Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp Lời cảm ơn Khoá luận hoàn thành bảo giúp đỡ tận tình cô giáo Th.S Nguyễn Thị Ngọc Lan Em xin gửi tới cô lời cảm ơn chân thành sâu sắc Em xin trân trọng cảm ơn thầy, cô Tổ môn Văn học Việt Nam, thầy, cô khoa Ngữ Văn Trường Đại học Sư Phạm Hà Nội tạo điều kiện giúp đỡ em trình làm khoá luận Hà Nội, ngày tháng năm 2007 Sinh viên Nguyễn Thị Thuý Ngân Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp Lời cam đoan Tôi xin cam đoan công trình nghiên cứu riêng Các số liệu khoá luận trung thực Khoá luận chưa công bố công trình Nếu lời cam đoan sai xin hoàn toàn chịu trách nhiệm Hà Nội, ngày tháng năm 2007 Sinh viên Nguyễn Thị Thuý Ngân Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp Mục lục Trang Lời cảm ơn Lời cam đoan Mở đầu Lý chọn đề tài Mục đích nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu Lịch sử vấn đề Nội dung 12 Chương Giới thuyết chung 12 1.1 Khái niệm truyện cổ tích truyện cổ tích thần kỳ 12 1.1.1 Trun cỉ tÝch 12 1.1.2 Trun cỉ tÝch thÇn kú 12 1.2 KiĨu trun ng­êi riªng 13 1.2.1 Khái niệm kiểu truyện môtíp 13 1.2.2 Cơ sở hình thành kiểu truyện người riêng 15 1.2.3 Đặc điểm nội dung kiểu truyện 17 Chương Khảo sát môtíp đặc trưng kiểu truyện người riêng 21 2.1 Môtíp người riêng bị hành hạ bạc đãi 22 2.2 Môtíp người riêng bị hại 30 2.3 Môtíp người riêng báo thù 40 2.4 Môtíp thử hài 47 2.5 Môtíp miếng trầu 52 Kết luận 57 Danh mục 25 truyện khoá luận khảo sát 60 Tài liệu tham khảo 61 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp Mở đầu Lý chọn đề tài 1.1 Trong lĩnh vực nghiên cứu văn học, từ lâu, truyện cổ tích đựơc đánh giá phận quan trọng bậc thể loại tự dân gian [13] Có thể nói, truyện cổ tích thần kỳ với kiểu trun nh­: KiĨu trun ng­êi dòng sÜ, ng­êi må c«i, ng­êi em ót, ng­êi mang lèt ®· cho thÊy sù đa dạng phong phú tư nghệ thuật người xưa Góp phần làm nên diện mạo truyện cổ tích thần kỳ có đóng góp không nhỏ kiểu truyện người riêng Với cốt truyện đặc sắc, hàm chứa học luân lý làm người có giá trị, kiểu truyện người riêng thu hút quan tâm nhà nghiên cứu văn học dân gian Sự quan tâm thể qua công trình nghiên cứu, giáo trình Đại học Cao đẳng Tuy nhiên, việc tìm tòi nghiên cứu kiểu truyện mức độ khái quát chung chung, chưa sâu vào cụ thể Chính vậy, vấn đề kiểu truyện người riêng vấn đề để ngỏ Do đó, với mong muốn đóng góp nhìn cụ thể toàn diện kiểu truyện, lựa chọn đề tài: Tìm hiểu kiểu truyện người riêng truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam (qua khảo sát số môtíp đặc trưng) 1.2 Truyện cổ tích thể loại lớn đưa vào nhà trường cấp học khác nhau, từ Tiểu học, Trung học sở, Trung học phổ thông, Cao đẳng Đại học Sở dĩ có ưu vai trò chức truỵên cổ tích việc dạy học, chức giáo huấn, truyện kể nhà cho trẻ nhỏ [dẫn theo 24], đến với giới truyện cổ tích đến với giới khác đời hàng ngày, trẻ em giới vận động, chống chọi, đem thiện chí đối kháng với ác Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp (V.Xukhômlinxki) [dẫn theo24] Đó giá trị lớn lao mà truyện cổ tích nói chung đem tới Còn với kiểu truyện người riêng: Hình tượng nhân vật người hiền thảo tốt bụng, người dì ghẻ tham lam độc ác đem lại cho em cảm xúc nghệ thuật chân thực, để từ em nhận thức đắn thiện, ác, xấu xa điều tốt đẹp đời Đặt em vào cảm xúc mãnh liệt, yêu thương tốt, căm ghét xấu có thái độ đạo đức rõ ràng Thế giới thần kỳ có tác dụng phát huy không ngừng trí tưởng tượng em, mở trước mắt chúng chân trời mơ ước vừa quen thuộc vừa kỳ lạ B»ng lèi kÕt thóc cã hËu, víi sù ban th­ëng xứng đáng cho nhân vật nghĩa trừng phạt thích đáng nhân vật phi nghĩa, cổ tích thần kì làm yên lòng trẻ thơ lấy lại niềm tin đích thực cho em vào sống bình đẳng tốt đẹp giới loài người Xuất phát từ thực tế dạy học, từ vai trò chức kiểu truyện nói riêng thể loại truyện cổ tích nói chung đặt cho nhà sư phạm quan tâm đặc biệt tới tâm lý tiếp nhận học sinh trình dạy học, với mong muốn trường đạt hiệu cao dạy