LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến thầy giáo hướng dẫn, thạc sỹ Lê Danh Bình đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài này. Nhân dịp này tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các thầy giáo, cô giáo trong tổ bộ môn phương pháp giảng dạy đã trang bị cho tôi những kiến thức đầu tiên về phưong pháp, các thầy cô giáo trong khoa hóa học đã nhiệt tình đóng góp ý kiến quý báu. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới các thầy cô giáo ở trường phổ thông trung học Nguyễn Xuân Ôn, gia đình, bạn bè đã ủng hộ tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Vì năng lực còn hạn chế và chưa có nhiều kinh nghiệm trong giảng dạy nên chắc chắn không tránh khỏi thiếu sót. Tôi rất mong được sự đóng góp ý kiến của thầy cô và bạn bè. Tôi xin chân thành cảm ơn! Vinh, tháng 05 năm 2007 Phan Thị Cẩm Tú 1 MỤC LỤC Mở đầu 4 1. Lý do chọn đề tài 4 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 6 3. Mục đích- nhiệm vụ nghiên cứu 6 4. Đối tượng nghiên cứu 7 5. Giả thuyết khoa học 7 6. Phương pháp nghiên cứu 7 7. Những đóng góp của đề tài 8 Phần nội dung 8 Chương 1. Cơ sở lí luận của đề tài 8 1.1 Cơ sở lí luận về kiểm tra đánh giá kết quả học tập 8 1.1.1 Khái niệm về kiểm tra 8 1.1.2 Khái niệm về đánh giá kết quả học tập 9 1.1.3 Ý nghĩa của việc kiểm tra đánh giá 9 1.1.4 Nguyên tắc của kiểm tra đánh giá 10 1.1.5 Nội dung cơ bản cần kiểm tra đánh giá 10 1.2. Cơ sở lí luận về trắc nghiệm tự luận và trắc nghiệm khách quan 11 1.2.1 Trắc nghiệm tự luận 11 1.2.2 Trắc nghiệm khách quan 12 1.3. Câu hỏi phối hợp giữa trắc nghiệm khách quan và trắc nghiệm tự luận 14 1.3.1 Bản chất 14 2 1.3.2 Ưu nhược của câu hỏi trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận 17 Chương 2 Xây dựng hệ thống bài tập TNKQ-TL dùng trong giảng dạy và kiểm tra đánh giá kiến thức phần hiđrocacbon lớp 11 20 2.1. Các nguyên tắc xây dựng và sử dụng bài tập TNKQ-TL 20 2.1.1 Các nguyên tắc xây dựng 20 2.1.2 Các nguyên tắc sử dụng bài tập 23 2.2 Hệ thống bài tập TNKQ-TL phầnhiđrocacbon 26 2.2.1. Phần hiđrocacbon no 26 2.2.2. Phần hiđrocacbon không no mạch hở 34 2.2.3.Phần hiđrocacbon thơm 44 2.2.4. Bài tập tổng hợp 49 Chương 3. Thực nghiệm sư phạm 53 3.1 Mục đích thực nghiệm sư phạm 53 3.2 Nội dung thực nghiệm 53 3.3 Phương pháp thực nghiệm 54 3.4 Đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm 54 Ý kiến giáo viên 59 Kết luận 60 Tài liệu tham khảo 62 Phụ lục 63 3 MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Đất nước chúng ta đang bước vào một thời kỳ mới, thời kỳ hội nhập kinh tế quốc tế với một sự kiện trọng đại: Việt Nam là thành viên chính thức của tổ chức thương mại quốc tế WTO. Đó là cơ hội và cũng là thách thức đối với cả nước nói chung và ngành giáo dục nói riêng. Giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Giáo dục và khoa học công nghệ là lò sản sinh ra tri thức, là động lực thúc đẩy sự phát triển, “là chìa khoá để mở cửa tiến vào tương lai”. Trong xã hội hiện đại, thành bại là do vốn văn hoá, khoa học và công nghệ của con người quyết định, cho nên giáo dục đương nhiên là mặt trận xung yếu nhất của mọi quốc gia. Nắm bắt tình hình và xu thế mới của thế giới, Đảng và nhà nước đã đề ra những đường lối chỉ đạo thích hợp để đổi mới nền giáo dục – đào tạo nước nhà, trong đó có sự thay đổi căn bản về phương pháp dạy học. Nhiệm vụ đặt ra cho ngành giáo dục là phải đào tạo thế hệ trẻ thành những người lao động năng động, sáng tạo đủ năng lực và trí tuệ để xây dựng đất nước, đưa nền kinh tế đi lên. Để thực hiện sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, đẩy mạnh sự phát triển của giáo dục – đào tạo trong giai đoạn hiện nay thì việc đổi mới phương pháp dạy học, trong đó có đổi mới phương pháp giảng dạy và kiểm tra - đánh giá thành quả học tập là nhiệm vụ cấp bách hàng đầu. Vấn đề đổi mới phương pháp giảng dạy đã được nghiên cứu nhiều và hiện nay những phương pháp dạy học mới với mục đích phát huy tính tích, cực chủ động của học sinh đang đựơc áp dụng rộng rãi. Nhiệm vụ của chúng ta là tiếp tục tìm ra 4 những cách thức mới có thể áp dụng vào bài giảng để thực hiện tốt hơn mục đích trên. Mục tiêu và phương pháp dạy học thay đổi dẫn đến phương pháp kiểm tra đánh giá cũng phải thay đổi cho phù hợp với yêu cầu mới. Cần phải có một phương pháp kiểm tra - đánh giá khách quan, nhanh chóng, chính xác và đồng thời đạt được nhiều mục tiêu khác nhau. Đây là vấn đề đang được quan tâm đặc biệt, bởi khâu kiểm tra - đánh giá không chỉ đơn thuần kiểm tra - đánh giá kết quả học tập của học sinh của quá trình giảng dạy, mà nó có tác dụng thúc đẩy quá trình học tập, niềm yêu thích bộ môn của học sinh. Đã có một thời gian dài ở các trường PTTH chủ yếu sử dụng phương pháp kiểm tra - đánh giá truyền thống tức là kiểm tra miệng hoặc viết (15 phút, 1 tiết) bằng tự luận. Giáo viên soạn thảo ra các câu hỏi phù hợp với thời gian, nội dung kiến thức cần kiểm tra và trình độ của học sinh. Còn học sinh thì vận dụng các kiến thức đã tiếp thu được để đưa ra câu trả lời và trình bày bằng lập luận và lý giải. Phương pháp này có ưu điểm là kiểm tra sâu về một kiến thức nào đó, đồng thời kiểm tra được kỹ năng trình bày, diễn đạt của học sinh, đánh giá được quá trình tư duy học sinh có đúng hay không. Tuy nhiên phương pháp này vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế, đó là chỉ kiểm tra được lượng kiến thức ít ỏi, tốn thời gian làm bài, chấm bài và kết quả chấm bài mang nặng tính chủ quan của người chấm. Khắc phục những hạn chế đó, phương pháp kiểm tra - đánh giá bằng trắc nghiệm khách quan đã được đưa vào sử dụng và đang dần phổ biến ở nước ta. Đây là phương pháp kiểm tra - đánh giá có nhều ưu điểm, như trong một thời gian ngắn có thể kiểm tra được lượng kiến thức lớn, làm bài và chấm bài nhanh, kết quả đánh giá lại hết sức khách quan. Tuy nhiên, nó cũng tồn tại một số hạn chế như: Không thể kiểm tra được quá trình tư duy, phương pháp làm bài của học sinh. Chính vì vậy trong nhiều trường hợp không khẳng định được là học sinh hiểu đúng và suy luận đúng hay chỉ do 5 nhầm lẫn, hay đoán ''mò” mà đưa ra kết quả đúng. Mặt khác giáo viên cũng không uốn nắn kịp thời được những hạn chế, sai sót trong cách trình bày, diễn đạt vấn đề của học sinh. Cả hai phương pháp kiểm tra đánh giá phổ biến nhất đều có những ưu điểm và hạn chế riêng. Vì vậy, để khắc phục những nhược điểm của mỗi phương pháp, chúng ta có thể sử dụng dạng bài tập trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận. Như thế sẽ tích hợp được ưu điểm của cả hai phương pháp và hạn chế được nhiều nhược điểm; chất lượng, hiệu quả của khâu kiểm tra - đánh giá nói riêng và quá trình dạy học nói chung sẽ được nâng cao. Vì những nhận thức trên đây, để góp phần vào việc đổi mới phương pháp dạy học, chúng tôi chọn đề tài: "Sử dụng bài tập trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận trong giảng dạy và kiểm tra - đánh giá kiến thức hóa học chương hidrocacbon của học sinh lớp 11 THPT”. 