Tính cấp thiết của đề tài
An ninh kinh tế là một phần thiết yếu của an ninh quốc gia, bao gồm việc bảo vệ độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ Trong bối cảnh Chiến tranh lạnh, an ninh quốc gia chủ yếu tập trung vào đối đầu quân sự giữa hai khối TBCN và XHCN Tuy nhiên, sau Chiến tranh lạnh, các vấn đề mới như kinh tế, chính trị, xã hội và tôn giáo đã xuất hiện, ảnh hưởng đến an ninh quốc gia Hiện nay, nhiều quốc gia lớn đã chuyển trọng tâm an ninh sang kinh tế, coi sức mạnh quân sự chủ yếu là công cụ để răn đe và thương lượng Do đó, sức mạnh của một quốc gia không chỉ được đánh giá qua quân đội mà còn qua sức mạnh kinh tế tổng hợp.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế, xung đột lợi ích kinh tế giữa các quốc gia ngày càng gia tăng và phức tạp Việc dỡ bỏ rào cản thương mại và đầu tư đã thúc đẩy sự phát triển và phụ thuộc lẫn nhau của nền kinh tế toàn cầu, nhưng cũng làm tăng rủi ro và mất an ninh kinh tế quốc tế Các quốc gia hiện đang đối mặt với những thách thức mới, bao gồm an ninh tài chính, tiền tệ, năng lượng, lương thực và an ninh mạng, với sự tham gia của các công ty xuyên quốc gia và giới đầu cơ.
Tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia về kinh tế đang trở thành một thách thức lớn đối với an ninh kinh tế, ảnh hưởng đến an ninh quốc gia, khu vực và quốc tế Những vấn đề này cần được giải quyết để đảm bảo sự ổn định và phát triển bền vững trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay.
Quá trình hội nhập quốc tế của Việt Nam kể từ khi Đổi mới đã mang lại nhiều thay đổi tích cực cho nền kinh tế và vị thế quốc gia Tuy nhiên, việc tự do hóa nền kinh tế trong bối cảnh hội nhập toàn cầu cũng gây ra những tác động tiêu cực đến môi trường tự nhiên và xã hội, cũng như sự ổn định kinh tế quốc dân Toàn cầu hóa tạo ra nhiều thách thức, từ di cư hợp pháp đến bất hợp pháp, và sự hình thành thị trường hàng hóa toàn cầu, làm gia tăng rủi ro cho các quốc gia tham gia vào tự do hóa thương mại Bên cạnh đó, tự do hóa luồng vốn tiềm ẩn nguy cơ cho hệ thống tài chính, đặc biệt trong thời điểm khủng hoảng Ví dụ, sự suy thoái kinh tế và bất ổn vĩ mô ở Việt Nam giai đoạn 2011-2013 một phần do khủng hoảng toàn cầu 2008-2010 Do đó, cần có cơ chế phòng ngừa rủi ro và đảm bảo an ninh kinh tế để phát triển bền vững trong bối cảnh kinh tế toàn cầu biến động.
Trong thời gian tới, tình hình kinh tế, tài chính và tiền tệ toàn cầu sẽ tiếp tục diễn biến phức tạp, với sự gia tăng các mối đe dọa an ninh truyền thống và phi truyền thống An ninh kinh tế, tài chính, tiền tệ và an ninh mạng đang tạo ra nhiều thách thức lớn cho lợi ích và an ninh của nhiều quốc gia Việt Nam cũng phải đối mặt với nhiều thách thức lớn, đan xen và có tác động tổng hợp.
Để bảo vệ an ninh kinh tế quốc gia trong bối cảnh hội nhập sâu rộng, vai trò của nhà nước là rất quan trọng Mặc dù đã có một số nghiên cứu về an ninh kinh tế, nhưng việc phân tích nội dung và ý nghĩa của nó trong quá trình hội nhập vẫn còn thiếu Việt Nam cần nâng cao nhận thức về các mối đe dọa an ninh kinh tế trong bối cảnh toàn cầu hóa, đồng thời cần đổi mới tư duy về tầm quan trọng của việc đảm bảo an ninh kinh tế trong chiến lược bảo vệ an ninh quốc gia Tuy nhiên, việc thực hiện các biện pháp đảm bảo an ninh kinh tế vẫn gặp nhiều hạn chế, bao gồm cơ cấu lại nền kinh tế, ổn định kinh tế vĩ mô và đảm bảo phúc lợi xã hội.
