Lý do, mục đích chọn đề tài
Truyện cổ tích là thể loại phong phú nhất trong văn học dân gian, phản ánh cuộc sống lao động và nguyện vọng của nhân dân trong cuộc đấu tranh chống lại cái xấu, cái ác, đặc biệt là từ giai cấp thống trị Sự ra đời của truyện cổ tích đánh dấu một bước tiến mới trong nghệ thuật, sử dụng "tưởng tượng hư cấu cổ tích" kết hợp với các thủ pháp nghệ thuật đặc trưng để phản ánh đời sống và ước mơ của nhân dân, đáp ứng nhu cầu nhận thức, thẩm mỹ, giáo dục và giải trí trong các giai đoạn lịch sử khác nhau.
Cho đến nay, các nhà khoa học đã thống nhất chia truyện cổ tích thành ba tiểu loại: cổ tích thần kỳ, cổ tích loài vật và cổ tích sinh hoạt Tất cả các thể loại này đều sử dụng hư cấu và tưởng tượng để phản ánh hiện thực xã hội, nhưng mức độ và tính chất của sự hư cấu ấy khác nhau Cổ tích sinh hoạt dựa trên thực tại đời sống xã hội, nơi các xung đột được giải quyết trong bối cảnh đời sống thực Ngược lại, cổ tích thần kỳ kết hợp giữa thực tại và phi thực tại, bao gồm cả những điều có thể xảy ra và những điều không có thực.
Trong tác phẩm "Văn học dân gian Việt Nam, tập 2" của Hoàng Tiến Tựu, xuất bản năm 1990, trang 42, tác giả nhấn mạnh rằng mọi xung đột đều được giải quyết thông qua yếu tố thần kỳ Điều này cho thấy vai trò quan trọng của yếu tố huyền bí trong việc hòa giải và tạo nên sự cân bằng trong các câu chuyện dân gian.
Yếu tố thần kỳ là điểm khác biệt chính giữa truyện cổ tích thần kỳ và các tiểu loại cổ tích khác, đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển cốt truyện Đây được xem là một biện pháp nghệ thuật đặc trưng của thể loại này Nếu thiếu yếu tố kỳ diệu, truyện cổ tích thần kỳ sẽ không còn giá trị tồn tại và sẽ chuyển hóa thành một loại truyện khác.
Khi nhắc đến truyện cổ tích, không thể không đề cập đến tiểu loại cổ tích thần kỳ, một phần cơ bản và tiêu biểu nhất của thể loại này Tiểu loại cổ tích thần kỳ không chỉ mang đầy đủ đặc trưng mà còn chứa đựng giá trị nghệ thuật quan trọng trong văn học dân gian của mỗi dân tộc Hầu hết những truyện cổ tích nổi tiếng và có giá trị cao đều thuộc về tiểu loại này Trong kho tàng cổ tích Việt Nam, có nhiều câu chuyện tiêu biểu được đông đảo nhân dân lao động yêu thích.
Thạch Sanh, Tấm Cám, Sọ Dừa, và Cây khế là những tác phẩm tiêu biểu trong thể loại truyện cổ tích thần kỳ Qua việc nghiên cứu các tiểu loại này, chúng ta có thể nhận diện những giá trị cốt lõi của thể loại cổ tích Việc khám phá yếu tố kỳ diệu trong truyện cổ tích thần kỳ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về những nhân tố đặc trưng, tạo nên sức hấp dẫn cho thể loại này.
Trong chương trình văn học phổ thông, truyện cổ tích, đặc biệt là truyện cổ tích thần kỳ, chiếm một tỷ lệ lớn Việc nghiên cứu yếu tố kỳ diệu trong thể loại này không chỉ giúp hiểu sâu sắc về văn học mà còn là bước chuẩn bị quan trọng cho những ai sắp trở thành giáo viên dạy văn.
Với tất cả lý do và mục đích đó, chúng tôi chọn đề tài: “Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì người Việt”.
Lịch sử vấn đề
Truyện cổ tích thần kỳ là sự kết tinh rực rỡ của giá trị và tinh hoa trong thể loại truyện cổ tích, thể hiện sự tương đồng rõ rệt giữa các dân tộc Tiểu loại này đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà khoa học, cả trên thế giới và ở Việt Nam Nhiều công trình nghiên cứu lớn về truyện cổ tích thần kỳ đã được thực hiện và đạt được nhiều thành tựu đáng kể.
