Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu
- NSND Nguyễn Đình Hàm và NSND Nguyễn Dân Quốc đã tiếp nhận mỹ thuật dân gian trong sáng tạo của họ như thế nào?
- Hiệu quả của sự tiếp nhận là gì?
- Ảnh hưởng của hai ông đối với các họa sĩ thế hệ sau như thế nào?
Họa sĩ Nguyễn Đình Hàm và Nguyễn Dân Quốc đã tiếp nhận mỹ thuật dân gian với một nhận thức sâu sắc, nhằm xây dựng hình tượng cho vở diễn.
Họa sĩ Nguyễn Dân Quốc không chỉ tiếp thu mỹ thuật dân gian mà còn chịu ảnh hưởng từ họa sĩ Nguyễn Đình Hàm, tạo nên một sự tiếp nối trong việc ứng dụng mỹ thuật dân gian vào thiết kế trang trí sân khấu Chèo Mặc dù có sự kế thừa, mỗi họa sĩ đều phát triển phương pháp riêng để tạo dấu ấn độc đáo trong tác phẩm của mình.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Đề tài áp dụng các lý thuyết sân khấu học, sân khấu truyền thống và tiếp biến văn hóa để phân tích thực tiễn sáng tạo trong các vở Chèo của NSND Nguyễn Đình Hàm và Nguyễn Dân Quốc Nghiên cứu cho thấy mỹ thuật dân gian và nghệ thuật trang trí sân khấu Chèo mang đậm bản sắc văn hóa Việt Nam Việc tiếp thu có chọn lọc yếu tố mỹ thuật dân gian trong thiết kế trang trí các vở diễn Chèo là một phát hiện khoa học quan trọng, khẳng định vai trò thiết yếu của trang trí trong sự phát triển của sân khấu Chèo hiện đại.
Hai họa sĩ - NSND Nguyễn Đình Hàm và Nguyễn Dân Quốc đã có ảnh hưởng lớn đến sân khấu Chèo, tạo nên một diện mạo độc đáo trong bối cảnh kỹ thuật số Mối liên hệ giữa văn hóa, lịch sử và sân khấu mở ra hướng tiếp cận xã hội học cho nghiên cứu Để đánh giá các thiết kế của hai họa sĩ này, cần có góc nhìn liên ngành từ Sử học, Văn hóa học, Khảo cổ học, Dân tộc học/Nhân học, Xã hội học nghệ thuật, Sân khấu học và Mỹ thuật truyền thống Phương pháp so sánh giữa sân khấu Chèo và mỹ thuật dân gian sẽ giúp phát hiện những nguyên lý mới trong thiết kế mỹ thuật, đặc biệt là thiết kế trang trí cho các vở diễn Chèo hiện đại Nhờ đó, nghiên cứu sẽ cụ thể hóa định hướng sáng tác mỹ thuật và thiết kế trang trí sân khấu Chèo, góp phần xây dựng hình tượng nghệ thuật cho các vở diễn.
Luận án nghiên cứu mỹ thuật dân gian trong thiết kế trang trí sân khấu Chèo, dựa trên nền tảng mỹ thuật sân khấu Chèo và mỹ thuật dân gian Việt Nam Phương pháp nghiên cứu chính là điền dã, không chỉ tìm hiểu dữ liệu về thiết kế trang trí sân khấu mà còn khai thác các yếu tố mỹ thuật dân gian trong kho tàng văn hóa dân tộc Nghiên cứu này nhấn mạnh mối liên hệ giữa giá trị hiện thực và giá trị thẩm mỹ của mỹ thuật dân gian trong thiết kế trang trí sân khấu Chèo, từ đó tạo ra một khối lượng dữ liệu đa dạng, phong phú và có tính liên ngành sâu rộng.
