MỘT SỐ CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHIM KÝ SỰ TRUYỀN HÌNH VÀ PHONG CÁCH ĐẠO DIỄN
Khái lƣợc về phim ký sự truyền hình
1.1.1 Đặc điểm phim ký sự truyền hình
Trong những năm gần đây, sau thành công của bộ phim Mê Kông ký sự, nhiều tác phẩm ký sự truyền hình đã xuất hiện trên sóng các đài truyền hình cả nước, như Ký sự những nẻo đường, Ký sự Biên phòng, và Ký sự biển đảo Các phim này thường có độ dài từ vài chục đến trên 50 tập, hoặc cũng có thể là những phim ngắn gọn với chỉ một vài tập Trên các kênh VTV1, VTV2, VTV3 và nhiều đài địa phương, những đoạn phim ngắn giới thiệu về các khúc sông, vùng đất hay khu rừng cũng thường xuyên được phát sóng, mang lại cảm giác thư thái cho người xem giữa những thông tin dồn dập từ các bản tin thời sự.
Phim Ký sự biên phòng, do đạo diễn Trần Tuấn Hiệp thực hiện, là một bộ phim tài liệu - ký sự truyền hình dài 25 tập Bộ phim này được phát sóng định kỳ 2 kỳ mỗi tháng trên kênh VTV1 của Đài Truyền hình Việt Nam, bắt đầu từ ngày 13 tháng 7 năm 2008 đến ngày 28 tháng 6.
2009), do Bộ tƣ lệnh Bộ đội Biên phòng, Báo Biên phòng và Ban Văn nghệ - Đài Truyền hình Việt Nam phối hợp sản xuất
Hoặc có thể kể các phim ký sự truyền hình Việt Nam khác nhƣ: Bên dòng Xà
No, (Tập 1: Thủy lộ huyết mạch) khám phá những câu chuyện đặc sắc từ đất phương Nam, với Dấu ấn Tri Tôn và Chuyện về ngọn đồi hai triệu đô Tập 1 của Chuyện những dòng sông đưa độc giả xuôi dòng Cái Bè, trong khi Chuyện kể đất phương Nam - Đi tìm nhứt xứ Ba Xuyên tiếp tục hành trình khám phá văn hóa và lịch sử độc đáo của vùng đất này.
Thương cảng Bãi Xàu);Trên vùng ranh mặn (Tập 1: Ranh mặn trên dòng Mỹ
Tho);Vùng biên mùa nước về (Tập 1: Con nước sớm đầu nguồn)…
Phim ký sự truyền hình là một thể loại thuộc phim tài liệu và phim dài tập, nổi bật với hình ảnh sinh động và tác động mạnh mẽ Các tác phẩm này thường mang tính sáng tạo, sử dụng hình ảnh một cách hiệu quả để kể chuyện, tạo nên những trải nghiệm hấp dẫn cho khán giả.
Các phim tài liệu và phim ký sự truyền hình đều thuộc thể loại báo hình, trong đó hai tiêu chí quan trọng nhất là sự thật và hiện thực mang tính thời sự Người làm phim có thể kể lại câu chuyện, đưa ra những phát hiện mới và bày tỏ ý kiến cá nhân, nhưng vẫn cần ưu tiên hai tiêu chí này để đảm bảo tính chính xác và độ tin cậy của tác phẩm.
Phim tài liệu truyền hình, với đặc trưng phản ánh đa dạng và sâu sắc, có khả năng phân tích và lý giải các sự kiện xã hội, đóng vai trò quan trọng trong việc phản ánh nhiều vấn đề của xã hội Các phim ký sự truyền hình thường mang những đặc điểm nổi bật, giúp người xem hiểu rõ hơn về các khía cạnh khác nhau của cuộc sống.
Có đặc điểm, yếu tố báo chí, văn học về mặt thể tài (ký, ký sự, phỏng vấn, ghi chép )
Có đặc điểm chung của ngôn ngữ điện ảnh và ngôn ngữ truyền hình (âm thanh, ánh sáng, nhân vật, bối cảnh, dàn dựng, dựng phim )
Đoàn phim bao gồm nhiều thành phần tương tự như trong điện ảnh, với các vai trò quan trọng như tác giả kịch bản, đạo diễn, quay phim, âm nhạc, cùng với đội ngũ kỹ thuật, nhân viên hậu kỳ và biên tập.