học văn học dân gian nói chung truyện cổ tích nói riêng 1.3 Còn có lý khác để lựa chọn đề tài xuất phát từ yêu thích thân với đề tài Bởi kiểu truyện người riêng với vẻ đẹp riêng, không tạo sức hút kỳ lạ với trẻ thơ, mà đem đến cho người lớn đến rung cảm mãnh liệt, đưa tâm hồn đến giới khác hẳn Cuộc đời hàng ngày tẻ nhạt, khô cằn, đầy tiếng thở than kẻ tham lam khôn ghen ghét đến thành (M.GoRơKy) [Dẫn theo 14] , giới giản dị đẹp đẽ, dốt nát kỳ diệu người thời cổ bảo quản tươi nguyên hoa với hương thơm (A phơ - - xơ) [dẫn theo 14] Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp Truyện cổ tích khơi sâu vào người dòng suối cảm xúc, khát khao hy vọng hạnh phúc khác với thực trần trụi, đua tranh Truyện cổ tích nuôi dưỡng giá trị tinh thần, xích người lại gần đời bề bộn, vất vả Nó nốt lặng để người cảm nhận, nghiền ngẫm lọc tâm hồn Như vậy, truyện cổ tích thần kỳ đã: mở trước mắt ta cửa sổ trông vào sống [dẫn theo 21] người biết sống, biết hành động biết mơ ước đến đời tốt đẹp Chính søc hÊp dÉn cđa trun cỉ tÝch nãi chung vµ kiểu truyện người riêng nói riêng, tạo hứng thú niềm say mê đặc biệt cho tiếp cận đề tài Mục đích nghiên cứu Đã có ý kiến nhà nghiên cứu bàn kiểu truyện người riêng Song, tất dừng lại nhận định khái quát chung chung Để có nhìn đầy đủ sâu sắc vấn đề này, tiến hành tìm hiểu đề tài với mục ®Ých: - Giíi thut vỊ kiĨu trun ng­êi riªng, thông qua xác định khái niệm kiểu truyện tương quan với khái niệm môtíp, đồng thời thông qua việc khảo sát tư liệu rút nhận xét ban đầu kiểu truyện nghiên cứu - Tiến hành nhận diện số môtíp phổ biến - hạt nhân tạo dựng cốt truyện kiểu truyện người riêng Thông qua môtíp phổ biến thấy rõ nội dung, ý nghĩa, góp phần lý giải sức hấp dẫn riêng kiểu truyện người riêng so với kiểu truyện khác kho tàng truyện cổ tích Việt Nam Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp Phạm vi nghiên cứu 3.1 Tư liệu - Chúng lựa chọn đề tài có tên: Tìm hiểu kiểu truyện người riêng truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam điều cho thấy giới hạn phạm vi tư liệu truyện cổ tích thần kỳ - Trong trình nghiên cứu đề tài, tham khảo 12 tập truyện cổ tích dân tộc Việt Nam tập hợp 25 truyện thuộc kiểu truyện người riêng Với số lượng chưa phải nhiều, sở để bước đầu có nhìn quán đầy đủ kiểu truyện 3.2 Nội dung Chúng tập trung tìm hiểu kiểu truyện qua số môtíp đặc trưng Bởi môtíp tiêu chí hàng đầu để nhận diện kiểu truyện nói chung kiểu truyện người riêng nói riêng 4.Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thống kê - Phương pháp phân tích, so sánh - Phương pháp tổng hợp Lịch sử vấn đề Cïng víi c¸c kiĨu trun kh¸c, kiĨu trun ng­êi riêng đem đến cho kho tàng cổ tích thần kỳ Việt Nam sắc màu lung linh, kỳ ảo Chính vài thập kỷ trước đến nay, có nhiều tác giả bàn kiểu truyện người riêng công trình nghiên cứu Trong Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian tác giả Cao Huy Đỉnh, xuất năm 1974, phần phân loại văn học dân gian cổ truyền, tác giả thấy xung đột nội gia đình phụ quyền, lý tưởng hoá nhân vật bất hạnh đề tài cốt Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp truyện thời kỳ đầu xã hội có giai cÊp xoay quanh: “sè phËn cđa nh÷ng ng­êi mồ côi (Sọ Dừa), người em út (Cây khế) người riêng chồng (Tấm Cám) ước mơ hạnh phúc họ Đó người bị gạt khỏi gia đình phụ quyền bị ngược đãi khổ sở, gặp nhiều tai hoạ chịu nhiều thử thách gay go, người hiền lành, đẹp đẽ, tài giỏi, siêng năng, kiên trì cảm, nhân dân yêu quý, giúp đỡ, che chở cuối hạnh phúc đây, tác giả bàn đến số phận người riêng mà chưa đặt vấn đề xem xét kiểu truyện cách cụ thể, toàn diện Năm 1983, kiểu truyện người riêng nhắc đến Văn học dân gian dân tộc người Việt Nam tác giả Võ Quang Nhơn đây, vấn ®Ị ngn gèc ®êi cđa kiĨu trun ®· ®­ỵc đề cập đến cách sâu sắc Đó xã hội bắt đầu có thay đổi, gia đình lớn phân tán thành gia đình nhỏ, chế độ mẫu quyền thay chế độ phụ quyền: Cùng với giải thể gia đình lớn mặt xã hội, xuất tích luỹ tài