Phương pháp tiếp cận liên ngành trong luận án tập trung vào việc đặt đối tượng nghiên cứu trong bối cảnh xã hội, lịch sử xã hội và lịch sử nghệ thuật qua các giai đoạn khác nhau Phương pháp này kết hợp giữa khoa học tự nhiên và khoa học xã hội, cũng như giữa các lĩnh vực khoa học xã hội, bao gồm Dân tộc học, Nhân học, Xã hội học nghệ thuật, Khảo cổ học, Mỹ thuật học, Sân khấu học và Văn hóa học.
Với những ưu điểm nổi bật, nghiên cứu hệ thống mỹ thuật dân gian và trang trí sân khấu Chèo không chỉ ảnh hưởng đến việc kế thừa và phát huy di sản văn hóa vật thể trong nghệ thuật Chèo mà còn có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh xã hội Việt Nam hiện đại và toàn cầu hóa Việc áp dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành là một lựa chọn thiết yếu cho đề tài này, đồng thời mang lại những điểm mới cho luận án, nhấn mạnh sự phát triển của phương pháp nghiên cứu phổ biến tại Việt Nam trong vài thập niên qua.
Phương pháp nghiên cứu liên ngành cung cấp cái nhìn tổng thể về hệ thống di sản mỹ thuật dân gian trong bối cảnh lịch sử cụ thể, phản ánh quá trình đấu tranh và phát triển đất nước Việc xem xét các mối quan hệ tương tác giữa nền tảng nội sinh và các yếu tố mới giúp tạo ra những nhận định chung và đầy đủ hơn Chỉ khi có cái nhìn tổng quát từ nhiều ngành khoa học, nghiên cứu mới có thể đánh giá các điều kiện chính trị, xã hội và sự biến đổi của các giá trị văn hóa qua từng giai đoạn lịch sử của xã hội nông nghiệp truyền thống.
Phương pháp nghiên cứu liên ngành là công cụ hiệu quả để phân tích tác động của các hiện tượng văn hóa ngoại sinh đến đời sống nghệ thuật biểu diễn Việt Nam Để hiểu rõ hơn, cần xem xét trong bối cảnh xã hội, chính trị, và lịch sử nghệ thuật qua từng giai đoạn Phương pháp này thể hiện sự phát triển biện chứng trong tư duy khoa học, từ tư duy nguyên hợp đến tư duy phân tích Khi đạt được những thành tựu cao trong từng chuyên ngành, người nghiên cứu cần tổng hợp và phối hợp các lĩnh vực khác nhau để có cái nhìn tổng quát và chính xác về đối tượng nghiên cứu.
Phương pháp so sánh, đối chiếu là một công cụ quan trọng trong việc phân tích và đánh giá sự biến chuyển của mỹ thuật dân gian trong thiết kế trang trí sân khấu Chèo Việc ứng dụng phương pháp này giúp làm nổi bật sự biến hóa của nghệ thuật sân khấu Chèo đương đại, đặc biệt là trong các vở diễn có đề tài lịch sử Kỹ năng này yêu cầu tính khoa học và sự sâu sắc từ thực tiễn, khi nghiên cứu hai hoặc nhiều đối tượng để làm rõ những điểm tương đồng và khác biệt theo nguyên tắc đồng đại và lịch đại.
5.2.4 Phương pháp phân tích, tổng hợp
Phương pháp phân tích và tổng hợp giúp khám phá sâu sắc mỹ thuật dân gian trong thiết kế trang trí sân khấu Chèo, từ kết cấu, họa tiết đến phong cách nghệ thuật Bằng cách đối chiếu với các vở diễn có chủ đề lịch sử tương ứng, nghiên cứu này khảo sát mối tương quan giữa thiết kế trang trí sân khấu Chèo hiện đại và nguồn gốc lịch sử từ góc độ mỹ thuật dân gian.
