1 Bộ giáo dục đào tạo trờng đại học vinh Đào thị lý nhân vật tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh (Qua hai tác phẩm Hồ Quý Ly Mẫu Thợng Ngàn) Chuyên ngành: Lý luận văn học MÃ số: 60 22 32 Tóm tắt luận văn ngữ văn Vinh - 2010 MC LC Trang 1.1 1.2 1.3 1.4 2.1 2.2 2.3 2.4 3.1 3.2 3.3 3.4 MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài ………………………………………………… Lịch sử vấn đề…………………………………………………… Phạm vi, đối tượng nghiên cứu…………………………………… Phương pháp nghiên cứu ………………………………………… Đóng góp khoa học luận văn………………………………… Cấu trúc luận văn………………………………………………… Chương NHÀ VĂN NGUYỄN XUÂN KHÁNH VÀ TIỂU THUYẾT HỒ QUÝ LY, MẪU THƯỢNG NGÀN Hiện tượng nhà văn Nguyễn Xuân Khánh………………………… Sự đời tiểu thuyết Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn……… Quan niệm lịch sử văn hóa Nguyễn Xuân Khánh Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn ………………………………… Tiểu kết…………………………………………………………… Chương NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT HỒ QUÝ LY Hệ thống nhân vật tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly…………… Hồ Quý Ly bi kịch kẻ tiên phong cải cách……………… Nhân vật đổi người kể chuyện …………………… Tiểu kết…………………………………………………………… Chương NHÂN VẬT NỮ VÀ TÍN NGƯỠNG VĂN HÓA TRONG TIỂU THUYẾT MẪU THƯỢNG NGÀN Vẻ đẹp người phụ nữ mối quan hệ với tín ngưỡng văn hóa Nhân vật nữ - người lưu giữ sức sống Việt……………………… Nhân vật nữ xây dựng đẹp hài hòa………………… Tiểu kết…………………………………………………………… KẾT LUẬN TÀI LIỆU THAM KHẢO 6 17 22 30 32 45 52 58 60 68 75 88 90 93 MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài 1.1 Nguyễn Xuân Khánh đến với sáng tác văn chương từ gần kỷ trước đến đầu kỷ XXI này, chạm vào ngưỡng tuổi “xưa hiếm” ông thành danh Muộn màng thật quý hiếm! Với hai tiểu thuyết Hồ Quý Ly (2000) Mẫu Thượng Ngàn (2006), Nguyễn Xuân Khánh độc giới nghiên cứu thừa nhận nhà tiểu thuyết tài năng, tâm hồn nghệ thuật gắn bó với lịch sử văn hóa Việt Nam đậm đà sắc Với thành công hai tác phẩm này, Nguyễn Xuân Khánh xem “một tượng văn học” năm đầu kỷ XXI, tiếp tục đường khám phá làm sống dậy vẻ đẹp văn hóa trang sử bi hùng dân tộc Nghiên cứu tác phẩm Nguyễn Xuân Khánh đến với giới nghệ thuật đặc sắc, khơng hiểu đường tiếp cận lịch sử, văn hóa cách đa dạng mà cịn hiểu động nghệ thuật tiểu thuyết 1.2 Một yếu tố làm nên giá trị đặc sắc hai tác phẩm Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn tác giả xây dựng thành công hệ thống nhân vật, đặc biệt nhân vật lịch sử Từ hệ thống nhân vật, tác giả thể cách nhìn nhận khứ dân tộc, nhân vật người nhà văn dành cho tình cảm đặc biệt Trong quan niệm Nguyễn Xuân Khánh qua tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn, người phụ nữ đức tính, phẩm chất, sức sống tình yêu họ lý giải nguồn sức sống tâm hồn, văn hóa Việt Nam Qua hai tác phẩm Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh thể tình cảm đặc biệt