khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Hơng Thảo Mục lục Trang Phần 1. Mở đầu 1 1. Lý do chọn đề tài 1 2. Lịch sử vấn đề 3 3. Đối tợng nghiên cứu và nhiệm vụ của khoá luận 4 4. Phơng pháp nghiên cứu 5 5. Bố cục của luận văn 5 Phần 2. Nội dung 6 Chơng 1. Một số vấn đề về giới thuyết 6 1.1. Nhận thức nghệ thuật nhà văn 6 1.2. Những tiền đề cho việc hình thành nhận thức nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu 8 1.3. Nhận thức nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu 13 Chơng 2. Hiện thực đất nớc trong chiến tranh qua "Miền cháy", "Ngời đàn bà trên chuyến tàu tốc hành", "Cỏ lau" 18 2.1. Văn học trớc 1975 với đề tài chiến tranh 18 2.2. Nhìn lại hiện thực đất nớc trong chiến tranh qua các sáng tác tiêu biểu của Nguyễn Minh Châu sau chiến tranh 21 Chơng 3. Hiện thực đất nớc và những kiến giải nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu trong thời hậu chiến 31 3.1 Hiện thực về số phận con ngời sau chiến tranh 31 3.2. Hiện thực đất nớc thời hậu chiến và những kiến giải nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu 39 Phần 3. Kết luận 48 Tài liệu tham khảo chính 51 1 khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Hơng Thảo "Trớc những trang giấy bên ngọn đèn, ngời thợ thủ công ấy, bằng một cách thực tài nghệ riêng biệt của mình phải đập từng chữ ra để tìm cho đợc cái nghĩa nguyên thuỷ của nó, rồi lại bằng một cách thức riêng biệt không có ai giống ai và không thể bắt chớc đợc, đem ghép những con chữ ấy lại với nhau thành câu, thành đoạn, thành chơng cuối cùng trở thành một thứ có cả thể xác và tâm hồn: Một tác phẩm văn học " - Nguyễn Minh Châu- 2 khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Hơng Thảo Lời nói đầu "Nguyễn Minh Châu- ngời kế tục xuất sắc những bậc thầy của nền văn xuôi Việt Nam và cũng là ngời mở đờng rực rỡ cho những cây bút trẻ tài năng sau này "(Nguyễn Khải) Nói đến Nguyễn Minh Châu, chúng ta nói đến nhà văn trởng thành trong kháng chiến chống Mỹ cứu nớc. Và khi đất nớc thống nhất, ông là ngời dũng cảm bớc vào cuộc "chiến đấu cho quyền sống của từng con ngời", là cây bút tiên phong, là "ngời đã đi đợc xa nhất" trong cao trào đổi mới văn học. Khi nghiên cứu về "nhận thức nghệ thuật mới của Nguyễn Minh Châu về hiện thực đất nớc sau chiến tranh", chúng ta đã thấy có nhiều bài viết khác nhau đề cập đến. Trong khuôn khổ của luận văn này, chúng tôi chỉ đi sâu vào một số tác phẩm cụ thể: Miền cháy, Ngời đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, Cỏ lau để chỉ ra những "nhận thức nghệ thuật mới về hiện thực đất nớc". Xin tỏ lòng biết ơn đối với tập thể giáo viên khoa ngữ văn- Trờng Đại học Vinh đã dày công giảng dạy, giúp đỡ chúng tôi trong quá trình học tập để việc nghiên cứu hôm nay thuận lợi. Xin biết ơn sâu sắc đối với thầy giáo Nguyễn Hữu Vinh - Giảng viên khoa Ngữ văn đã trực tiếp hớng dẫn chu đáo, giúp tôi hoàn thành khoá luận này. Trong quá trình nghiên cứu, chắc chắn sẽ còn nhiều khiếm khuyết. Rất mong bạn