Trong các thành phần, đạo diễn có vai trò chính, là linh hồn của bộ phim (tác phẩm)
Có đặc điểm sử dụng máy quay và đƣợc thực hiện bởi một tập thể sáng tác
Có đặc điểm đa phần phim ký sự truyền hình đƣợc quay bằng kỹ thuật số
Phim ký sự là một thể loại thuộc phim tài liệu, trong đó yếu tố chân thực luôn được ưu tiên hàng đầu.
Ký sự, theo Đại Từ điển tiếng Việt (2005), là thể loại ghi lại diễn biến cuộc sống xã hội với ít hoặc không có bình luận chủ quan từ người viết Đây là một phần của ký báo chí, nơi các nhân vật và sự kiện được khái quát điển hình qua sự sáng tạo của nhà báo, nhằm mang đến cho độc giả những suy ngẫm và cảm xúc cao đẹp.
Theo Dương Xuân Sơn trong giáo trình Cơ sở lý luận Báo chí Truyền hình, ký sự phản ánh con người và sự kiện thông qua các thủ pháp nghệ thuật, với sức mạnh nằm ở chi tiết Việc lựa chọn nhân vật và sự kiện điển hình dựa trên những chi tiết có thật giúp tác phẩm trở nên truyền cảm mạnh mẽ.
Trong ký sự, bố cục được xây dựng theo logic của cảm xúc và sự sáng tạo, không bị ràng buộc bởi quy luật tư duy thực tế Tác phẩm luôn tôn trọng tính chân thật của sự kiện, không hư cấu hay dàn dựng Hình ảnh trong phim ký sự mang tính hiện thực, như thể đang diễn ra ngay trước mắt khán giả Đôi khi, tác giả sử dụng nhân vật hoặc nhân chứng để hồi tưởng và kể lại những sự kiện đã xảy ra.
Phim ký sự truyền hình sử dụng cái tôi trần thuật của tác giả để phản ánh hiện thực một cách sinh động và sâu sắc Yếu tố cái tôi này đóng vai trò cực kỳ quan trọng, giúp tác giả thể hiện quan điểm và cảm xúc cá nhân, từ đó mang đến cho người xem một cái nhìn chân thực về cuộc sống.
Phim ký sự truyền hình mang đến một kết cấu linh hoạt và đậm chất văn học, kết hợp nhiều khía cạnh của hiện thực thông qua những hình ảnh sống động, âm thanh phong phú và bối cảnh đa dạng.
Ít người nhận biết đúng tên gọi của thể loại ký sự truyền hình, thường bị nhầm lẫn với phóng sự hoặc phim tài liệu do có nhiều điểm tương đồng trong thủ pháp sáng tạo và qui trình sáng tác Tuy nhiên, giữa phóng sự truyền hình và ký sự truyền hình vẫn tồn tại những khác biệt rõ rệt Những khác biệt này có thể được xem xét qua nhiều phương diện khác nhau.
Trong phóng sự truyền hình, tác giả chủ yếu tập trung vào việc kể lại các sự kiện và sự việc, trong khi ở ký sự truyền hình, tác giả không chỉ dừng lại ở việc kể mà còn thể hiện sự suy ngẫm sâu sắc về các sự kiện và sự việc đó.
Phim tài liệu, ký sự truyền hình về biển đảo, biên phòng
1.2.1 Phản ảnh sâu sắc các vấn đề liên quan đến biển đảo
Cuộc sống của ngư dân trên biển, người lính bảo vệ biển và những công việc thầm lặng như “người gác đèn trên biển Đông” đều mang ý nghĩa sâu sắc Theo khảo sát của tác giả trong giai đoạn 2013 - 2014, có gần 30 bộ phim tài liệu về biển đảo đã được phát sóng trên VTV1, với nhiều bộ phim có từ 3 đến 10 tập Số lượng này thể hiện nỗ lực và sự ưu tiên lớn trong việc tuyên truyền về biển đảo trên sóng truyền hình quốc gia.
Phim ký sự truyền hình "Ký sự biên phòng" và "Ký sự biển đảo" do đạo diễn Trần Tuấn Hiệp thực hiện, được sản xuất bởi VTV1 với sự phối hợp của Báo Biên phòng và Ban Văn nghệ, mang đến cái nhìn sâu sắc về cuộc sống và nhiệm vụ của lực lượng biên phòng cũng như tình hình biển đảo Việt Nam.