truyền thống văn hóa Việt, diễn giải sâu sắc lịch sử văn hóa Đó lý quan trọng để lựa chọn vấn đề Nhân vật tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh (qua hai tác phẩm Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn) làm đề tài nghiên cứu cho luận văn 1.3 Với người trực tiếp đảm nhiệm công việc giảng dạy môn Ngữ văn trường trung học phổ thơng, việc tìm hiểu tác phẩm văn học viết đề tài lịch sử văn hóa Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn Nguyễn Xuân Khánh, cung cấp thêm tư liệu để làm phong phú kiến thức lịch sử, văn hóa văn học, phục vụ cho trình giảng dạy Hơn nữa, đề tài luận văn tập trung nghiên cứu nghệ thuật xây dựng nhân vật hai tiểu thuyết dịp nâng cao khả nghiên cứu vấn đề có tính lý thuyết văn học văn hóa Đây tiền đề cho cơng trình nghiên cứu văn hóa lịch sử Việt Nam dựa thành công tác phẩm văn học mà tiểu thuyết lĩnh vực đòi hỏi đóng góp cơng sức nhiều người Lịch sử vấn đề Cho đến nay, theo thống kê chưa đầy đủ, có nhiều viết nghiên cứu tác giả Nguyễn Xuân Khánh hai tiểu thuyết Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn Tuy nhiên vấn đề liên quan đến hai tiểu thuyết cần phải bàn bạc thêm Đơn cử việc xếp chúng vào “ô” tiểu thuyết lịch sử hay tiểu thuyết văn hóa cần minh định rõ ràng Với tiểu thuyết Hồ Quý Ly, tính chất thể loại rõ nên yên tâm xếp tác phẩm vào danh sách tiểu thuyết lịch sử, Mẫu Thượng Ngàn băn khoăn khác xung quanh việc định danh thể loại Nên xếp Mẫu Thượng Ngàn vào danh sách thể loại tiểu thuyết lịch sử hay tiểu thuyết văn hóa đơn tiểu thuyết, học giả nước quan tâm tranh luận, thực tế chưa có thuật ngữ “tiểu thuyết văn hóa” Nếu nói khơng q lời, Nguyễn Xn Khánh trở thành “hiện tượng văn học” văn học Việt Nam đầu kỷ XXI ông nhà văn thành công sáng tác tuổi cao Hồ Quý Ly giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 2003, Mẫu Thượng Ngàn trao giải thưởng Hội Nhà văn Hà Nội năm 2006 Phần lớn viết đăng tải báo, tạp chí website tác giả bày tỏ ca ngợi dành lời khen, động viên nhiệt thành trước thành công tác giả Nguyễn Xuân Khánh Đến thời điểm tháng 10 năm 2010, với 0,22 giây, có 300 000 kết trang tìm kiếm Google tác giả Nguyễn Xuân Khánh Điều cho thấy, tác giả nhận quan tâm nhiều độc giả, học giả nước Đối với hai tác phẩm Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn, kết tìm trang tìm kiếm Google nhiều Có thể nói thời gian gần đây, hai tác phẩm nghĩa dành quan tâm to lớn độc học giả có uy tín nước Hồ Quý Ly tái đến lần thứ 15 năm, Mẫu Thượng Ngàn tái liên tục kể từ xuất Trong Luận văn Thạc sĩ Một số vấn đề lý luận tiểu thuyết lịch sử qua Hồ Quý Ly Sông Côn mùa lũ, (Đại học Sư phạm Hà Nội 1, năm 2003), tác giả Nguyễn Thị Liên minh định thể loại hai tác phẩm Tác giả cho tính chất đặc trưng Hồ Quý Ly tiểu thuyết lịch sử đại có nhiều đóng góp mặt nội dung thể loại Trong viết khác, có ý kiến cho rằng, tiểu thuyết