sản tư hữu theo gia đình riêng lẻ Cơ sở xã hội sở kinh tế sâu xa tạo điều kiện cho xuất loạt truyện dân gian phổ biến dân tộc người Đó loại truyện nhân vật bất hạnh người em út, người riêng Đây gợi ý có giá trị cho tìm hiểu sở hình thành kiểu truyện người riêng Giáo trình văn học dân gian Việt Nam tác giả Trần Gia Linh, xuất năm 1991, giới thuyết phân loại truyện cỉ tÝch còng ®· ®Ị cËp ®Õn ngn gèc ®êi cđa trun cỉ tÝch còng nh­ kiĨu trun: “Trun xt hiƯn rÊt x­a nh­ng chđ u ph¸t triĨn ë thời kỳ phân chia giai cấp Chế độ tư hữu tài sản gia đình riêng tạo nên Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp xung đột gay gắt đe doạ số phận người Những nhân vật bất hạnh xã hội người ở, riêng, em út, mồ côi trở thành nhân vật quan tâm biểu đặc biệt Kiểu truyện người riêng thĨ hiƯn qua phÇn néi dung cđa trun, cã vÝ dụ minh hoạ nội dung nhân vật song riêng lẻ chưa cụ thể : Nội dung truyện hướng người bình thường, bất hạnh để nêu bật số phận bi thảm người thấp cổ bé họng Đó người mồ côi, bơ vơ, không nơi nương tựa bị hất lề đường kiểu Thạch Sanh trần khố có manh nơi gốc đa Đó người riêng bị đày đoạ, chết sống lại nhiều lần mà chưa hết khổ kiểu cô Tấm Đó người em bị tước đoạt quyền lợi chàng trai truyện Cây Khế Năm 1992, phần: Đặc điểm truyện cổ tích Việt Nam in ci tËp Kho tµng trun cỉ tÝchViƯt Nam, Ngun Đổng Chi điểm: Đối tượng mà truyện cổ tích sức bênh vực nhân vật nghèo khổ, bất hạnh, kẻ bị áp bức, bóc lột, người xấu số đối tượng xung khắc gia đình: côi, em út, vợ trước, ngốc nghếch đây, tác giả bàn đến kiểu nhân vật vợ trước (người riêng) mà chưa đặt vấn đề xem xét kiểu truyện cách cụ thể toàn diện Trong Văn học dân gian Việt Nam nhà trường tác giả Nguyễn Xuân Lạc, xuất năm 1998, tác giả đánh giá sâu sắc vai trò, chức truyện cổ tích, đồng thời có nhận định khái quát chung kiểu truyện, kiểu nhân vật môtíp nghệ thuật đây, xác định kiểu truyện tác giả nêu: Tập hợp truyện có chủ đề cốt truyện tương tự gọi kiểu Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp truyện lấy ví dụ: kiểu trun TÊm C¸m ë ViƯt Nam gåm cã c¸c trun TÊm C¸m cđa ng­êi ViƯt, trun TuaGia - TuaNhi cđa người Tày Tác giả gọi kiểu truyện tên truyện không phân biệt thành kiểu truyện người riêng, mà có kiểu nhân vật bất hạnh (người em út, người mồ côi, người riêng, người xấu xí, người ) Cùng năm 1998, Văn học tập 2, giáo trình đào tạo giáo viên Tiểu học hệ cao đẳng sư phạm sư phạm 12 + tác giả Đỗ Bình Trị Trần Đình Sử chủ biên điểm qua vài khía cạnh có liên quan đến kiểu truyện người riêng mục xung đột truyện cổ tích thần kỳ Theo hai tác giả: Nhân vật trung tâm truyện kể gọi Tự xã hội (tức truyện cổ tích) nhân vật bất hạnh - loại nhân vật xuất lần đầu truyện kể dân gian Xung đột xã hội truyện cổ tích đặc biệt truyện cổ tích thần kú, th­êng diƠn ph¹m vi nhiỊu quan hƯ gia đình Ta hiểu nhân vật bất hạnh lại luôn thành viên lép vế gia đình gia trưởng ngày xưa: người em út, người riêng Mỗi nhận định mang ý nghĩa riêng định, dù mang tính chất điển hình, sơ lược, khái quát, ý kiến Đỗ Bình Trị Trần Đình Sử góp phần đem đến cho nhìn ban đầu nhân vật trung tâm kiểu truyện người riêng Giáo trình Văn học dân gian Việt Nam - Đinh Gia Khánh (chủ biên) Nxb GD (tái lần thứ 6) năm 2002, tác giả ®· chØ ngn gèc ®êi cđa trun cỉ tích thông qua khái quát vấn đề mâu thuẫn truyện cổ tích: Khi chế độ cộng sản nguyên thuỷ tan rã xã hội chuyển sang chế độ có giai cấp, công xã thị tộc tan rã thay gia đình riêng lẻ Nếu mâu thuẫn xã hội truyện 10 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp môtíp thử hài Môtíp cho thấy có du nhập chi tiết phần cốt truyện từ bên ngoài, từ văn hoá xa cách địa lý nước ta có chi tiết giầy chi tiÕt tõ n­íc ngoµi du nhËp vµo trun cđa ta bëi: “ chóng t«i nghÜ r»ng tr­íc kia, hoàn cảnh xứ nóng lại lạc hậu, nhân dân ta không giày Hơn theo luật lệ nhà nước phong kiến người bình dân không phép giày Đôi giầy trước nhu yếu phẩm đa số nhân dân phong tục đặc biệt liên quan đến