Sân khấu Chèo, với đặc điểm tượng trưng và khái quát cao, không cần phải mô phỏng hoàn toàn các yếu tố mỹ thuật dân gian Tuy nhiên, việc bảo tồn và phát huy tinh hoa mỹ thuật dân gian trong thiết kế trang trí sân khấu Chèo hiện đại là một vấn đề quan trọng cần được nghiên cứu và đánh giá đúng giá trị Phương pháp phân tích và tổng hợp sẽ giúp hệ thống hóa tiến trình phát triển của mỹ thuật dân gian trong thiết kế sân khấu Chèo, đồng thời thể hiện sự bảo tồn và phát triển giá trị mỹ thuật dân gian Việt Nam qua các thành tựu và tồn tại trong công tác thiết kế trang trí.
Phương pháp chuyên gia đóng vai trò quan trọng trong nghiên cứu, đánh giá và đề xuất giả thuyết, giúp lựa chọn phương pháp nghiên cứu và củng cố luận cứ khoa học Để áp dụng hiệu quả phương pháp này, đề tài sẽ tham vấn những chuyên gia thiết kế trang trí mỹ thuật sân khấu Chèo, đặc biệt là những họa sĩ am hiểu sâu sắc về NSND Nguyễn Đình Hàm và Nguyễn Dân Quốc, hai nhân vật chính trong nghiên cứu khảo sát.
Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án
Trong quá trình xây dựng vở diễn Chèo, việc thiết kế trang trí sân khấu phù hợp với nội dung và phong cách của đạo diễn là một thách thức lớn Luận án này hy vọng mang đến cho các nghệ sĩ sân khấu những lựa chọn sáng tạo trong thiết kế trang trí Hiểu rõ tính tượng trưng và khoảng cách giữa thực tế và nghệ thuật là cần thiết để phát triển thiết kế Chèo dựa trên mỹ thuật dân gian Nghiên cứu cũng chỉ ra vai trò quan trọng của yếu tố mỹ thuật dân gian trong nghệ thuật sân khấu Chèo, đồng thời xác định các yếu tố thiết kế quan trọng trong thực tiễn sáng tạo Kết quả nghiên cứu sẽ hệ thống hóa những thành tựu và tồn tại trong thiết kế trang trí sân khấu Chèo, góp phần định hình yêu cầu về nội dung và nghệ thuật, cũng như khả năng phục dựng các yếu tố mỹ thuật dân gian, tạo động lực cho những ai muốn theo đuổi công việc thiết kế này.
Bài viết phân tích lý luận mỹ thuật sân khấu Chèo thông qua thực tiễn sáng tạo của hai họa sĩ - NSND Nguyễn Đình Hàm và Nguyễn Dân Quốc Các nghệ sĩ này đã khẳng định vai trò quan trọng của mỹ thuật trong sân khấu hiện đại, đồng thời lý giải các nguyên tắc sáng tạo trong thiết kế trang trí sân khấu Chèo Qua đó, bài viết góp phần hình thành hệ thống lý luận về thiết kế mỹ thuật sân khấu Chèo, đặc biệt là việc ứng dụng chất liệu mỹ thuật dân gian Việt Nam trong các tác phẩm sân khấu.
Trong những năm đầu thế kỷ XXI, nghiên cứu về mỹ thuật dân gian trong thiết kế trang trí sân khấu Chèo, đặc biệt là từ hai họa sĩ NSND Nguyễn Đình Hàm và Nguyễn Dân Quốc, vẫn chưa được thực hiện một cách hệ thống Mặc dù sự kế thừa mỹ thuật dân gian trong thiết kế sân khấu Chèo đã được công nhận, nhưng việc thẩm thấu văn hóa mỹ thuật truyền thống Việt Nam vào thiết kế hiện nay cần những nghiên cứu cụ thể và chuyên sâu hơn Các họa sĩ sân khấu Chèo đã tái hiện những vở diễn gần gũi với tâm tư người dân, được khán giả nhiều thế hệ đón nhận Trong bối cảnh hiện đại, việc kiến tạo nghệ thuật thiết kế trang trí sân khấu Chèo cần sự hỗ trợ từ lý luận và kinh nghiệm thực tiễn để phát triển bền vững.
Nghiên cứu và hệ thống hóa thiết kế trang trí sân khấu Chèo của hai họa sĩ Nguyễn Đình Hàm và Nguyễn Dân Quốc là cần thiết để làm nổi bật mỹ thuật dân gian trên sân khấu Chèo, từ đó tạo cơ sở cho sự sáng tạo trong thiết kế hiện đại Kết quả nghiên cứu sẽ là tài liệu tham khảo quý giá cho các trường đào tạo, nhà hát và nghệ sĩ yêu thích Chèo Luận án sẽ đánh giá các biểu hiện trang trí hiện nay, phản ánh tâm lý và tính cách người Việt Nam, đồng thời chỉ ra những điểm mạnh cần phát huy và những hạn chế cần khắc phục trong thiết kế, nhằm nâng cao hiệu quả nghệ thuật và khuyến khích sự sáng tạo của các họa sĩ, góp phần phát triển thể loại sân khấu Chèo hiện đại từ nguồn cội văn hóa dân tộc.
Cấu trúc của luận án
Luận án gồm 124 trang chính, bao gồm các phần như Mở đầu, Tổng quan tài liệu, Danh mục công trình liên quan, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục Nội dung chính được chia thành 03 chương.
Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài (35 trang)
Chương 2: Tiếp nhận mỹ thuật dân gian trong thiết kế trang trí Chèo của họa sĩ - NSND Nguyễn Đình Hàm (27 trang)
Chương 3 khám phá sự kế thừa và phát triển phong cách thiết kế từ mỹ thuật dân gian trong trang trí sân khấu Chèo, đặc biệt qua tác phẩm của họa sĩ – NSND Nguyễn Dân Quốc Bài viết nhấn mạnh tầm quan trọng của việc gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trong nghệ thuật đương đại, đồng thời rút ra bài học quý giá cho các thế hệ họa sĩ tiếp nối Sự giao thoa giữa mỹ thuật dân gian và thiết kế hiện đại không chỉ làm phong phú thêm nghệ thuật Chèo mà còn góp phần bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc.
PHẦN TỔNG QUAN TÀI LIỆU
Tài liệu nghiên cứu về Chèo, đặc biệt là mỹ thuật sân khấu và thiết kế trang trí sân khấu, bao gồm một hệ thống phong phú từ các bài báo nhỏ lẻ đến các công trình nghiên cứu lớn Những tài liệu này phân tích các thành tố của thiết kế mỹ thuật sân khấu Chèo, như trang trí sân khấu, phục trang, hóa trang và đạo cụ biểu diễn Trong quá trình tổng hợp, nghiên cứu sinh (NCS) đã sắp xếp các tài liệu theo nhóm nội dung liên quan đến vấn đề nghiên cứu.
1 Nhóm tài liệu về thiết kế mỹ thuật sân khấu nói chung và sân khấu Chèo nói riêng
Sân khấu Chèo, với tính ước lệ đặc trưng, trước đây không có trang trí và chỉ thể hiện qua diễn xuất và lời nói của diễn viên Ngày nay, sân khấu Chèo đã được trang trí đa dạng, phản ánh quan niệm và chủ đề khác nhau, góp phần quan trọng vào sự phát triển của các vở diễn Chèo hiện đại Hệ thống tài liệu nghiên cứu về thiết kế mỹ thuật sân khấu Chèo bao gồm các bài báo, tạp chí, kỷ yếu hội thảo, cùng với cuốn “Mỹ thuật sân khấu kịch nói Việt Nam” của NSND Phùng Huy Bính và “Mỹ thuật Chèo truyền thống”.
Bài viết "Trang trí Chèo 50 năm một chặng đường phát triển (1951 - 2001)" cùng với tác phẩm "Mỹ thuật Chèo" của họa sĩ - NSND Nguyễn Dân Quốc là những công trình quan trọng nhất, cung cấp cái nhìn sâu sắc về trang trí mỹ thuật sân khấu Chèo Ngoài ra, còn có nhiều luận án tiến sỹ, luận văn, tiểu luận thạc sỹ và cử nhân liên quan đến lĩnh vực này, góp phần làm phong phú thêm kho tàng kiến thức về nghệ thuật Chèo.