văn học độ mươi năm lại khơng có Hồ Q Ly Mẫu Thượng Ngàn thành tựu tiểu thuyết Việt Nam bớt sắc thái sang trọng sắc văn hóa Việt thấm đẫm văn học Việt Một học giả có nhiều quan tâm đến tiểu thuyết lịch sử Việt Nam tác giả Lại Văn Hùng Trong viết Vạn Xuân, Hồ Quý Ly tiểu thuyết lịch sử, in sách Nhìn lại văn học Việt Nam kỷ XX, (Nhà xuất Chính trị Quốc gia, năm 2002), tác giả Lại Văn Hùng cho rằng, vài năm gần đây, thấy xuất tác phẩm tiểu thuyết lịch sử, chúng lại nhận hoan nghênh công chúng, công nhận giới phê bình văn học Theo tác giả viết, tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly (2000) Nguyễn Xuân Khánh có nhiều vấn đề đề cập nội dung tác phẩm như: vấn đề khoa cử, chiến tranh, tình yêu, tình dục, phong tục tập quán, dân trí, lịch sử cương thổ địa lý, v.v Bài viết tập trung phân tích thành công phương diện xây dựng nhân vật tiểu thuyết Hồ Quý Ly Tác giả viết cho rằng, Hồ Quý Ly nhân vật đa tính cách, thiện ác, nhiều tâm trạng biến dạng lý tưởng mà nhân vật theo đuổi Với tác phẩm Mẫu Thượng Ngàn, có thành cơng vang dội nhận quan tâm từ độc nhà nghiên cứu, phê bình thời gian xuất chưa lâu nên chưa có cơng trình nghiên cứu chun sâu dành cho tác phẩm này, viết có tính chất nghiên cứu Mẫu Thượng Ngàn chưa có nhiều Có thể nói rằng, viết thời gian vừa qua xoay quanh vấn đề lý giải thành công kỹ thuật viết văn, nội dung lịch sử văn hóa đề cập tác phẩm nêu lên băn khoăn tính chất thể loại tác phẩm thuộc loại hình tiểu thuyết chủ yếu dành lời khen tặng cho tác phẩm tác giả Ngồi ra, nhiều ý kiến khác xung quanh tác giả Nguyễn Xuân Khánh, tiểu thuyết Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn Trong có ý kiến nhà nghiên cứu Châu Diên, Trần Thị An, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp, nhà nghiên cứu phê bình Phạm Xuân Nguyên đăng rải rác báo, tạp chí trang thơng tin điện tử Những ý kiến cung cấp cho điểm tựa lý luận văn học sử để chúng tơi thực đề tài luận văn Phạm vi, đối tượng nghiên cứu 3.1 Phạm vi nghiên cứu: ý kiến đánh giá viết, cơng trình nghiên cứu, sách chun khảo luận án vấn đề liên quan đến tác giả Nguyễn Xuân Khánh sáng tác ông; hai tiểu thuyết Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn 3.2 Đối tượng nghiên cứu: Những đóng góp Nguyễn Xuân Khánh cho tiểu thuyết Việt Nam năm gần đây; Nhân vật hai tiểu thuyết Hồ Quý Ly Mẫu thượng ngàn Nguyễn Xuân Khánh Luận văn tập trung nghiên cứu nghệ thuật xây dựng nhân vật lịch sử tiểu thuyết Hồ Quý Ly kiểu “nhân vật văn hóa” Mẫu Thượng Ngàn Phương pháp nghiên cứu Những phương pháp nghiên cứu thể loại: Phương pháp loại hình, phương pháp hệ thống - cấu trúc, phương pháp tiểu sử Ngồi ra, luận văn cịn vận dụng phương pháp nghiên cứu đại khác sử dụng nghiên cứu văn xuôi thi pháp học, tự học, cấu trúc, v.v Cùng với phương pháp nghiên cứu trên, sử dụng thao tác nghiên cứu khảo sát, thống kê, phân loại, so