Đài Truyền hình Việt Nam đã sản xuất bộ phim ký sự truyền hình dài 70 tập, mang đến cho khán giả những câu chuyện hấp dẫn về hình ảnh người chiến sĩ biên phòng và vẻ đẹp của biển đảo quê hương Sau nhiều năm phát sóng, phim vẫn giữ được sức hút và chạm đến trái tim người xem Ký sự Biên phòng (VTV1, đạo diễn Trần Tuấn Hiệp) phản ánh sinh động đời sống vật chất, tinh thần và bản sắc văn hóa của đồng bào các dân tộc ở khu vực biên giới, cũng như cuộc sống lao động và chiến đấu của người lính biên phòng Bộ phim đã thu hút đông đảo khán giả và đạt hiệu quả tuyên truyền cao, khơi dậy tình cảm và trách nhiệm của xã hội đối với biên cương Tổ quốc.
1.2.2 Thể hiện được sự quan tâm của dư luận về vấn đề biển đảo và chủ quyền biển đảo
Các phim tài liệu về biển đảo không chỉ phản ánh chủ quyền và tiềm năng biển mà còn thu hút sự quan tâm của dư luận trong và ngoài nước Những tác phẩm như "Lịch sử và lựa chọn", "Biển động" (đạo diễn Nguyễn Hoàng Lâm) và "Biển Đông dậy sóng" (đạo diễn Lê Phong) đã cung cấp thông tin giá trị về vấn đề biển đảo, góp phần nâng cao nhận thức của người nước ngoài tại Việt Nam, người Việt ở nước ngoài và cộng đồng quốc tế.
Các tác phẩm như "Lan", "Biển của người Việt" (đạo diễn Đào Thanh Tùng) và "Bạch Đằng - vang mãi khúc tráng ca" (đạo diễn Hồng Cẩm) đã để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng khán giả truyền hình.
1.2.3 Tuyên truyền về bảo vệ chủ quyền biển đảo, biên phòng
Phim tài liệu sử thi "Những trang sử biên thùy" được công chiếu nhân dịp kỷ niệm 40 năm giải phóng miền Nam, nhằm khắc họa cống hiến của người chiến sĩ biên phòng trong chiến tranh và thời kỳ hòa bình Phim cũng ghi nhận sự đóng góp của đồng bào các dân tộc trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ chủ quyền an ninh biên giới.
Các bộ phim tài liệu về biển đảo không chỉ thể hiện lòng yêu nước và niềm tự hào dân tộc, mà còn có tác động sâu sắc đến người xem, nâng cao nhận thức của công chúng về việc bảo vệ chủ quyền biển, đảo.
1.2.4 Cung cấp các kiến thức và dữ liệu lịch sử, các giá trị pháp lý về chủ quyền biển đảo
Nhiều bộ phim tài liệu về biển đảo đã để lại ấn tượng sâu sắc trong tâm trí người xem nhờ vào cách lý giải và tái hiện đa dạng Đối với các đạo diễn và đoàn làm phim, đó là sự kết tinh của tài năng, tâm huyết và tình yêu đối với biển đảo Mỗi thước phim không chỉ là một câu chuyện mà còn thể hiện tấm lòng và khát khao cống hiến, đồng thời nhấn mạnh ý thức về chủ quyền biển đảo thiêng liêng, mang ý nghĩa sinh tồn cho cả dân tộc.
Phong cách đạo diễn
Khi phân tích phong cách đạo diễn, chúng ta không chỉ tìm hiểu tác phẩm của họ mà còn đặt chúng trong bối cảnh điện ảnh dân tộc và sự sáng tạo của các đạo diễn khác Những tác phẩm mang phong cách riêng thường có ảnh hưởng lớn đến các nhà làm phim khác, bởi vì các đạo diễn này thường làm việc nghiêm túc và sở hữu cá tính độc đáo Sự lập dị trong tính cách đôi khi cũng góp phần tạo nên phong cách sáng tạo của họ Họ thường được công nhận bởi khán giả và các nhà phê bình, như lời của đạo diễn F.Fellini: “Người ta có thể làm một bộ phim với cùng một sự thân thuộc trực tiếp và mang tính cá nhân mà một nhà văn cảm thấy khi viết.”
Để phát triển nền điện ảnh Việt Nam, cần xây dựng cơ sở và điều kiện thuận lợi cho các tài năng, đặc biệt là những đạo diễn có phong cách riêng, nhằm tạo ra những tác phẩm nghệ thuật có giá trị.