Cuốn sách “Mỹ thuật sân khấu kịch Việt Nam” của họa sĩ - NSND Phùng Huy Bính đã đánh giá sâu sắc về mỹ thuật sân khấu trong bối cảnh lịch sử, khi các vở diễn chỉ được biểu diễn ở những địa điểm như làng xã, sân đình, và bãi chợ với trang thiết bị nghèo nàn Trong giai đoạn này, mỹ thuật sân khấu chủ yếu chỉ bao gồm phục trang, hóa trang và đạo cụ cần thiết, mà chưa có sự hiện diện của trang trí Đến những thập niên đầu thế kỷ XX, khi Chèo được đưa lên sân khấu cố định và bắt đầu “bắt chước” kịch phương Tây, trang trí mới thực sự xuất hiện Tác giả đã dẫn dắt người đọc nhìn lại quá trình hình thành mỹ thuật sân khấu kịch nói từ những ngày đầu, khi nghệ sĩ chỉ tham gia thiết kế một cách tự phát, cho đến khi khái niệm thiết kế mỹ thuật sân khấu được hình thành, mở ra một hướng đi mới cho sự phát triển của mỹ thuật trong sân khấu Chèo Sân khấu Chèo đã phát triển song song với mỹ thuật sân khấu kịch nói và tuồng, tạo ra không gian và cảm xúc phù hợp cho các nhân vật, mặc dù không nhất thiết phải tuân theo phương pháp hay phong cách riêng của Chèo Cuốn sách được chia thành các phần, trong đó phần đầu tiên tập trung vào mỹ thuật sân khấu kịch nói trước Cách mạng tháng Tám.
Bài viết này được chia thành bốn phần chính, phản ánh sự phát triển của mỹ thuật sân khấu kịch nói qua các giai đoạn lịch sử quan trọng Phần thứ nhất khám phá giai đoạn từ 1920 đến 1945, khi nghệ thuật này bắt đầu hình thành Phần thứ hai tập trung vào giai đoạn Cách mạng tháng Tám thành công và kháng chiến chống thực dân Pháp từ 1945 đến 1954, nhấn mạnh vai trò của mỹ thuật trong việc cổ vũ tinh thần kháng chiến Phần thứ ba đề cập đến thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội và cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước từ 1955 đến 1975, khi mỹ thuật sân khấu kịch nói trở thành công cụ truyền tải thông điệp chính trị Cuối cùng, phần thứ tư xem xét sự phát triển của mỹ thuật sân khấu kịch nói trong giai đoạn Độc lập và thống nhất đất nước từ 1975 đến 2000, phản ánh sự trưởng thành và đa dạng của nghệ thuật này trong bối cảnh mới.
Họa sĩ, NSND Nguyễn Dân Quốc là nhân vật quan trọng trong nghiên cứu mỹ thuật sân khấu Chèo, đặc biệt qua cuốn sách "Mỹ thuật Chèo truyền thống" xuất bản năm 2007 Trong tác phẩm này, ông phân tích sâu sắc về mỹ thuật Chèo truyền thống và các yếu tố cấu thành của nó Mặc dù chưa đi sâu vào mỹ thuật dân gian trong thiết kế sân khấu, nhưng cuốn sách phản ánh rõ nét con người và sự nghiệp của ông Những luận điểm trong sách gắn liền với các tác phẩm của ông, giúp người đọc hiểu rõ về công việc của họa sĩ trong việc thiết kế và thực hiện mỹ thuật cho các vở diễn Chèo thông qua mô tả chi tiết về trang phục, hóa trang và đạo cụ.
Cuốn sách này là một nghiên cứu chuyên sâu về lý luận và thực tiễn của mỹ thuật sân khấu Chèo truyền thống, phù hợp với định hướng nghiên cứu và thực nghiệm của Nhà hát Chèo Việt Nam trong thế kỷ XXI Nó cũng phản ánh đường lối văn hóa của Đảng và Nhà nước, thể hiện qua Nghị quyết Trung ương 5 (Khóa VIII) về bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.
