loài phân bố chủ yếu ở các nớc nhiệt đới châu Mỹ. Các loài thuộc phân họ Ixoroideae đặc trng với cơ chế đặc biệt thụ phấn. Đó là những cây gỗ, cây bụi của rừng nhiệt đới đất cũ và đất mới. Trong số các chi quan trọng của phân họ đó là chi Coffea. Phân họ lớn nhất của họ Cà phê là Rubioideae khác với các phân họ khác là tính đối xứng của hoa và vòi nhuỵ so le. Các chi nh là chi Hemalia, Pacderia, Faramea là những cây gỗ, cây bụi hay dây leo của vùng nhiệt đới. Các tông của họ Cà phê nh là Hedyotideae dạng cây cỏ phân bố chủ yếu ở vùng ôn đới phía Bắc và phía Nam địa cầu. Phân họ Henriquezoideae với hai chi phân bố ở Brazin không lớn và chi Platycarpum khác biệt một cách đáng kể về sự hợp phân thành môi của cánh hoa, không có nội nhũ, cấu tạo của vỏ hạt và vỏ bào tử và đôi khi đợc coi nh một họ phân biệt gần nh họ Núc Nác - Bignoniaceae. Họ Cà phê có rất nhiều loài có ích và quan trọng chẳng hạn nh cây Cà phê, Kinin. Chi Cà phê gồm nhiều loài phân bố nhiều loài ở miền đất cũ, chủ yếu là vùng châu Phi. ý nghĩa kinh tế nhất là cây Cà phê Arập (Coffea arabica), là cây trồng ở nhiều nớc trên thế giới, quê hơng của nó là Etiopia, cây này hiện nay đợc trồng lên đến độ cao từ 1000m đến 1200 m so với mực nớc biển. Đó là cây bụi thờng xanh hay cây gỗ cao không quá 8m đến 10 m. Hạt của chúng chứa alkaloid, cafein. Trong số các cây trồng thì một số loài ở châu Phi cũng thuộc chi này. Cây gỗ Kinin gồm 40 loài, chúng phân bố ở vùng Nam Mỹ từ 10 0 C vĩ tuyến bắc đến 19 0 C vĩ tuyến bắc và phân bố ở trên núi cao từ 1000m đến 1300 m so với mực nớc biển. Đó là những cây gỗ thờng xanh cao đến 25m hiếm khi là cây bụi vỏ đắng chứa đến 30 hợp chất alcaloid khác nhau, quan trọng nhất 9 Luận văn tốt nghiệp đó là chất kinin, là một hợp chất chữa bệnh sốt rét. Đó là những cây bụi không cao phân bố ở rừng Brazin, Colombia, rể của những cây này có chứa alcaloid. Một loạt các đại diện của họ Cà phê nổi tiếng cho chất nhuộm, chẳng hạn nh các loài Morinda và Gardenia và Rubiatin ctorum đó là thực vật Trung Đông, rễ của nó chứa chất màu đỏ. Một số loài nhiệt đới đợc trồng để lấy quả ăn, sử dụng gỗ chẵng hạn nh Nauclea diderrichii [40]. 1.2.Tình hình nghiên cứu Trớc đây có nhiều công trình nghiên cứu về bộ Long đởm - Gentianales ở Việt Nam do ngời nớc ngoài tiến hành và công bố chung với vùng Đông D- ơng, chúng gồm có 8 họ trong đó ở nớc ta gặp đại diện của 6 họ, trong đó 3 họ quan trọng nhất và phổ biến nhất là họ; Trúc đào, Thiên lý, Cà phê: Loureiro (1790); Pierre (1879). Nhng công trình lớn nhất là bộ thực vật chí Đông Dơng do H.Lecomte và các nhà thực vật học ngời pháp biên soạn (1907 1943) gồm 7 tập chính và các tập phụ bổ sung kể đợc 7000 loài thực vật. Trong đó họ Trúc đào có tới 123 loài, họ thiên lý có 103 loài, họ Cà phê có 446 loài [39], tiếp sau đó có xuất bản một số tài liệu; Humber H. (1960); Pocst (1965). Sau này một loạt công trình ra đời Cây cỏ thờng thấy ở Việt Nam do Lê Khả Kế chủ biên (1973) với số loài tuy ít nhng có kèm theo tranh vẽ lại phổ biến nên dễ tra cứu [22]. Đối với họ Trúc đào, ông đã mô tả đợc 26 loài, họ Thiên lý mô tả đợc 7 loài và họ Cà phê mô tả đợc 81 loài. Trong tài liệu Cây cỏ Việt Nam Phạm Hoàng Hộ (1993) đã mô tả đợc 10.484 loài thực vật bậc cao có mạch ở Việt Nam có tranh vẽ rất dễ tra cứu. Trong đó họ Trúc đào có tới 156 loài, họ Thiên Lý có 125 loài, họ Cà phê có 439 loài [20]. Đây có thể nói là tài liệu mới nhất về thành phần loài thực vật bậc cao ở Việt Nam. Trong cuốn Cẩm nang tra cứu và nhận biết các họ thực vật hạt kín ở Việt Nam Nguyễn Tiến Bân (1997), trong họ Thiên lý đã thống kê đợc 110 loài, họ Trúc đào có 170 loài, Họ Cà phê có 143 loài [2]. Nguyễn Nghĩa Thìn (1997) với tài liệu Cẩm nang nghiên cứu đa dạng sinh vật đã thống kê đợc số loài của 3 họ nh sau: Họ Trúc đào có 24 loài, họ Thiên lý có 7 loài, họ Cà phê có 35 loài [34]. Trong cuốn Từ điển cây thuốc Việt NamVõ Văn Chi (1999) đã mô tả các loài có công dụng làm thuốc, trong đó họ Trúc đào có 73 loài, Thiên lý 43 loài, họ Cà phê mô tả đợc 112 loài [10]. Với công trình Nghiên cứu tính đa dạng của thực vật Cúc Phơng tác giả Nguyễn Bá Thụ [35] đã phân tích tính đa dạng 10