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU Hiện nay, bài tập trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận mới chỉ được đề cập đến trong một số công trình nghiên cứu và một số tài liệu tham khảo về bài tập trắc nghiệm khách quan. Việc xây dựng bài tập trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận thành một hệ thống riêng, hoàn chỉnh để sử dụng vào quá trình giảng dạy và kiểm tra - đánh giá thì chưa được tiến hành thực hiện. 3. MỤC ĐÍCH – NHIỆM VỤ CỦA ĐỀ TÀI 3.1. Mục đích của đề tài: − Góp phần bổ sung, hoàn thiện hệ thống các phương pháp kiểm tra - đánh giá kiến thức của học sinh, nhằm nâng cao chất lượng hiệu quả quá trình dạy học hóa học ở trường phổ thông. − Xây dựng được một hệ thống bài tập trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận phần hidrocacbon lớp 11 có thể sử dụng được trong giảng dạy và kiểm tra - 6 đánh giá kết quả học tập của học sinh ở trường phổ thông. Từ hệ thống bài tập này có thể mở rộng, đào sâu để tạo được nguồn bài tập đa dạng và phong phú hơn. 3.2. Nhiệm vụ của đề tài: - Nghiên cứu cơ sở lý luận trắc nghiệm tự luận, trắc nghiệm khách quan. - Nghiên cứu nội dung, cấu trúc chương trình hóa học lớp 11 THPT đặc biệt là chương hidrocacbon. - Xây dựng hệ thống bài tập trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận chương hidrocacbon lớp 11 THPT. - Thực nghiệm sư phạm để đánh giá chất lượng và hiệu quả của việc sử dụng bài tập TNKQ-TL trong giảng dạy và KT-ĐG. 4. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU Hệ thống bài tập trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận chương hidrocacbon lớp 11, dùng trong giảng dạy và kiểm tra- đánh giá kết quả học tập môn hóa học của học sinh. 5. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC Nếu xây dựng được một hệ thống bài tập trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận có chất lượng tốt sẽ là nguồn tư liệu để sử dụng trong giảng dạy và việc kiểm tra đánh giá kiến thức, kỹ năng kỹ xảo của học sinh lớp 11, góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả của quá trình dạy học ở trường PTTH. Việc sử dụng các bài tập này trong các bài giảng thông thường cũng góp phần nâng cao tính tích cực, tự giác và hứng thú học tập cho học sinh. 6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Nghiên cứu lý thuyết: Nghiên cứu các tài liệu tâm lý học, giáo dục học, lý luận dạy học bộ môn hóa học, sách giáo khoa, sách bài tập và các tài liệu tham khảo phần hidrocacbon lớp 11. - Nghiên cứu phương pháp xây dựng câu hỏi trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận để từ đó biên soạn câu hỏi. 7 - Thực nghiệm sư phạm. - Nghiên cứu các tài liệu thống kê và xử lý số liệu để đánh giá kết quả học sinh và đưa ra kết quả định lượng về hiệu quả phương pháp mới. - Thăm dò ý kiến giáo viên và học sinh về phương pháp mới. 7. NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI 7.1 Về mặt lý luận: - So sánh phương pháp kiểm tra đánh giá bằng bài tập trắc nghiệm khách quan và bài tập tự luận. Từ đó rút ra được những ưu điểm của việc sử dụng câu hỏi trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận. - Làm rõ phương pháp soạn thảo câu hỏi trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận và phương pháp xây dựng hệ thống bài tập trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận chương hidrocacbon lớp 11. - Đề xuất một cách thức để nâng cao hứng thú và hiệu quả học tập phần hiđrocacbon của học sinh lớp 11 THPT. 7.2 Về mặt thực tiễn: − Đề xuất một hệ thống bài tập trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận phần hiđrocacbon lớp 11 THPT. − Sử dụng hệ thống bài tập trắc nghiệm khách quan phối hợp với tự luận trong giảng dạy và kiểm tra