Cuốn sách "Trang trí Chèo 50 năm một chặng đường phát triển (1951-2001)" là tài liệu quan trọng, khảo sát các khía cạnh của trang trí Chèo trong suốt 50 năm từ 1951 đến 2001.
Lịch sử trang trí Chèo qua các giai đoạn phát triển cho thấy sự đa dạng về đề tài, phong cách và khuynh hướng nghệ thuật Cuốn sách phân tích thực tiễn từ các vở diễn, phát hiện ra những giá trị thẩm mỹ độc đáo, đồng thời so sánh và đánh giá những thành tựu cũng như hạn chế trong thiết kế trang trí sân khấu Chèo từ năm 1951 đến 2001.
Nghiên cứu về mỹ thuật sân khấu Chèo không chỉ dừng lại ở các bài báo và sách chuyên khảo, mà còn thu hút sự quan tâm của nhiều nghiên cứu sinh và học viên cao học Một trong những công trình nổi bật là luận án tiến sĩ của Đoàn Thị Tình, với tiêu đề “Những vấn đề về trang phục truyền thống (tuồng và Chèo)”, mang lại cái nhìn sâu sắc về lịch sử trang phục và cung cấp tư liệu quý giá cho các họa sĩ thiết kế trang trí Chèo Bên cạnh đó, luận án của họa sĩ Đinh Quý Thêm mang đến những nghiên cứu quan trọng về yếu tố mỹ thuật của Chèo cổ và ứng dụng vào Chèo hiện đại, góp phần làm phong phú thêm lĩnh vực thiết kế mỹ thuật sân khấu Chèo.
Trong luận văn thạc sĩ nghệ thuật sân khấu “Một số khuynh hướng thiết kế mỹ thuật trong Chèo” năm 2012, tác giả Trần Đức Minh đã phân tích các nguyên tắc cơ bản của phương pháp sáng tạo nghệ thuật Chèo và những khuynh hướng chính trong phát triển thiết kế mỹ thuật sân khấu Chèo Luận văn này không chỉ khám phá cái hay, cái đẹp của các khuynh hướng thiết kế mà còn nêu rõ nguyên nhân thành công và chưa thành công của từng khuynh hướng qua các vở diễn cụ thể Tác giả cũng đã trình bày sự hình thành và phát triển của mỹ thuật sân khấu Chèo, giới thiệu các khuynh hướng thiết kế và áp dụng phương pháp xử lý không gian từ Chèo truyền thống vào thiết kế đương đại Đây là nguồn tư liệu quý giá về thiết kế mỹ thuật sân khấu Chèo và yếu tố mỹ thuật dân gian Việt Nam.
2 Nhóm tài liệu về không gian sân khấu và xử lý không gian sân khấu
Trong nhóm tài liệu này, NCS tập trung vào các khái niệm và lịch sử xử lý không gian sân khấu phương Tây, nơi mà sân khấu kịch nói đã phát triển mạnh mẽ trước sân khấu trong nước hàng trăm năm Các yếu tố như cảnh trí, trang phục, đạo cụ, hóa trang, ánh sáng và các thành phần mỹ thuật khác tạo nên không gian biểu diễn, phản ánh môi trường sống tự nhiên và xã hội của nhân vật trong kịch Những yếu tố này đóng vai trò quan trọng trong việc truyền tải nội dung và không khí của thực tế đời sống được thể hiện trong vở diễn NCS cũng tham khảo các tài liệu nước ngoài để mở rộng kiến thức.
The general aesthetic of theater decor from 1870 to 1914 reflects significant artistic developments, particularly in Vietnamese theater, known as "Le théâtre Anamite." This period also explores the relationship between theater and existence, as discussed in "Le Théâtre et L’existence." Additionally, the ongoing dialogue among stage designers is highlighted in "Cogniat cinquante les décorteurs de théâtre," marking the 50th debate among theatrical artists.