sánh, phân tích, tổng hợp, khái quát, đánh giá Đóng góp khoa học luận văn 5.1 Luận văn tổng quan ý kiến đánh giá học giả nước tác giả Nguyễn Xuân Khánh hai tác phẩm Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn Luận văn tập trung giải vấn đề liên quan đến nghệ thuật xây dựng hệ thống hình tượng nhân vật hai tác phẩm Nhấn mạnh đến thành công tác giả Nguyễn Xuân Khánh nghệ thuật xây dựng nhân vật lý giải lịch sử văn hóa dân tộc Thơng qua việc xây dựng nhân vật, nhà văn đem đến cho độc giả nhìn mẻ lịch sử văn hóa Việt Nam Nhận định thành công tác giả Nguyễn Xuân Khánh qua hai tác phẩm tiểu thuyết Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn nhằm tìm hiểu giá trị văn hóa lịch sử dân tộc Việt Nam bối cảnh lịch sử cụ thể 5.2 Phân tích nghệ thuật xây dựng nhân vật, tạo nên sắc riêng Nguyễn Xuân Khánh đồng thời lý giải mối quan hệ nhân vật có thật lịch sử nhân vật hư cấu tiểu thuyết 5.3 Kết nghiên cứu luận văn tài liệu tham khảo bổ ích cho quan tâm đến tác giả Nguyễn Xuân Khánh hai tiểu thuyết Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn Luận văn sử dụng làm tài liệu tham khảo cho sinh viên trường Đại học Cao đẳng có giảng dạy mơn văn học đương đại Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, danh mục Tài liệu tham khảo, nội dung luận văn triển khai chương: Chương Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh tiểu thuyết Hồ Quý Ly, Mẫu Thượng Ngàn Chương Nhân vật tiểu thuyết Hồ Quý Ly Chương Nhân vật tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn Chương NHÀ VĂN NGUYỄN XUÂN KHÁNH VÀ TIỂU THUYẾT HỒ QUÝ LY, MẪU THƯỢNG NGÀN 1.1 Hiện tượng nhà văn Nguyễn Xuân Khánh 1.1.1 Về tiểu sử Nguyễn Xuân Khánh Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh có bút danh Đào Nguyễn Ơng sinh năm 1932, quê ngoại phố Huế - Hà Nội quê nội ông lại Cổ Nhuế - Từ Liêm - Hà Nội Sở trường Nguyễn Xuân Khánh viết truyện ngắn tiểu thuyết, đó, truyện ngắn ông không thực gây ấn tượng cơng chúng bạn đọc, tiểu thuyết đón nhận cách nồng nhiệt Về truyện ngắn, có tác phẩm đáng ý Rừng sâu (1963), Miền hoang tưởng (1990), Hai đứa trẻ chó Mèo xóm núi (2002), Mưa quê (2003); tiểu thuyết có hai tác phẩm lại gây tiếng vang lớn văn đàn năm cuối kỷ XX, đầu kỷ XXI Hồ Quý Ly (2000), Mẫu thượng ngàn (2006) Giải thưởng văn chương mà ông nhận đáng nể: Tiểu thuyết Hồ Quý Ly nhận giải: Giải thưởng thi tiểu thuyết Hội Nhà văn Việt Nam 1998 -2000, Giải thưởng Hội Nhà văn Hà Nội 2001, Giải thưởng Thăng Long UBND Thành phố Hà Nội 2002; Mẫu thượng ngàn nhận giải thưởng Hội Nhà văn Hà Nội 2006 Có người cho rằng, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh tuổi Nhâm Thân, tuổi Thân vất vả mệnh Kiếm Phong Kim nên nên nghiệp lớn Ấy sách Tử Vi nói Ơng vốn u văn chương từ nhỏ Từ năm 12 tuổi đọc nhiều Lớn lên đội, làm người lính cầm súng bắt đầu cầm bút Bắt đầu viết từ năm 1957 Tập truyện ngắn đầu