đánh giá sẽ góp phần làm nâng cao chất lượng học tập và giảng dạy hoá học ở trường PTTH. 8 PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KIỂM TRA – ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ HỌC TẬP 1.1.1- Khái niệm về kiểm tra: − Trong quá trình dạy học, kiểm tra - đánh giá là giai đoạn kết thúc của quá trình, đảm nhận một chức năng lí luận dạy học cơ bản, chủ yếu, không thể thiếu được của quá trình này. Kiểm tra có ba chức năng bộ phận nhưng liên kết, thống nhất và thâm nhập vào nhau, bổ sung cho nhau, đó là: đánh giá, phát hiện lệch lạc và điều chỉnh. − Về mặt lí luận dạy học, kiểm tra có vai trò liên hệ nghịch trong hệ dạy học, nó cho biết những thông tin, kết quả quá trình học của trò và phản ánh kết quả quá trình dạy của thầy. Từ đó có những quyết định cho sự điều khiển tối ưu của cả thầy lẫn trò. Học sinh sẽ học tốt hơn, tích cực và chủ động hơn nếu thường xuyên được kiểm tra- đánh giá một cách khách quan, công bằng, chính xác bằng những phương pháp tốt. 1.1.2- Khái niệm đánh giá kết quả học tập. Đánh giá kết quả học tập là quá trình đo lường mức độ đạt được của học sinh về các mục tiêu và nhiệm vụ của quá trình dạy học; là mô tả một cách định tính và định lượng: tính đầy đủ, tính chính xác, tính vững chắc của kiến thức, mối liên hệ của kiến thức với đời sống, các khả năng vận dụng kiến thức vào cuộc sống, mức độ thông hiểu, khả năng diễn đạt các suy nghĩ, quan điểm của học sinh. 1.1.3. Ý nghĩa của việc kiểm tra - đánh giá: Việc kiểm tra đánh giá có hệ thống và thường xuyên sẽ cung cấp kịp thời các thông tin "liên hệ ngược trong" giúp người học tự điều chỉnh hoạt động học. Nó giúp học sinh kịp thời nhận thấy mức độ đạt được những kiến thức của mình, còn 9 lỗ hổng kiến thức nào cần được bổ sung trước khi sang phần mới của chương trình học, có cơ hội nắm chắc những yêu cầu cụ thể đối với từng phần chương trình. Ngoài ra, thông qua kiểm tra - đánh giá học sinh có điều kiện tiến hành các hoạt động trí tuệ: ghi nhớ, tái hiện, chính xác hoá, khái quát hoá, hệ thống hoá kiến thức…nếu kiểm tra- đánh giá chú trọng phát huy trí thông minh, linh hoạt trong vận dụng kiến thức đã học để giải quyết những tình huống thực tế. Việc kiểm tra - đánh giá được tổ chức công bằng, nghiêm túc, khách quan sẽ giúp học sinh nâng cao tinh thần trách nhiệm trong học tập, có ý chí vươn lên đạt kết quả cao hơn, củng cố lòng tin vào trình độ bản thân, nâng cao ý thức tự giác và khắc phục thái độ chủ quan, tự mãn. Ngoài ra, việc kiểm tra- đánh giá giúp học sinh cung cấp cho giáo viên những thông tin ''liên hệ ngược ngoài'', giúp người dạy kịp thời điều chỉnh hoạt động dạy của mình. Kiểm tra - đánh giá kết hợp việc theo dõi thường xuyên tạo điều kiện cho giáo viên nắm được một cách cụ thể và khá chính xác năng lực và trình độ của mỗi học sinh trong lớp mình, từ đó có các biện pháp phụ đạo, bồi dưỡng riêng thích hợp, nhằm nâng cao chất lượng học tập chung cho cả lớp. Mặt khác, cũng tạo cơ hội cho giáo viên xem xét và đưa ra những cải tiến về nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức dạy học mà mình theo đuổi. 1.1.4. Nguyên tắc của kiểm tra - đánh giá − Đảm bảo tính khách quan, chính xác theo những mục tiêu cụ thể cần đánh giá, đó là chuẩn đánh giá, đánh giá từng phần hay đánh giá tổng kết. − Cần dựa theo mục tiêu cụ thể của từng bài, một chương hay một học kì… với những kiến thức, kĩ năng, thái độ cụ thể tương ứng với nội dung và phương pháp dạy học từng lớp, từng cấp học… − Phải đảm bảo tính đặc thù của môn học, kết hợp cả đánh giá lí thuyết với thực hành. 10