giày dép [12] Người ta cho phong tục đôi giày có liên quan đến hôn nhân nhiều dân tộc, môtíp đôi giày làm cho nhiều chuyện có chủ đề dì ghẻ chồng tập hợp thành kiểu tạm gọi kiểu Tấm Cám phương Tây trước gọi kiểu truyện kiểu trun: C« tro bÕp (hay c« bÐ lä lem) ë dân tộc khác Việt Nam có truyện thuộc loại (ở người Tày, Nùng, Thái, Xơrê, Chàm ) So sánh hàng loạt truyện kiểu này, giới nghiên cứu dân tộc học văn hoá nêu lên tượng cốt truyện lang thang, tượng quốc tế hoá Chiếc giày kỳ diệu chi tiết quan träng kiĨu trun ng­êi riªng ë rÊt nhiỊu nước giới Chiếc giày khiến cho chàng trai tìm cô gái xinh đẹp Điều dễ hiểu bàn chân nhỏ nhắn, xinh xắn dấu hiệu chứng tỏ cô gái người đẹp Nhưng chưa phải nguyên nhân khiến cho truyện cổ tích giày trở thành vật báu đem lại hạnh phúc [11] Nguyên nhân có lẽ tìm thấy phong tục lâu đời liên quan đến đôi giày, phong tục nhiều dân tộc: Theo An Na Rút chi tiết giày vàng thuỷ tinh có nguồn gốc từ phương Đông: Ai Cập thời cổ đại, đôi giầy trang trí đẹp đàn bà quý tộc dùng mà [dẫn theo 11] Đôi giày có cườm vàng thuỷ tinh 48 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp đời trở thành đôi giày vàng hc thủ tinh trun cỉ tÝch víi trÝ t­ëng tượng phong phú nhân dân, điều hoàn toàn dễ hiểu phù hợp Hơn thế, vấn đề đôi giầy theo phong tục nhiều dân tộc có liên quan đến truyện nhân duyên Trung Quốc cô gái thường tự khâu lấy đôi giày vải để tặng chàng trai, tượng trưng cho đính hôn hai người Gơrim nhận xét Đức, giày tượng trưng cho ngự trị người vợ chồng nhiều vùng Châu âu - Tiệp Khắc, Bỉ, Đông bắc Pháp Ngày 30 tháng 12 có tục ném giày để bói nhân duyên Các cô gái chưa chồng, đứng kiếng chân, ném giày phía cửa, rơi xuống đất, mũi giày quay cửa năm tới hi vọng lấy chồng, giày nằm ngang phải đề phòng bị bệnh tật hay rủi ro, mũi giày quay vào phòng đừng hi vọng năm tới lấy chồng miền Tây nam nước Pháp, miền ven biển phía Bắc nước Đức, chàng trai thường tặng cho vị hôn thê đôi giày đẹp trước ngày cưới, theo nghi thức định: chàng trai mang đôi giày đóng dở ướm vào chân cô dâu, tự tay đóng đinh cuối đôi giày, nam nữ niên có mặt buổi lễ hát câu hát vui đôi giày [dẫn theo 11 ] Như nhiều dân tộc, đôi giày vật giao duyên có ý nghĩa liên quan tới nhân duyên nam nữ.Trong kiểu truyện người riêng nhiều nước, giày quý vật môi giới cô gái chàng trai, vật báu đem lại hạnh phúc cho cô gái Từ vật giao duyên phong tục đến vật báu đem lại hạnh phúc truyện cổ tích hình thành hợp lôgíc chủ đề Chiếc giầy ®em l¹i h¹nh phóc’ ’ [11 ] Tõ viƯc ®iĨm qua phong tục đôi giày thấy môtip thử hài môtíp quen thuộc trun cỉ tÝch nhiỊu n­íc trªn thÕ giíi 49 Ngun Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp Trong số truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam mà khảo sát thấy môtíp thử hài có nhiều dân tộc, dân tộc Tày (Truyện Tuagia Tuanhi), dân tộc Hmông (Gầu Nà) dân tộc Xơrê (Truyện Gơ liu Gơ lát), dân tộc Kinh (truyện Tấm Cám) Đôi giày kỳ lạ mối hôn nhân, duyên đôi lứa Hoàn cảnh nàng thiếu nữ giày tuỳ theo dân tộc mà thay đổi Trong dị kiểu truyện người riêng ấn độ, CămPuChia nàng giày có quạ quắp đem bỏ vào hoàng cung nhiều nước phương Tây nàng giày đêm hội hoàng cung Người riêng nước ta giày dịp làng vào hội Về chi tiết thử hài, truyện Pháp kể hoàng tử bắt giày người đẹp sai thổi kèn để kêu gọi bà cô đến thử giày Cô gái ướm vừa khít với chân lấy hoàng tử Truyện Đức lại đưa nhiều tình tiết đoạn Như thêm chi tiết mụ dì ghẻ có chân to lọt giày được, mụ xui chúng chặt bớt chân Đứa thứ chặt ngón chân xá võa giµy Hoµng tư cho nã c­ìi cïng ngùa với cung Nhưng máu chảy ròng ròng chân nó, qua giẻ (mộ mẹ cô gái) chim trắng (hồn bà mẹ riêng) mách cho Hoàng tử biết đứa mụ dì ghẻ chặt chân để ướm giầy cách man trá, hoàng tử đuổi Đứa thứ hai chặt bớt gót chân xỏ vừa giày Lần bị tố cáo dân tộc, đất nước, môtíp thử giày (hài) kể chi tiết hay sơ lược, song việc thử giày nhằm khẳng định vẻ đẹp thể chất, thước đo thể chất (hình thức bên ngoài) người gái Trong kiểu truyện người riêng truyện cổ tích Việt Nam, môtíp thử hài để tôn vinh cho đẹp, đôi hài vật biểu trưng cho đẹp, việc thử hài để khẳng định đẹp.Truyện thường không nói rõ, tả kĩ bàn chân, thật bàn chân có trước đôi giày nói đến đôi giày đẹp 50 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp gián tiếp nói đến bàn chân đẹp, nói đến bàn chân đẹp gián tiếp nói đến vóc dáng, ngoại hình đẹp Trong truyện khảo sát, thấy tác giả miêu tả giày đôi bàn chân ngắn gọn song khẳng định vẻ đẹp giày bàn chân: Đó giày đẹp, phải bàn chân nhỏ nhắn vừa Tuagia giày vừa vặn in vào chân.