1.3.2 Khái lược phong cách đạo diễn Trần Tuấn Hiệp
Phim ký sự truyền hình thường tuân theo các nguyên tắc chung nhưng mỗi đạo diễn lại mang đến phong cách riêng, tạo nên sự thành công cho tác phẩm Trần Tuấn Hiệp chia sẻ rằng anh coi phim ký sự như một dạng tùy bút, nơi anh quan sát cuộc sống và thể hiện cảm xúc qua ống kính Tính tác giả trong thể loại này rất lớn, và mọi cảnh quay đều được tính toán kỹ lưỡng, không chỉ đơn thuần là ghi lại những gì xảy ra Phim ký sự, thực chất là một thể loại phim tài liệu, luôn đặt yếu tố chân thực lên hàng đầu Để tạo ra sự chân thực, anh và nhóm làm phim cố gắng tạo ra bầu không khí thoải mái như một cuộc chơi, đồng thời cảm xúc của người làm phim là yếu tố quyết định để tạo nên tác phẩm Ví dụ, khi làm về một quán café, anh khai thác cảm xúc của bản thân khi chờ bạn và những ấn tượng về bà chủ quán, thay vì chỉ liệt kê thông tin khô khan Điều quan trọng là mỗi đề tài phải mang đến một điều gì đó đặc biệt, ẩn chứa thông điệp mà người làm phim muốn truyền tải.
Khán giả truyền hình thường yêu thích phong cách dẫn chuyện của Trần Tuấn Hiệp qua các tác phẩm như Ký sự Sài Gòn, Ký sự biên phòng, Ký sự mùa thu vàng Mặc dù không phải là người Sài Gòn hay người lính, nhưng anh đã tạo nên một cái hồn riêng biệt cho mỗi thước phim Trần Tuấn Hiệp tin rằng chính việc không thuộc về những môi trường đó đã mang lại cho anh những cảm xúc mới mẻ, độc đáo, giúp anh thực hiện những ký sự đầy ấn tượng.
Nhiều người nước ngoài có thể không biết nhiều về Việt Nam, nhưng khi họ chia sẻ những trải nghiệm và hình ảnh về đất nước này, chúng ta lại thấy sự sống động và thú vị Trần Tuấn Hiệp cho rằng, việc sống lâu và biết nhiều về quê hương có thể khiến chúng ta cảm thấy mọi thứ bình thường, từ đó đánh mất đi cảm xúc mới lạ, điều này gây khó khăn trong việc sáng tạo nghệ thuật.
Trần Tuấn Hiệp cho rằng việc xây dựng kịch bản phim tài liệu cần phải linh hoạt, kết hợp giữa sắp xếp trước và “tùy cơ ứng biến” Khác với kịch bản phim truyện yêu cầu chi tiết rõ ràng, làm phim tài liệu là một quá trình sáng tạo liên tục Quy trình của Trần Tuấn Hiệp bắt đầu với một kịch bản ý tưởng, sau đó phát triển trong quá trình quay, từ đó mới tạo ra kịch bản dựng chi tiết Ông nhấn mạnh rằng nếu kịch bản phim tài liệu được xây dựng quá chi tiết ngay từ đầu, sẽ dẫn đến việc quay phim bị ràng buộc vào những gì đã định sẵn, làm mất đi tính chân thực và sức sống của bộ phim.
Trong chương này, học viên khái lược về đặc điểm, thể loại và nguyên tắc làm phim ký sự truyền hình
Nghiên cứu phong cách đạo diễn Trần Tuấn Hiệp trong làm phim ký sự truyền hình cho thấy những đặc điểm nổi bật và độc đáo, phản ánh rõ ràng bản sắc nghệ thuật của ông Các tác phẩm của Trần Tuấn Hiệp không chỉ mang tính chất thông tin mà còn chạm đến cảm xúc người xem, tạo nên sự kết nối sâu sắc với khán giả Phong cách của ông thể hiện sự tỉ mỉ trong từng khung hình, cùng với cách kể chuyện sinh động, giúp khán giả dễ dàng tiếp cận và cảm nhận được ý nghĩa sâu xa của những câu chuyện được truyền tải.
Sự kết hợp hài hòa giữa bút pháp, thủ pháp, nguyên tắc và thể loại, cùng với ngôn ngữ loại hình, tạo nên một sản phẩm độc đáo trong lĩnh vực báo chí truyền hình (báo hình) và phim tài liệu truyền hình.