Công trình "Truyện hoang đường" của nhà bác học Pháp Giôdép Bêdier, xuất bản năm 1893, đã đóng góp quan trọng vào nghiên cứu truyện cổ tích thần kỳ Ông tập trung vào cốt truyện và nhận diện một hệ thống các yếu tố bất biến bên cạnh các yếu tố biến đổi Giôdép Bêdier cho rằng những yếu tố bất biến này là cơ sở của cốt truyện, mặc dù vào thời điểm đó, ông chưa xác định được cụ thể những yếu tố này cũng như số lượng của chúng.
Công trình nổi tiếng của nhà bác học Nga, Vlađimia Iacôlêvich Prôp, mang tên "Hình thái học truyện cổ tích" đã được xuất bản tại Lêningrat vào năm 1928.
Năm 1928, V.Ia Prôp đã phát triển ý tưởng của Giôdép Bêdier trong cuốn sách của mình, xác định 31 chức năng hành động của nhân vật trong truyện cổ tích Ông cho rằng cấu trúc của truyện cổ tích là một chuỗi trình tự các chức năng này Đồng thời, Prôp cũng phân chia nhân vật thành bảy nhóm, được gọi là “Bảy nhóm nhân vật hành động”, và khẳng định rằng mọi truyện cổ tích thần kỳ đều tuân theo sơ đồ này.
Công trình thứ ba của V.Ia.Prôp, cuốn "Những căn rễ lịch sử của truyện cổ tích thần kì," được xuất bản tại Matxcơva năm 1946 và có bản dịch tiếng Việt vào năm 1991, tập trung vào việc khám phá nguồn gốc của các típ và môtip trong truyện cổ tích thần kì Nga.
Một trong những đóng góp quan trọng của V.Ia.Prôp là khám phá các đặc điểm cấu trúc của tiểu loại truyện cổ tích thần kỳ, từ đó giải thích cội nguồn lịch sử của thể loại này theo phương pháp loại hình lịch sử Tuy nhiên, cả Giôdép Bêdier và V.Ia.Prôp đều chỉ tập trung vào cấu trúc mà chưa chú ý đến yếu tố kỳ diệu trong truyện cổ tích thần kỳ.
Cuốn sách "Sáng tác thơ ca dân gian Nga" do A.M Novicôva chủ biên là một công trình quan trọng, phân tích sâu sắc các đặc trưng thi pháp của từng tiểu loại cổ tích, bao gồm cả truyện cổ tích thần kỳ Mặc dù A.M Novicôva chỉ đưa ra những nhận xét khái quát về yếu tố kỳ diệu trong cổ tích thần kỳ do đặc điểm của một giáo trình, nhưng những nhận xét này đã cung cấp cơ sở quan trọng cho việc lựa chọn và thực hiện đề tài nghiên cứu của chúng tôi.
Tại Việt Nam, các giáo trình đại học như "Văn học dân gian" do Đinh Gia Khánh biên soạn (1998) và "Văn học dân gian Việt Nam" của Hoàng Tiến Tựu (2000) chủ yếu tập trung vào việc làm nổi bật nội dung cơ bản của các tiểu loại cổ tích và truyện cổ tích Tuy nhiên, những tài liệu này chưa đề cập một cách cụ thể và có hệ thống đến yếu tố kỳ diệu trong truyện cổ tích thần kỳ.
Mô hình truyện cổ tích thần kì của V.Ia.Prôp đã được nhiều nhà nghiên cứu áp dụng, trong đó nổi bật là Trần Đức Ngôn với tiểu luận sau đại học, được bảo vệ vào năm
1980 – 1981, nhan đề: Nghiên cứu kết cấu Truyện cổ tích thần kì viết theo lý thuyết hình thái học của V.Ia.Prôp
Theo mô hình của V.Ia.Prôp, luận án tiến sĩ của Tăng Kim Ngân, "Cổ tích thần kỳ người Việt - Đặc điểm cấu tạo của truyện" (xuất bản năm 1996), đã thực hiện khảo sát một cách quy mô hơn Trong luận án, Tăng Kim Ngân đã khái quát mô hình cơ bản của V.Ia.Prôp và áp dụng mô hình này để phân tích các đặc điểm cấu trúc của cổ tích Việt Nam.