(Truyện Tuagia Tuanhi) Đến lượt Gơliu bàn chân vừa khít với hài(Truyện Gơliu gơlat) Chàng quỳ xuống lấy giày ướm thử vào chân nàng vừa in(Truyện Gầu Nà) Họ nhặt giày thêu Tấm, Chà giày thật xinh Người giày hẳn phải trang tuyệt sắc(Truyện Tấm Cám), Một hài cườm hoa xinh đẹp cô gái Đến lượt Sao Gia thử Nàng xỏ hài cườm vào chân vừa khít (Truyện Sao Gia Sao Nhi), Chàng lội xuống nhặt lên đôi giày đàn bà đính hạt cườm thêu hoa khéo Hoàng tử nghĩ người giày có đôi chân xinh mặt xinh đẹp (Sự tích nhện nước) Môtíp giày môtíp mang tính chất quốc tế, môtíp ngoại lai du nhập vào kiĨu trun ng­êi riªng cđa n­íc ta NÕu nh­ giày châu Âu thường miêu tả đôi giày thuỷ tinh xinh xắn lấp lánh kim cương cung vua, cung đình lộng lẫy chuyển vào truyện cổ tích Việt Nam có dung hoà cho phù hợp với điều kiện Việt Nam, thường đôi giày thêu, giày vải mềm mại xinh xắn Song dù giày có hình dáng ẩn sâu tư nghệ thuật, dụng ý nghệ thuật tác giả nhằm khẳng định vẻ đẹp ngoại hình cô gái Và việc thử hài ngưỡng tạo nên thay đổi, tạo nên bước ngoặt lớn đời người riêng Bởi thử hài nhằm tìm cô gái xinh đẹp, cô gái làm vợ cđa hoµng tư, cđa vua, thư hµi gióp cho ng­êi riêng bước vào đời hạnh phúc 51 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp Như vậy, nói rằng: môtíp thử hài môtíp thoả mãn điều kiện cần đủ để khẳng định vẻ ®Đp thĨ chÊt cđa ng­êi ChiÕc hµi lµ vËt giao duyên, biểu sắc đẹp nàng thiếu nữ đáng yêu Chỉ có nàng khác đặt vừa bàn chân vào giày kì lạ, muôn người có người với bàn chân nhỏ nhắn, xinh xắn vừa với đôi hài Môtíp thử hài nhịp cầu bắc đời cô gái vào hạnh phúc Thông qua môtíp thử hài thấy quan điểm thẩm mĩ người xưa, ca ngợi vẻ đẹp hình thể, vẻ đẹp bên người, song dường gián tiếp khẳng định phẩm hạnh bên đẹp đẽ, cao quý đáng trân trọng 2.5 Môtíp miếng trầu Nếu môtíp thử hài xuất nhiều nước giới trở thành môtíp mang tính chất quốc tế hoá môtíp miếng trầu lại có Việt Nam vài quốc gia có tục ăn trầu, điều khẳng định tính chất dân tộc hoá, truyền thống hoá Dường như, tác giả dân gian Việt Nam muốn tạo nét độc đáo, nét khác biệt với dân tộc khác giới Nếu nhờ giầy mà có hạnh ngộ vua cô gái riêng xinh đẹp lại nhờ vật khác mà có tái hợp vua người gái đức hạnh Vật miếng trầu Nhờ giày kì lạ mà vua tìm vợ đẹp Nhưng nhờ miếng trầu quen thuộc mà vua tìm lại vợ hiền n­íc ta th x­a miÕng trÇu cã ý nghÜa lín sinh hoạt xã hội Miếng trầu thiếu nghi tiết xã hội gia đình Và miếng trầu thiếu việc giao tế Miếng trầu đầu câu chuyện, triết lí trầu cau mà biểu việc mời trầu, trở thành ứng xử vô lịch sự, thấm đậm chất nhân văn, mang sắc văn hoá độc đáo, tinh tế Trầu cay quện với vôi nồng Đó thứ tạo 52 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp nên sắc thắm đỏ mối nhân duyên người dân đất Việt bao đời Kể từ ngày trầu cau trở thành cổ tích, vua Hùng dạy dân têm trầu với chút vôi, miếng cau để trở thành miếng trầu thắm thiết bao yêu thương, bao tình làng nghĩa xóm nhân bao la vẻ đẹp người gái xưa có hàm đen nhánh hạt na đôi môi hồng ăn trầu cắn Trầu này, trầu nghĩa trầu tình Trầu loan, trầu phượng, trầu lấy ta Từ ngày ăn phải miếng trầu Miệng ăn môi đỏ, sầu đăm chiêu Thời xưa, từ tình yêu hôn lễ, trầu cau,miếng trầu nhân chứng đồng thời biểu chắn sâu đậm cho duyên thắm đôi bên Miếng trầu vật giao duyên nam nữ, trao hay nhận miếng trầu trao hay nhận lòng miếng trầu ăn nặng chì miếng trầu nên dâu nhà