đọc góp ý chân thành. Vinh, ngày 24 tháng 5 năm 2003 3 khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Hơng Thảo Phần 1. mở đầu 1. Lý do chọn đề tài: Suốt 4000 năm dựng nớc và giữ nớc, dân tộc ta đã trải qua bao cuộc chiến tranh chống lại kẻ thù xâm lợc. Và trong suốt chặng đờng lịch sử này, chúng ta đã chứng minh với cả thế giới về lòng dũng cảm, ý chí quật cờng anh dũng, sẵn sàng đẩy quân thù xuổng biển Đông của một dân tộc bé nhỏ. Cách mạng tháng Tám thành công. Niềm vui chiến thắng cha trọn vẹn thì dân tộc ta lại một lần nữa chìm trong máu lửa. Chúng ta lại tiếp tục Kháng chiến trờng kỳ, chống lại ách xâm lợc của hai đế quốc sừng sỏ: Pháp và Mỹ, suốt 30 năm. Chiến tranh đã tác động đến mọi mặt của đời sống, xã hội, chính trị và văn học cũng không nằm ngoài dòng chảy đó với chính sách của Đảng: văn nghệ là một mặt trận, nhà văn là chiến sỹ trên mặt trận ấy. Một nền văn học cách mạng với đề tài chiến tranh và ngời lính đã ra đời với những tác giả tiêu biểu nh Nguyên Ngọc, Nguyễn Minh Châu, Anh Đức với khuynh hớng sử thi và cảm hứng lãng mạn. Chiến tranh đi qua, đất nớc bớc vào quá trình hồi sinh và phát triển. Nhng vết thơng chiến tranh, d âm chiến tranh vẫn còn dai dẳng, đeo đuổi cuộc sống con ngời vừa hữu hình, vừa vô hình. Một nền văn học sau chiến tranh (sau 75) ra đời phát triển cùng sự đi lên của đất nớc. Song văn học và con ngời không thể dễ dàng bỏ quên quá khứ bởi hiện tại bắt đầu từ quá khứ. Các nhà văn tiếp tục viết về chiến tranh, về thời hào hùng và đau thơng, thời máu và hoa vừa qua của dân tộc. Dờng nh đã thành quy luật, khi đã có một độ lùi thời gian, khi nhìn về quá khứ, chúng ta thờng đánh giá nó một cách sâu sắc và toàn diện hơn. Văn học sau chiến tranh cũng vậy, các nhà văn đa chúng ta về với quá khứ một cách khách quan và chân thực, bộ mặt của chiến tranh hiện ra nh nó vốn có. Các nhà văn đào sâu vào tầng bí ẩn của nó, không né tránh hiện thực nh văn học trớc đó trong chiến tranh. Họ Khơi những nguồn ch a ai khơi và sáng tạo những gì cha có (Nam Cao) Họ sáng tạo đổi mới t duy nghệ thuật để 4 khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Hơng Thảo đáp ứng với thời đại, với thị hiếu ngời đọc và ngay bản thân văn nghệ sỹ. Quan niệm nghệ thuật mới về con ngời xuất hiện. Con ngời đợc miêu tả trong tất cả tính đa chiều, đa dạng và phức tạp của nó. Trong đó, Nguyễn Minh Châu là ng- ời rất nhạy cảm với những đổi thay của con ngời, đời sống. Ông là một trong những nhà văn đi tiên phong trong phong trào đổi mới, là một tấm gơng tiêu biểu trong sáng tạo, tìm tòi qua "phê bình tiểu luận" và qua các tác phẩm văn học cụ thể. Đây là lí do quan trọng để chúng ta chọn đề tài này. Hơn nữa, thế hệ chúng tôi, những ngời con của một dân tộc anh hùng may mắn đợc sinh ra trong thời bình. Quá khứ hào hùng và đau thơng của dân tộc rất xa lạ với chúng tôi. Những gì chúng tôi biết đợc cũng chỉ qua sử sách, đài báo và qua văn học. Trong đó, văn học là phơng tiện quan trọng nhất đa chúng tôi trở về