Trong bài viết này, chúng tôi khám phá 50 truyện cổ tích thần kỳ của người Việt và nhận thấy rằng mô hình 31 chức năng của V.Ia.Prôp hoàn toàn phù hợp với các câu chuyện này Đặc biệt, Tăng Kim Ngân đã chỉ ra rằng cổ tích thần kỳ Việt Nam còn có chức năng thứ 32, "Sự biến hình", thể hiện một đặc điểm riêng biệt của văn hóa dân gian Việt Nam.
Tiến sĩ Nguyễn Xuân Đức đã có hai công trình nghiên cứu đáng chú ý, nhận giải thưởng nghiên cứu khoa học của Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam vào năm 1997 và 2003 Công trình đầu tiên, "Thi pháp truyện cổ tích thần kì người Việt," là một nghiên cứu toàn diện về thi pháp truyện cổ tích, phân tích các khía cạnh như nhân vật, cốt truyện, phong cách ngôn ngữ và biện pháp nghệ thuật, đồng thời khám phá vai trò của yếu tố kì diệu Công trình thứ hai, "Những vấn đề thi pháp văn học dân gian," xuất bản năm 2003, bàn về các vấn đề như cổ tích, nhại cổ tích, và nhân vật chức năng trong cổ tích thần kì Mặc dù các công trình này đã mở ra nhiều hướng nghiên cứu, nhưng tác giả chưa có cơ hội đi sâu vào yếu tố kì diệu trong cổ tích thần kì mà chỉ phác thảo những ý tưởng tổng quát.
Trong luận văn này, chúng tôi hệ thống hoá các vấn đề liên quan đến yếu tố kỳ diệu trong truyện cổ tích thần kỳ của người Việt, đồng thời kế thừa những thành tựu từ các công trình nghiên cứu trước đó Chúng tôi cũng sẽ đi sâu vào những khía cạnh chưa được quan tâm đúng mức, nhằm làm rõ hơn vai trò và ý nghĩa của yếu tố kỳ diệu trong văn hóa dân gian Việt Nam.
Đối tƣợng nghiên cứu
Ở Việt Nam, các nhà nghiên cứu đồng ý chia truyện cổ tích thành ba tiểu loại, nhưng ranh giới giữa chúng, đặc biệt là giữa cổ tích sinh hoạt và cổ tích thần kỳ, không luôn rõ ràng Một số ý kiến cho rằng nếu có yếu tố kỳ diệu, thì được xếp vào cổ tích thần kỳ, còn không có thì là cổ tích sinh hoạt Trong kho tàng cổ tích Việt Nam, nhiều truyện có yếu tố kỳ diệu, nhưng các xung đột xã hội không được giải quyết nhờ vào yếu tố kỳ diệu, như A.M Novicôva đã chỉ ra Ngược lại, một số người cho rằng những truyện ít yếu tố kỳ diệu nên được xếp vào cổ tích sinh hoạt, nhưng việc xác định ranh giới giữa "ít" và "nhiều" là rất khó khăn.
Trong truyện cổ tích "Sự tích bánh chưng bánh giầy", yếu tố kì diệu dù ít ỏi nhưng lại có vai trò quan trọng trong việc thay đổi cốt truyện Cụ thể, sự mách bảo của thần đã giúp Lang Liêu tạo ra những chiếc bánh ngon Điều này cho thấy rằng, để xác định một cổ tích thần kì, yếu tố quyết định không phải là số lượng các yếu tố kì diệu mà chính là vai trò và tác dụng của chúng trong câu chuyện.
Trong giáo trình Sáng tác thơ ca dân gian Nga, A.M Novicôva chỉ ra bốn đặc trưng cơ bản của truyện cổ tích thần kỳ, trong đó yếu tố kỳ diệu đóng vai trò hàng đầu Bà nhấn mạnh rằng xung đột trong truyện cổ tích thần kỳ luôn được giải quyết nhờ sự trợ giúp của lực lượng kỳ diệu, phản ánh những vấn đề xã hội qua các mô típ thần thoại Những mô típ này tạo nền tảng cho truyện cổ tích, trong khi các mô típ xã hội có thể thay đổi theo từng thời đại PGS Hoàng Tiến Tựu cũng đồng tình với quan điểm này, nhấn mạnh rằng khi yếu tố thần kỳ có vai trò quyết định trong việc phát triển và giải quyết xung đột, thì đó chính là cổ tích thần kỳ.