người Trong số truyện khảo sát, thấy : Miếng trầu không miếng trầu giao duyên ( chức nghệ thuật thuộc đôi hài xinh đẹp), miếng trầu chủ yếu có ý nghĩa phản ánh lý tưởng thẩm mĩ đạo đức quần chóng víi quan niƯm vỊ phÈm chÊt ng­êi phơ n÷ Cũng quan niệm dân gian tài thổi cơm dẻo, miếng trầu tượng trưng cho đôi bàn tay khéo léo, dịu dàng người vợ Mặt khác thái độ trân trọng phẩm chất người phụ nữ, thể tình cảm chung thuỷ vợ chồng Cầm miếng trầu têm khéo, hoàng tử nhớ vợ xưa, buồn rơi nước mắt Một giọt nước mắt nhỏ vào bát nước Nhìn vào lòng bát óng ánh gương hoàng tử thấy vợ chập chờn (Truyện Pơ ria Pơ ró) Miếng trầu gửi gắm bao tình bao nghĩa, vui buồn Miếng trầu xe duyên đôi lứa, miếng trầu gắn bó với người gái, người phụ nữ yêu Chính nhìn miếng trầu vợ têm lẫn với người khác têm, nhìn miếng trầu 53 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp thấy hình dáng người vợ thân thương Nhìn hộp hoàng tử nhận hộp trầu Gơliu, Một hộp trầu nhẹ rơi vào lòng bàn tay bà cụ , Cụ ơi, cụ làm phúc đưa hộp trầu cháu đến tận tay hoàng tử , cụ (Truyện Gơliu gơlát) Ria cầm miếng trầu Anh ngạc nhiên ngắm nghía hỏi xem trầu têm (Truyện ú Cao) Thấy trầu têm cánh phượng, vua sực nhớ tới trầu vợ têm ngày trước y (Truyện Tấm Cám) Hoàng tử mở gói mời trầu, Mùi Mụi ăn trầu, môi Mùi Mụi đỏ tươi, má Mùi Mụi hồng hoa đào ” (Trun sù tÝch nhƯn n­íc) Tuy chØ lµ mét mô típ nhỏ câu chuyện lớn, song miếng trầu chuyển tải giá trị tư tưởng Miếng trầu thắm nghĩa thắm tình gắn kết đời cô gái (người riêng) víi vua, hoµng tư vµ còng lµ dÊu hiƯu đặc trưng để nối lại tình duyên lỡ dở Điểm gặp gỡ môtíp miếng trầu câu chuyện dân tộc thể tình cảm gắn bó sắt son, thuỷ chung chàng trai khắc sâu trái tim hình ảnh miếng trầu bóng dáng, phẩm cách người vợ vừa xinh đẹp, vừa dịu dàng, khéo tay Nhìn miếng trầu biết vợ mình, thấy bàn tay vợ Dù trước biết vợ chết mà có niềm tin sắt đá vợ diện đời Chiếc giày kì lạ tạo nên hạnh phúc lứa đôi, chi tiết cã ë trun cđa nhiỊu n­íc MiÕng trÇu quen thuộc nối lại tình duyên lỡ dở, chi tiết có truyện cổ tích nước ta vài quốc gia có tục ăn trầu Chức nghệ thuật miếng trầu không mục đích giao duyên, miếng trầu chủ yếu có ý nghĩa phản ánh lí tưởng thẩm mĩ đạo đức quần chúng với quan niệm phẩm chất người phụ nữ đảm đang, tháo vát, khéo léo Miếng trầu trở thành hình tượng nghệ thuật mang đặc tính lý tưởng hoá vật từ mang ý nghĩa ẩn dụ phẩm cách đẹp đẽ nhân vật 54 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp Miếng trầu không mang ý nghĩa tượng trưng cho bước sơ giao mối quan hệ nam nữ (phong tục) mà đồng thời mang ý nghĩa phúng dụ kép tượng trưng cho người cho tình cảm nhân vật trữ tình Nếu giày - thước đo bàn chân xinh xắn, thước đo đẹp thể chất miếng trầu tiêu biểu cho bàn tay khéo léo tiêu biểu cho đảm đang, giỏi làm người gái Miếng trầu hình tượng bắt nguồn từ phong tục dân tộc ta trở thành hình tượng văn học biểu lí tưởng đạo đức lý tưởng thẩm mĩ nhân dân ta Môtíp thử hài mô típ biểu cho đẹp thể chất, mô típ có tính chất quốc tế, môtíp miếng trầu mô típ thể đẹp tâm hồn, tài năng, mô típ mang sắc truyền thống văn hoá dân tộc Việt Nam rõ nét, tạo nên nét khác biệt văn hoá Việt Nam với văn hoá nước giới Như vậy, quan điểm thẩm mĩ nhân dân lao động xưa đẹp phải hoàn thiện, hoàn mĩ Cái đẹp kết hợp đẹp thể chất đẹp tâm hồn Tác giả dân gian khao khát hướng tới đẹp vĩnh hằng, đẹp khát vọng hướng tới, sức mạnh để giúp người ta vượt lên khó khăn, gian khổ cc sèng, niỊm l¹c quan tin t­ëng cc sèng cđa nhân dân ta xưa Qua việc tìm hiểu môtíp đặc trưng kiểu truyện người riêng truyện cổ tích thần kì Việt Nam, có đối chiếu với số truyện nước khác giới, thấy rằng, có mô típ xuất nhiều nước điều thể văn hoá, dân tộc có giao thoa, có tiếp thu nhằm làm phong phú thêm kho tàng truyện cổ tích dân tộc Bên cạnh mô típ có riêng Việt Nam tạo nên nét độc đáo, khác biệt nước ta so với nước, thể sắc văn hoá lâu đời đẹp đẽ dân tộc Việt Nam Kiểu truyện người riêng soi sáng