quá khứ, với lịch sử, để yêu qúy hơn cuộc sống hôm nay đã đổi bằng máu và nớc mắt của ngày hôm qua. Nguyễn Minh Châu là nhà văn gắn bó sâu nặng với nhân dân, đất nớc, với cuộc kháng chiến của dân tộc. Ông luôn băn khoăn, trăn trở, tìm tòi trớc hiện thực đất nớc, về ngời lính và chiến tranh trong thời chiến cũng nh thời hậu chiến. Hơn ai hết, Nguyễn Minh Châu là ngời phản ánh một cách chân thực, sâu sắc, xúc động về những vấn đề trên. Chọn đề tài này là chúng tôi muốn hiểu thêm về hiện thực đất nớc một thời đã qua, hiểu đợc những gì mà thế hệ cha anh chúng ta đã trải qua. Và cuối cùng nhà văn Nguyễn Minh Châu cùng với một số nhà văn của nền văn học 45 75 và sau đó đã đợc đa vào giảng dạy ở trờng phổ thông. Là một giáo viên, nghiên cứu đề tài này giúp chúng tôi hiểu sâu hơn về tác phẩm Nguyễn Minh Châu nói riêng và các nhà văn khác cùng thời. Từ đó, có thể giảng hay, truyền thụ đợc những kiến thức cơ bản cho học sinh. 5 khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Hơng Thảo 2. Lịch sử vấn đề. Nguyễn Minh Châu với gần 30 năm cầm bút đã để lại một số lợng tác phẩm không phải là đồ sộ: 29 tập văn xuôi, 1 tập phê bình tiểu luận. Song với những quan niệm nghệ thuật tiến bộ, ông đã cho ra đời những tác phẩm gắn với cuộc sống dân tộc, đáp ứng những đòi hỏi của thời đại. Với một ngòi bút không ngừng sáng tạo, Nguyễn Minh Châu là ngời tiên phong trong qúa trình đổi mới văn học cùng một số nhà văn khác. Quá trình đổi mới của ông đợc đánh dấu bằng chuyện ngắn Bức tranh. Chính vì vậy ông đợc coi là một nhà văn tiêu biểu trong văn học đơng đại. Cũng nh những tác phẩm trớc 1975, khi "Miền cháy", "Cỏ lau" và các sáng tác khác sau chiến tranh ra đời đã làm khuâý động giới văn học với nhiều ý kiến khác nhau. Cụ thể có những bài viết tiêu biểu sau: 1. Cuộc trao đổi về truyện ngắn những năm gần đây của Nguyễn Minh Châu (Báo văn nghệ tổ chức - 1985) 2. Lại Văn Ân Sáng tác chuyện ngắn gần đây của Nguyễn Minh Châu (Tạp chí văn học Số 3 - 1987) 3. Lã Nguyên Nguyễn Minh Châu với bài học đổi mới t duy nghệ thuật (TCVH số 2 1989) 4. Nguyễn Văn Hạnh Nguyễn Minh Châu những năm 80 và sự đổi mới cách nhìn về con ngời. (TCVH số 3 1993) 5. Hồ Hồng Quang Cách nhìn mới của Nguyễn Minh Châu về chiến tranh và ngời lính cách mạng trong các tác phẩm những năm 80 (kỉ yếu hội thảo . 1993) 6. Lê Quý Kỳ Nguyễn Minh Châu viết về chiến tranh sau chiến ttranh (Báo quân đội nhân dân 2001.) và những bài viết về những tác phẩm cụ thể Dù tiếp cận với từ nhiều hớng khác nhau, nhng tất cả các bài viết đều mới khẳng định: Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu những năm gần đây là một hiện t- 6 khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Hơng Thảo ợng lạ, một khuynh hớng tìm tòi trong nghệ thuật của chúng ta, là ngời đi đợc "xa nhất" trong sự đổi mới văn học. Nhìn chung, những tác phẩm của Nguyễn Minh Châu đợc nghiên cứu kỹ lỡng. Nhng khi nghiên cứu về những đổi mới của nhà văn về hiện thực đất nớc sau chiến tranh thì đâu đó chỉ rải rác vài ý kiến. Cho nên, với khoá luận, này chúng tôi muốn trình bày những nhận thức nghệ thuật mới của ông một cách có hệ thống. Để hoàn thành bài viết này, chúng tôi tiếp thu và vận dụng các ý kiến đúng đắn của các bài viết trên. Cha dám nghĩ đến một cách trình bày hoàn hảo, toàn diện về mọi vấn đề, song cũng cố gắng đa ra một số ý kiến nho nhỏ của bản thân về vấn đề này. Mong rằng sau này sẽ có nhiều công trình nghiên cứu đầy đủ công phu hơn để ngời đọc nhận thức rõ hơn về sự đổi mới của nhà văn Nguyễn Minh Châu. 3. Đối tợng nghiên cứu và nhiệm vụ của khoá luận. 3.1. Đối tợng nghiên cứu Do khuôn khổ của một khoá luận chúng tôi chỉ chọn một số tác phẩm tiêu biểu sau: - Trớc 1975 (để so sánh) Dấu chân ngời lính (1972) Mảnh trăng cuối rừng - Sau 1975 Tiểu thuyết: Miền cháy (1977) Truyện vừa: Ngời đàn bà trên chuyến tàu tốc hành (1983) Truyện ngắn: Cỏ lau (1989) Tập phê bình tiểu luận: Trang giấy trớc đèn (1995) Cùng một số sáng tác của Nguyễn Trọng Oánh, Chu Lai, Bảo Ninh để so sánh và đối chiếu. 7 khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Hơng Thảo 3. 2. Nhiệm vụ nghiên cứu. Tái hiện một cách khái quát, đầy đủ và có hệ thống những tác phẩm đã nêu trên trong sự so sánh đối chiếu. Đồng thời phân tích, mổ xẻ những biểu hiện đặc sắc nỗi bật của từng tác phẩm ở những luận điểm cụ thể. Từ đó rút ra những nhận thức nghệ thuật mới của Nguyễn Minh Châu về hiện thực đất nớc sau chiến tranh để thấy đợc sự đổi mới nghệ thuật của nhà văn nói riêng và của văn học sau 1975 nói chung. 4. Phơng pháp nghiên cứu Đặt đối tợng trong hoàn cảnh lịch sử cụ thể, trong mối quan hệ nhiều chiều. Sử dụng tổng hợp các thao tác đọc, phân tích, so sánh, khái quát, nghiên cứu những bài viết đã có, thừa hởng và phát triển các thành tựu nghiên cứu trớc đó. 5. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, trong phần nội dung luận văn này gồm có 3 chơng: Chơng 1: Những vấn đề về giới thuyết. Chơng 2: Hiện thực đất nớc trong chiến tranh qua Miền cháy , "Ng ời đàn bà trên chuyến tàu tốc hành", Cỏ lau Chơng 3: Hiện thực đất nớc và những kiến giải nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu trong thời hậu chiến. 8 khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Hơng Thảo Phần II. Nội dung Nhận thức nghệ thuật mới của Nguyễn Minh Châu về hiện thực đất nớc sau chiến tranh qua 3 tác phẩm tiêu biểu: Miền cháy, Ngời đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, Cỏ lau. Chơng 1. Một số vấn đề về giới thuyết 1.1. Nhận thức nghệ thuật nhà văn. Quan niệm nghệ thuật là "nguyên tắc cắt nghĩa thế giới và con ngời vốn có của hình thức nghệ thuật, đảm bảo cho nó có khả năng thể hiện đời sống ở một chiều sâu nào đó" [13-229]. Và để tái hiện cuộc sống con ngời, tác giả, phải hiểu cách họ giao tiếp với nhau, với thế giới và với bản thân, cách họ sống, hành động suy nghĩ Tổng hợp tất cả cái đó tạo thành mô hình nghệ thuật về thế giới con ngời bao quát mà tác giả xuất phát để khắc hoạ hình tợng những con ngời và số