Nhiều nhà khoa học cho rằng, để một tác phẩm được coi là truyện cổ tích thần kỳ, yếu tố kỳ diệu phải đóng vai trò quan trọng trong cốt truyện và có khả năng làm thay đổi diễn biến của câu chuyện.
Theo quan điểm của chúng tôi, những câu chuyện như Sự tích trầu, cau và vôi; Sự tích chim hít cô; Sự tích chim quốc; Sự tích chim năm trâu sáu cột; Sự tích chim đa đa; và Sự tích đá vọng phu không thể được coi là cổ tích thần kỳ.
Chúng tôi đã chọn những truyện tiêu biểu trong bộ Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam do Nguyễn Đổng Chi sưu tầm và biên soạn, bản in lần thứ 7, 1993, do Viện Văn học xuất bản để tiến hành khảo sát Danh mục các truyện sẽ được nêu ở phần mục lục, và các tài liệu tham khảo khác chỉ được sử dụng hạn chế khi cần thiết Lý do chúng tôi chọn công trình của Nguyễn Đổng Chi là vì tính tiêu biểu và giá trị văn hóa của nó.
2 A.M.Nôvicôva(Chủ biên) : Sáng tác thơ ca dân gian Nga, tập I Đỗ Hồng Chung, Chu Xuân Diên dịch Nxb ĐH & THCN Hà nội, 1993, tr 295
Trong tác phẩm "Văn học dân gian Việt Nam, tập II" của Hoàng Tiến Tựu, Nxb Giáo dục 1990, trang 62-63, Đổng Chi đã tạo ra một bộ sưu tập khá đầy đủ và khoa học về truyện cổ tích Bộ tài liệu này không chỉ cung cấp các dị bản mà còn rất thuận lợi cho việc nghiên cứu Do đó, đề tài nghiên cứu của chúng tôi sẽ tập trung vào các yếu tố kỳ diệu trong những truyện cổ tích thần kỳ của người Việt, với văn bản chủ yếu được chọn từ bộ sưu tập "Kho tàng Truyện cổ tích".
Cổ tích, với tính nhân loại sâu sắc, mang lại nhiều bài học và lý thuyết có giá trị, không chỉ cho văn hóa Việt Nam mà còn cho các dân tộc khác Những vấn đề lý thuyết rút ra từ cổ tích người Việt có thể áp dụng rộng rãi, phản ánh những giá trị chung trong tâm hồn và trí tuệ của nhân loại.
Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện công trình này chúng tôi tiến hành các phương pháp :
V CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN
Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn này gồm 2 chương :
Chương I khám phá nguồn gốc và đặc điểm của yếu tố kỳ diệu trong truyện cổ tích thần kỳ người Việt Chương này thống kê, so sánh và phân tích các dạng tồn tại cũng như các tuyến tồn tại của yếu tố kỳ diệu, từ đó làm rõ nguồn gốc và những đặc điểm nổi bật của chúng trong văn hóa dân gian.
Chương II: Vai trò của yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì người Việt Chương này phân tích tầm quan trọng của yếu tố kì diệu, nhấn mạnh sự ảnh hưởng của nó đối với cốt truyện và sự phát triển của từng nhân vật trong cổ tích thần kì.
Cuối cùng là phần kết luận, phần phụ lục và tài liệu tham khảo
NGUỒN GỐC VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA YẾU TỐ KÌ DIỆU TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KÌ NGƯỜI VIỆT
I NGUỒN GỐC YẾU TỐ KÌ DIỆU
Văn học phản ánh chân thực đời sống con người, trong đó văn học dân gian và truyện cổ tích cũng không phải là ngoại lệ Truyện cổ tích có nguồn gốc sâu xa, phản ánh những giá trị văn hóa và tư tưởng của cộng đồng.