thông qua môtip đặc trưng, thấy thực sống nhân dân ta xưa, thấy quan 55 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp điểm đạo đức, lý tưởng thẩm mĩ, ước mơ lẽ công xã hội Các môtíp (môtíp người riêng bị hành hạ bạc đãi, người riêng bị hại, người riêng báo thù, môtíp thử hài môtíp miếng trầu) tác giả dân gian vận dụng cách sinh động linh hoạt trình sáng tạo truyện cổ tích người riêng Điều tạo hứng thú đặc biệt người thưởng thức trẻ nhỏ việc tiếp nhận kiểu truyện 56 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiƯp KÕt Ln Trun cỉ tÝch lµ mét bé phận lớn có lịch sử sinh thành, tồn phát triển lâu dài kho tàng truyện cổ dân gian Việt Nam Với dân tộc, văn học dân gian nói chung truỵên cổ tích nói riêng gương soi hình bóng dân tộc, giới nghệ thuật huyền ảo, lung linh sắc màu cổ tích xây cất khát vọng lãng mạn nồng nhiệt sống để lại dư âm, cảm xúc, rung ®éng thÈm mÜ kh¸c ë mäi løa ti Trun cổ tích thắp sáng niềm tin, chắp cánh ước mơ cho trẻ thơ, giúp chúng thấy đời đen tối, độc ác mà có người giàu lòng yêu thương, từ hướng chúng vươn tới điều tốt ®Đp Víi ng­êi lín th× thÕ giíi cỉ tÝch Êy mang lại niềm tin tưởng vững vàng, xoa dịu niềm an ủi cao thực sống Như giới lạ truyện cổ tích thần kì giúp chuyên chở hồn người tình cảm nhân đạo dân gian Truyện cổ tích th­êng cho chóng ta thÊy r»ng cc ®Êu tranh cho đời tốt đẹp, có đau khổ mà không buông xuôi, có thất bại mà không đầu hàng, có bi thảm mà không tuyệt vọng, thực trạng có đen tèi nh­ng ¸nh s¸ng cđa niỊm tin vÉn mn xua tan màu sắc ảm đạm tận ánh sáng đó, người cố gắng vươn lên [dẫn theo 28] Theo M.Gorơki: Bàn văn học, giới nghệ thuật cổ tích thần kỳ kết khả hư cấu trực cảm giúp cho nhân dân lao động buông theo phép nhiệm màu ảo giác êm đẹp, theo kết hợp phóng khoáng từ ngữ, thể sức mạnh vũ bão trí tưởng tượng hoa mĩ người, truỵên cổ tích thần kì dân tộc phương Đông [dẫn theo 6] Đồng thời, ông thấy khác rõ rệt 57 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp truyện cổ tích với sống tẻ nhạt, nghèo nàn, đầy tiếng thở than người tham lam không đầy lòng ghen tỵ truyện cổ tích mở trước mắt ông cửa sổ trông vào sống có lực lượng tự do, sợ sệt tồn hoạt động mơ tưởng đến đời tốt đẹp hơn[dẫn theo 28] Để làm nên kho tàng văn hoá tinh thần phong phú độc đáo có hợp thành nhiều kiểu truyện khác Kiểu truyện người riêng xây dựng từ môtíp đặc trưng, vừa mang chất thực vừa lãng mạn bay bổng, vừa mang màu sắc thực tế lại nhuốm màu triết lý Kiểu truyện người riêng sản phẩm chế độ phụ quyền, có mặt hầu khắp vùng, dân tộc, kiểu truyện phản ánh khía cạnh thực tế xã hội phong kiến mâu thuẫn người có quyền hành (dì ghẻ) với người quyền hành, cô đơn, lạc lõng (người riêng) Thông qua mối quan hệ tác giả dân gian lên án tố cáo kẻ đại diện cho tham lam độc ác mà điển hình mẹ dì ghẻ tiếng nói bảo vệ lẽ công bằng, sợi dây tình cảm thiêng liêng thắt chặt người yếu thiệt thòi với Các tác giả dân gian lí tưởng nhân vật người riêng phẩm chất tốt đẹp tài năng, đức độ nâng đỡ bàn tay thần, bụt Với triết lí hiền gặp lành, người riêng có hạnh phúc: trở thành hoàng hậu, thành vợ người trời, vợ hoàng tử mẹ dì ghẻ gieo nhân gặp ác giả ác báo với lòng tham, âm mưu gian ngoan xảo quyệt gây bao tội lỗi bị trừng phạt thích đáng: chết người riêng xử, trời xử, tự gây Theo quan điểm đạo đức lí tưởng thẩm mĩ nhân dân ca ngợi đẹp, ca ngợi tình yêu, ca ngợi lẽ công bằng, không chấp nhận xấu, ác, tàn bạo Vì kiểu truyện người riêng vừa tiếng nói thực, vừa giấc mơ lí tưởng nhân 58 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp dân xã hội công dân chủ, vươn tới hoàn thiện, vươn tới tốt đẹp mà thực không làm cho họ tho¶ m·n Trong thÕ giíi trun cỉ tÝch, kiĨu trun người riêng góp phần tạo nên hấp dẫn, phong phú đa dạng truyện cổ tích Những truyện cổ tích huyền ảo, ru ta vào giấc ngủ ngào, song khơi dậy tâm hồn ta khát khao, suy ngẫm đời, hướng ta tới chân, thiện, mĩ Việc lựa chọn đề tài góp thêm lời khẳng định vẻ đẹp văn học