Trần Tuấn Hiệp cho rằng phim ký sự là một thể loại của phim tài liệu, trong đó yếu tố chân thực luôn được đặt lên hàng đầu Kịch bản cho phim Phóng sự - Tài liệu chỉ là một sự phác họa, một dự cảm ban đầu, tương tự như một con đường cần phải khám phá Ông nhấn mạnh rằng sự việc và con người luôn thay đổi từng ngày, và những diễn biến phức tạp, đa dạng sẽ luôn nằm ở phía trước.
Chương 2: ĐẶC ĐIỂM PHONG CÁCH ĐẠO DIỄN TRẦN TUẤN HIỆP
TRONG PHIM KÝ SỰ TRUYỀN HÌNH
2.1 Quan niệm về phim tài liệu, ký sự truyền hình và phong cách đạo diễn của đạo diễn Trần Tuấn Hiệp
2.1.1 Quan niệm của Trần Tuấn Hiệp về phim tài liệu, ký sự truyền hình
Đạo diễn Trần Tuấn Hiệp chia sẻ về quan niệm làm phim tài liệu khi thực hiện Ký sự biên phòng tại Campuchia, nhấn mạnh rằng quy trình sáng tạo không ngừng nghỉ Ông cho biết, trong khi kịch bản phim truyện yêu cầu sự cụ thể và chi tiết, phim tài liệu lại cần một kịch bản ý tưởng ban đầu, sau đó phát triển trong quá trình quay Kịch bản dựng chỉ được hoàn thiện dựa trên những hình ảnh đã ghi lại, nhằm đảm bảo tính chân thực và sức sống cho bộ phim Nếu kịch bản được xây dựng quá chi tiết ngay từ đầu, sẽ dẫn đến việc quay phim bị ràng buộc và thiếu sự tự do sáng tạo.
Làm ký sự đôi khi giống nhƣ mình đang vẽ những bức ký họa Làm sao để người xem phải nhận ra được diện mạo của mỗi miền đất
Trong khi đến vùng đất mới, thì lại đầy ắp cảm xúc mới, thấy nhiều điều mới lạ
Từ những gương mặt người, cảnh sắc Và điều đặc biệt làm phim phải nói lên được sự đặc trƣng của mỗi miền đất
Phim Ký sự Biển đảo khám phá các vấn đề sâu sắc liên quan đến biển cả, với sự chân thật được đặt lên hàng đầu Lối làm phim này chú trọng vào việc tìm kiếm những câu chuyện, vấn đề và nhân vật điển hình, phản ánh một cách sống động thực tế cuộc sống.
Phim ký sự là một thể loại của phim tài liệu, trong đó yếu tố chân thực luôn được ưu tiên hàng đầu Đạo diễn Trần Tuấn Hiệp đã nỗ lực tạo ra sự chân thực này bằng cách áp dụng phong cách tạo cảm giác thoải mái, giống như một cuộc chơi, nhằm thu hút người xem.
Trần Tuấn Hiệp mang đến một cái nhìn độc đáo trong làm phim bằng cách kết hợp tư duy của một nhà báo vào quy trình sản xuất phim phóng sự và tài liệu Cách cảm thụ và diễn đạt của ông tạo ra những tác phẩm mang tính chất sâu sắc và chân thực.
Theo phong cách đạo diễn của Trần Tuấn Hiệp, yếu tố chân thực bao giờ cũng đƣợc nhà làm phim cố gắng đặt lên hàng đầu
2.1.2 Quan niệm của Trần Tuấn Hiệp về phong cách đạo diễn
Phong cách thiên về cảm xúc là yếu tố quan trọng trong nghệ thuật điện ảnh Đạo diễn Trần Tuấn Hiệp nhấn mạnh rằng mặc dù cần có cảm xúc, nhưng phim không nên mang tính duy tình Ông chia sẻ: “Mình phải xúc cảm với vùng đất đó, mới có câu chuyện gửi gắm,” cho thấy rằng mỗi người có những trải nghiệm và cảm xúc khác nhau, ngay cả khi đi trên những con đường quen thuộc.
Phong cách phim tác giả là yếu tố quan trọng trong các tác phẩm của Trần Tuấn Hiệp, người luôn nhấn mạnh rằng cảm xúc của người làm phim cần được thể hiện rõ ràng Điều này tạo nên dấu ấn cá nhân và chiều sâu cho mỗi bộ phim, phản ánh quan niệm nghệ thuật độc đáo của ông.