Việt Nam là cuộc sống xã hội Việt Nam ngày xƣa, là những sự việc diễn ra hàng ngày trong cuộc sống của người Việt nam ngày xưa (4)
Truyện cổ tích phản ánh những vấn đề cơ bản về số phận, quan hệ và xung đột giữa con người và các giai cấp trong xã hội Việt Nam xưa, đặc biệt trong thời kỳ phong kiến Thể loại này sử dụng một kiểu tưởng tượng và hư cấu đặc trưng, kết hợp với các thủ pháp nghệ thuật để thể hiện đời sống và khát vọng của nhân dân, đáp ứng nhu cầu nhận thức, giáo dục, thẩm mỹ và giải trí Yếu tố kỳ diệu trong truyện cổ tích thần kỳ được sử dụng như một biện pháp nghệ thuật để khám phá đời sống Để hiểu rõ vai trò của yếu tố kỳ diệu, cần tìm hiểu nguồn gốc và cơ sở ra đời của nó, có thể qui về bốn nguồn gốc chính.
Theo V.Ia Prôp trong nghiên cứu về hình thái học truyện cổ tích, tất cả các truyện cổ tích thần kỳ đều xuất phát từ một nguồn gốc chung, đó là thần thoại Các nhân vật như Ngọc Hoàng, thần Mưa và thần Sét là minh chứng cho sự liên kết này.
Diêm Vương, Long Vương trong truyện cổ tích thần kì vốn có nguồn gốc xưa
4 Đinh Gia Khánh (Chủ biên), Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn: Văn học dân gian Việt Nam Nxb Giáo dục, 1998, tr 301.
Thần thoại Việt Nam ra đời từ thời kỳ công xã nguyên thủy, khi con người còn hạn chế về tri thức và sử dụng sự tưởng tượng để giải thích các hiện tượng tự nhiên qua hình ảnh các vị thần Quan niệm "vạn vật có linh hồn" đã dẫn đến việc nhân hóa các lực lượng tự nhiên như thần Trụ trời, thần Mưa, và thần Gió Khi xã hội phân hóa giai cấp, các nhân vật như Ngọc Hoàng và Diêm Vương vẫn tồn tại nhưng không còn là trung tâm của thần thoại, vì người lao động phải đối mặt với áp bức và bất công từ giai cấp thống trị Họ khao khát một sức mạnh để chiến thắng những kẻ thù cụ thể, phản ánh sự chuyển biến trong thế giới quan thần linh của họ Ngọc Hoàng và các thiên binh trong cổ tích trở thành biểu tượng cho sự khái quát hóa và thần thánh hóa các lực lượng xã hội, thể hiện ước mơ về công lý và tự do.
Mác - Ăng ghen trong tác phẩm "Về văn học và nghệ thuật" (Nxb Sự Thật, Hà Nội, 1952) nhấn mạnh vai trò của văn học và nghệ thuật như là công cụ tối cao để thực hiện việc khuyến thiện và trừng ác trong xã hội loài người.
Sự xuất hiện của các nhân vật thần kì trong truyện cổ tích như Thạch Sanh cho thấy mối liên hệ sâu sắc giữa cổ tích và thần thoại Truyện Thạch Sanh có hai lớp ý nghĩa: lớp thần thoại với mô típ đứa trẻ sinh ra từ mẹ trần và lực lượng siêu nhiên, cùng với lớp cổ tích thể hiện hình ảnh Lý Thông, công chúa chung tình và hoàng tử các nước láng giềng Những mô típ này phản ánh giai đoạn muộn của xã hội phong kiến, cho thấy sự kết hợp giữa các yếu tố thần thoại cổ xưa và cổ tích hiện đại trong tác phẩm.