tay đời bị “tai nạn nghề nghiệp”, vào năm Dần, thuộc Tứ Xung, hạn lớn, phải rời khỏi quan nhà nước, xoay làm nghề may cộng thêm việc nuôi lợn để làm kế sinh nhai Điều không ơng, nhiều nhà văn thời đó, nóng lòng muốn nâng cao “chất lượng Người” cách tin gặp điều bất trắc Riêng Nguyễn Xuân Khánh, đứng chữ Nhâm nên gặp may Được 10 biết lúc giờ, “thương hạnh, trọng tài”, chị Ban biên tập Nhà xuất Phụ Nữ bí mật giúp ông, cách dành cho ông việc dịch sách văn học nước ngồi, lấy bút danh để gia đình ơng có thêm thu nhập dù ỏi chế độ nhuận bút nhà xuất trả cho người dịch thấp Và thế, công đôi việc, vừa để kiếm sống, trau dồi vốn văn chương vơ tình họ âm thầm thắp lên lửa sáng tạo tưởng đâu lụi tàn tâm hồn đắng đót ơng Cơng việc dịch sách cứu gia đình thân ơng, níu lại cho ông niềm tin trước đời, khiến ông bền bỉ mà vượt qua vận bĩ Quê nội nhà văn Nguyễn Xuân Khánh làng Cổ Nhuế, nơi có nghề may (hàng chợ) tiếng, thuộc ngoại thành phố Ngày cịn trẻ Nguyễn Xuân Khánh mê âm nhạc, ông văn nghệ đàn hát tưng bừng, sinh viên Đại học Y khoa Sau thời gian quân ngũ, nhà văn làm việc tạp chí Văn nghệ Quân đội, Báo Thiếu niên Tiền Phong Bởi tai nạn nghề nghiệp khiến Nguyễn Xuân Khánh phải nghỉ hưu sớm Trong thời gian đó, vốn biết nghề may, ơng vợ may áo chần (bằng vinilông màu đen, bên chăn cũ) bán chợ Giời Có người kể, ơng tay ni lợn giỏi Có thể chi tiết thảo Trư cuồng lấy từ thực tế chăng? Lại có người nói, gặp ông xếp hàng bán máu bệnh viện, lại gặp chợ Giời, vợ ông trước, ông sau (áp tải, bảo vệ cho vợ hàng hóa) Dân chợ Giời gọi vợ ơng “con phe” Áo bludông vợ chồng “con phe” thường bán giá, Nguyễn Xuân Khánh không say nghề may mà lấy để sống mà ni mộng Trong đời mộng mị ấy, Nguyễn Xuân Khánh thích việc dịch sách, phải dịch chui, phải lấy tên khác Những tác phẩm dịch ông bao gồm: Những vàng Nathalie Saraute; Lời nguyền cho kẻ vắng mặt Tahar Ben Jelloun; Nhân dạng nam Elizabeth Badinter; Người đàn bà đảo Saint Dominique Bona Dominique Không đam mê dịch sách mà thúc viết ông không ngơi nghỉ, nên ơng cịn tác giả cuốn: George Sand Nhà văn tình yêu, Miền hoang tưởng, Hai đứa trẻ chó mèo xóm ... khai chương: Chương Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh tiểu thuyết Hồ Quý Ly, Mẫu Thượng Ngàn Chương Nhân vật tiểu thuyết Hồ Quý Ly Chương Nhân vật tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn Chương NHÀ VĂN NGUYỄN XUÂN... Xuân Khánh Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn ………………………………… Tiểu kết…………………………………………………………… Chương NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT HỒ QUÝ LY Hệ thống nhân vật tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly? ??………… Hồ Quý Ly bi... VĂN NGUYỄN XUÂN KHÁNH VÀ TIỂU THUYẾT HỒ QUÝ LY, MẪU THƯỢNG NGÀN Hiện tượng nhà văn Nguyễn Xuân Khánh? ??……………………… Sự đời tiểu thuyết Hồ Quý Ly Mẫu Thượng Ngàn? ??…… Quan niệm lịch sử văn hóa Nguyễn Xuân