dân gian Việt Nam Tuy nhiên, viết không tránh khỏi hạn chế nhận thức chủ quan, mong nhận góp ý thầy cô bạn 59 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp Danh mục 25 truyện khoá luận khảo sát Người dì ghẻ ¸c nghiƯt (D©n téc Kinh) TÊm C¸m (D©n téc Kinh) Mùi Nái, Mùi Mũi (Dân tộc Dao) Sao Gia, Sao Nhi (Dân tộc Tày) Gái lớn gái nái (Dân tộc Thái) Hai chị em Vùi Lu (Dân tộc Lôlô) Inh ính (Dân tộc Pupéo) Người dì ghẻ độc ác (Dân tộc Dao) Pơria, Pơró (Dân tộc Chàm) 10 ò Ché - Hùm Tinh (Dân tộc Nùng) 11 Con ông (Dân tộc Cao Lan) 12 Gầu Nả (Dân tộc HMông 13 Gồng Nao Trâu đầu đàn (Dân tộc HMông) 14 Kadong- Ha bơc (Dân tộc Chàm) 15 Mụ dì ghẻ độc ác (Dân tộc Mông) 16 Mẹ kế chồng (Dân tộc Tày Nùng) 17 Cô gái có lòng thảo (Dân tộc Dao) 18 Tuagia Tuanhi (Dân tộc Tày) 19 ý ưởi - ý Noọng (Dân tộc Thái) 20 Gầu Nà (Dân tộc Mông) 21 Gơliu - Gơlát (Dân tộc Xơrê) 22 ú Cao (Dân tộc Hơrê) 23 Ba anh em (D©n téc Catu) 24 Mơ phï thuỷ hai cô gái (Dân tộc HMông) 25 Sự tích nhện nước (Dân tộc Dao) 60 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp Tài liệu tham khảo Lại Nguyên ân (1999), 150 thuật ngữ văn học, Nxb ĐHQG Lại Nguyên ân (1997), Từ điển văn học ViƯt Nam tõ ngn gèc ®Õn hÕt thÕ kû XIX, Nxb GD Ngun §ỉng Chi (1976 - 1982), Kho tµng trun cỉ tÝch ViƯt Nam, Nxb KHXH Chu Xuân Diên(T3 - 2000), Về chết mẹ dì ghẻ truyện Tấm Cám, Tạp chí Văn học Cao Huy Đỉnh(1976), Tìm hiểu tiến trình Văn học dân gian Việt Nam, Nxb KHXH Hà Nguyễn Kim Giang (T4 - 2000), Søc hÊp dÉn cđa trun cỉ tích thần kỳ trẻ em, văn hoá dân gian Ngäc Hµ (2005), Trun cỉ tÝch ViƯt Nam chọn lọc, Nxb VHTT Lê Bá Hán (2000), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb ĐHQG Nguyễn Thị Hiền (T2 - 1996), Nghiên cứu truyện cổ dân gian Việt Nam theo bảng mục lục tra cứu típ môtíp truyện cổ dân gian Anttiaarne Stith Thom pson, văn hóa dân gian 10 Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên (1976), Lịch sử Văn học Việt Nam, Nxb ĐH THCN, Hà Nội 11 Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn (1998), Văn học dân gian, Nxb GD 12 Đinh Gia Khánh (1999), Sơ tìm hiểu vấn đề truyện cổ tích qua truyện Tấm Cám Nxb Hội nhà văn 13 Trần Gia Linh (1991), Văn học dân gian Việt Nam, Trường ĐHSPHN2 61 Nguyễn Thị Thuý Ngân Khoá luận tốt nghiệp 14 Nguyễn Xuân Lạc (1998), Văn học dân gian Việt Nam nhà trường, Nxb GD, HN 15 Tăng Kim Ngân (1996), Cỉ tÝch thÇn kú ng­êi ViƯt, Nxb GD, HN 16 Võ Quang Nhơn(1983), Lịch sử văn học Việt Nam (VHDG dân tộc người Việt Nam, Nxb ĐH TH) 17 Bùi Mạnh Nhị (1999), Văn học dân gian công trình nghiên cứu, Nxb GD 18 Hoàng Qut (1996), Trun cỉ tÝch ViƯt Nam chän läc, Nxb Thanh Hoá 19 Hoàng Tiến Tựu (1996), Văn học dân gian ViƯt Nam, tËp Nxb GD 20 Hoµng TiÕn Tựu (2003), Bình giảng truyện dân gian, Nxb GD 21 Chu Thị Hà Thanh (T1 - 1998), Truyện cổ tích thần kỳ với trẻ em, Văn hoá dân gian 22 Ngun Ngäc Th­êng (T2 - 1987), VỊ mèi quan hƯ môtip cốt truyện, Tạp chí Văn học 23 Đỗ Bình Trị (chủ biên) (1996), Môn Văn Tiếng việt T3, Nxb GD 24 Đỗ Bình Trị (2004), Phân tích tác phẩm Văn học dân gian, Nxb GD 25 Đặng Tr­êng (2005), Cỉ tÝch thÇn kú ViƯt Nam, Nxb VHTT 26 Thái Đắc Xuân (1999), Một trăm truyện cổ tích Việt Nam hay nhất, Nxb HN 27 Trương Thị Xúng (1995), Truyện cổ dân tộc Mông, Nxb Văn học, HN 28 Phạm Thu yên (2004), Giáo trình VHDG trường ĐHSPHà Nội, Trung tâm giáo dục từ xa 62 ... biÕn thĨ : Truyện cổ tích thần kỳ, truyện cổ tích sinh hoạt truyện cổ tích loài vật Trong khoá luận này, với mục đích tìm hiểu: kiểu truyện người riêng truyện cổ tích thần kỳ Vì vậy, muốn hiểu đôi... truyện cổ tích truyện cổ tích thần kú” 12 1.1.1 Trun cỉ tÝch 12 1.1.2 Trun cỉ tích thần kỳ 12 1.2 Kiểu truyện người riêng 13 1.2.1 Khái niệm kiểu truyện môtíp 13 1.2.2 Cơ sở hình thành kiểu truyện. .. khái niệm truyện cổ tích thần kỳ Theo Từ điển thuật ngữ văn học: Truyện cổ tích thần kỳ phận quan trọng tiêu biểu thể loại cổ tích loại truyện nhân vật người thực tại, lực lượng thần kỳ, siêu