Yếu tố kỳ diệu trong truyện cổ tích xuất phát từ thế giới quan thần thoại, nhưng khác biệt với các nhân vật thần kỳ trong thần thoại Thần thoại hình thành trong thời kỳ mà thần linh chủ nghĩa chiếm ưu thế, nơi thần linh là nhân vật chính và con người sống chung với họ Trong khi đó, cổ tích phản ánh một thế giới nơi con người tách biệt khỏi thế giới thần linh như thiên đình, thủy phủ và âm phủ Thời kỳ này chứng kiến sự kết hợp giữa tàn tích của thần linh chủ nghĩa và thực tế xã hội có giai cấp, đồng thời thể hiện khát vọng chiến thắng cái ác Quan niệm về cõi trần trở thành nơi giao thoa giữa thần tiên và ma quỷ, và lực lượng kỳ diệu không còn vô tư như trong thần thoại mà cũng phân chia thiện ác, trải qua những cảm xúc của kiếp người Chính vũ trụ quan này đã tạo ra những yếu tố kỳ diệu đa dạng trong nhiều truyện cổ tích.
A.M Nôvicôva cho rằng truyện cổ tích thần kỳ là hình thức kể chuyện trình bày các giải pháp giúp con người hòa hợp với các vị thần tiên, đại diện cho các lực lượng tự nhiên Những phương pháp ma thuật trong truyện có khả năng tác động đến thần linh và cho phép con người đấu tranh với họ.
Yếu tố kỳ diệu trong truyện cổ tích thần kỳ xuất phát từ thế giới quan thần linh, đã trải qua sự chuyển biến từ thần thoại sang các hình thức khác.
Các tôn giáo có nguồn gốc từ thế giới quan “vạn vật hữu linh” nhưng đã phát triển độc lập với thần thoại khi cổ tích ra đời Tôn giáo ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống tinh thần, để lại dấu ấn trong các sáng tạo văn hóa Đạo Phật với tinh thần bình đẳng và tư tưởng từ bi, bác ái phù hợp với lý tưởng nhân văn của nhân dân lao động, nhanh chóng thâm nhập vào đời sống quần chúng Trong thời kỳ Trần và Lý, đạo Phật trở nên độc tôn, với nhiều truyện đề cao tăng lữ, thường là những nhà sư có đạo đức và thần thông, cùng với sự xuất hiện của các tiên thoại và phật thoại nhằm chứng minh cứu cánh của tôn giáo.
7 A.M Nôvicôva: Sáng tác thơ ca dân gian Nga, tập 1 Đỗ Hồng Chung, Chu Xuân Diên dịch Nxb ĐH & THCN 1993, tr 282
8 Nguyễn Đổng Chi: Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, tập 1 Nxb Viện văn học 1993, tr 119
Các tôn giáo đã ảnh hưởng sâu sắc đến linh hồn của truyện cổ tích, với những hình tượng như ông Bụt, đức Phật, và bà Tiên trở thành nhân vật quen thuộc Những yếu tố kỳ diệu này xuất hiện trong các câu chuyện như Tấm Cám, Cây tre trăm đốt và Sự tích con khỉ, nhưng đã tách khỏi gốc yếm thế của tôn giáo để thể hiện triết lý sống tích cực của nhân dân lao động Các nhân vật thần kỳ này thường đứng về phía những người bất hạnh và thiệt thòi, giúp đỡ họ vượt qua khó khăn Ví dụ, Bụt giúp Tấm trở thành hoàng hậu và ban cho anh Khoai câu thần chú để chiến thắng kẻ ác, trong khi Phật giúp dân làng đuổi quỷ, thể hiện sự thiện thắng ác và lòng nhân ái trong cuộc sống.
Tác giả Đinh Gia Khánh cho rằng hình tượng ông Bụt trong truyện cổ tích có nguồn gốc từ Đức Phật, nhưng đã được dân gian hoá Những khái niệm về giáo lý liên quan đến Đức Phật được giản lược lại, chỉ giữ lại ý nghĩa cơ bản nhất: đó là một nhân vật có sức mạnh vô biên và luôn sẵn sàng giúp đỡ những người đang gặp khó khăn.
Tác giả Nguyễn Đổng Chi nhận định rằng các nhân vật tôn giáo như Bụt và Tiên đã được nhìn nhận qua lăng kính thực tiễn của dân gian, phản ánh sự kết hợp giữa tín ngưỡng và đời sống hàng ngày của người dân.
9 Đinh Gia Khánh: Sơ bộ tìm hiểu những vấn đề của truyện cổ tích qua truyện Tấm Cám Nxb Văn học,
H 1968, tr 39 tộc nhân cách hoá để trở thành những lực lượng cứu tinh đối với mọi người dân cùng khổ” (10)