phận cụ thể, giải quyết xung đột, xây dựng kết cấu tác phẩm "Quan niệm nghệ thuật về thế giới và con ngời thể hiện ở điểm nhìn nghệ thuật, ở chủ đề cảm nhận đời sống" [13-229]. Quan niệm nghệ thuật cung cấp một mô hình nghệ thuật về thế giới có tính chất công cụ để thể hiện đời sống. Nó cần phải mang tính khuynh hớng khác nhau. Chẳng hạn con ngời ở đâu cũng đáng quý, đáng đợc khẳng định nhng con ngời trong văn học dân gian, văn học trung đại, văn học hiện đại đ ợc nhìn nhận khác nhau rất nhiều. M.Gorki từng nói: văn học là nhân học, là nghệ thuật miêu tả biểu hiện con ngời. Chính vì vậy, ta thấy rằng, quan niệm về con ngời là rất quan trọng. Trong triết học, quan niệm về thế giới của con ngời là một khái niệm sống chỉ cách nhìn, giải thích, đánh giá thế giới của con ngời, của nhân loại. Quan niệm về con ngời chỉ cách nhìn, cách cắt nghĩa của con ngời đối với chính mình, đối với ngời khác, thông qua đó mà phát hiện ra những phía khác nhau, những chiều kích tồn phong phú và phức tạp của con ngời. 9 khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Hơng Thảo Trong văn học, quan niệm nghệ thuật về con ngời là một sáng tạo mang tính chủ quan của nhà văn. ở đây, yếu tố khách thể đóng vai trò thứ yếu. Bởi vì mỗi nhà văn ngoài quan niệm chung đều có nhìn nhận, đánh giá, quan niệm riêng của mình về thế giới, về con ngời, về hiện thực Mỗi thời đại bao giờ cũng có một mẫu ngời chung nhng nhà văn không phải bao giờ cũng máy móc thể hiện cho đợc cái chung của nhân loại. Nhà văn đi tìm ở thế giới con ngời những giá trị mới lạ, thờng bị cái chung che lấp mà chỉ có những nghệ sỹ với chức năng sáng tạo mới phát hiện ra đợc. Và thực tế, họ đã thành những nhà văn lớn của dân tộc nh Nguyễn Du, Hồ Xuân Hơng Nh vậy, quan niệm nghệ thuật về con ngời là "cách lý giải, cắt nghĩa của anh ta, là cách chiếm lĩnh của anh ta đối với con ngời đã đợc hoá thân thành các nguyên tắc, phơng tiện, biện pháp thể hiện con ngời trong văn học tạo nên giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ cho các hình tợng nhận vật đó".[14 - 41] Quan niệm nghệ thuật về con ngời là một phạm trù quan trọng của thi pháp học. Nó hớng ta nhìn về đối tợng chủ yếu của văn học, trung tâm của quan niệm thẩm mỹ của nghệ sỹ. Nó là sản phẩm của lịch sử, văn hoá t tởng, của sự khám phá về con ngời và cũng là mang dấu ấn của sáng tạo nghệ sỹ. Tóm lại, quan niệm nghệ thuật là hình thức bên trong của sự chiếm lĩnh đời sống, là hệ quy chiếu ẩn chìm trong hình thức nghệ thuật, nó gắn với các phạm trù phơng pháp sáng tác, phong cách nghệ thuật và làm thành thớc đo của hình thức văn học và cơ sở của t duy nghệ thuật [13 230]. ở đây, với Nguyễn Minh Châu, chúng tôi muốn nói đến nhận thức nghệ thuật của nhà văn. Đó là những quan niệm nghệ thuật về hiện thực, về con ngời đã đợc nhà văn phát biểu trong phê bình tiểu luận và đi vào thực tế sáng tác với những hình tợng nghệ thuật tiêu biểu, trở thành những nhận thức sâu sắc về thế giới hiện thực và con ngời của nhà văn. 10