Hội nhập quốc tế hiện nay đặt ra nhiều thách thức về an ninh kinh tế cần được phân tích và giải quyết Đảm bảo an ninh kinh tế trong quá trình này không chỉ là vấn đề lý luận quan trọng trong nghiên cứu kinh tế chính trị tại Việt Nam mà còn là nhiệm vụ thực tiễn cấp bách và lâu dài Điều này đòi hỏi sự quyết tâm, kiên trì, và phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan nhà nước và cộng đồng Do đó, việc tìm ra các giải pháp, đặc biệt là chính sách nhằm bảo vệ an ninh kinh tế quốc gia trong bối cảnh hội nhập, là yêu cầu cần thiết để ổn định và phát triển kinh tế xã hội của đất nước.
Dựa trên những lý do cá nhân và yêu cầu công việc, nghiên cứu sinh đã quyết định chọn đề tài “Đảm bảo an ninh kinh tế trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế ở Việt Nam” cho luận án tiến sĩ của mình.
Mục đích, nhiệm vụ và câu hỏi nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu của luận án là phân tích thực trạng an ninh kinh tế của Việt Nam trong thời gian qua và đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường an ninh kinh tế trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay.
Hệ thống hóa và làm rõ các vấn đề lý luận cũng như kinh nghiệm thực tiễn liên quan đến việc đảm bảo an ninh kinh tế trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế là điều cần thiết Việc này không chỉ giúp nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của an ninh kinh tế mà còn cung cấp các giải pháp hiệu quả để ứng phó với thách thức trong quá trình hội nhập.
Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức trong việc đảm bảo an ninh kinh tế Phân tích thực trạng cho thấy rằng, việc tăng cường an ninh kinh tế là cần thiết để bảo vệ lợi ích quốc gia và phát triển bền vững Để nâng cao an ninh kinh tế trong giai đoạn hội nhập sâu rộng hơn, Việt Nam cần thực hiện các giải pháp như hoàn thiện khung pháp lý, tăng cường hợp tác quốc tế, và đầu tư vào công nghệ cũng như nguồn nhân lực Những biện pháp này sẽ giúp Việt Nam thích ứng tốt hơn với biến động của thị trường toàn cầu và bảo vệ nền kinh tế trong bối cảnh cạnh tranh ngày càng gay gắt.
Trên cơ sở mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu nêu trên, luận án sẽ đi sâu tìm hiểu để trả lời những câu hỏi nghiên cứu như sau:
- Đảm bảo an ninh kinh tế của một quốc gia bao gồm những nội dung gì và cần những điều kiện gì?
Để tăng cường đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia trong bối cảnh hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới, Việt Nam cần xây dựng các chính sách kinh tế vững chắc, nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, đồng thời phát triển hạ tầng kinh tế và công nghệ thông tin Ngoài ra, việc tăng cường hợp tác quốc tế và tham gia vào các hiệp định thương mại tự do cũng là yếu tố quan trọng giúp bảo vệ lợi ích quốc gia Đặc biệt, chính phủ cần chú trọng đến việc quản lý rủi ro và bảo vệ các ngành kinh tế chủ chốt, nhằm đảm bảo sự phát triển bền vững và an toàn cho nền kinh tế.
Phương pháp nghiên cứu
4.1 Ph ươ ng pháp lu ậ n và ph ươ ng pháp ti ế p c ậ n nghiên c ứ u
Luận án áp dụng phương pháp luận nghiên cứu chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử để phân tích an ninh kinh tế Phương pháp duy vật biện chứng yêu cầu xem xét an ninh kinh tế trong mối quan hệ đa chiều, ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố như tình hình kinh tế, chính trị thế giới và môi trường kinh tế - xã hội quốc gia Đồng thời, phương pháp duy vật lịch sử nhấn mạnh việc nghiên cứu an ninh kinh tế quốc gia phải dựa trên thực tiễn và diễn biến lịch sử trong bối cảnh Việt Nam hội nhập kinh tế quốc tế Những sự kiện và biến động liên quan đến an ninh kinh tế hiện tại là cơ sở quan trọng cho việc phân tích và đánh giá.
Luận án áp dụng phương pháp tiếp cận hệ thống, trong đó hệ thống được hiểu là một tổng thể biện chứng, bao gồm các bộ phận khác nhau tương tác với nhau để hình thành những thuộc tính mới mà từng bộ phận riêng lẻ không thể có Điều này không chỉ là điều kiện cần thiết cho sự tồn tại và phát triển của toàn bộ hệ thống mà còn cho từng phần của nó Tóm lại, hệ thống là một thực thể lớn hơn chỉ là sự tập hợp đơn thuần của các bộ phận.
Hệ thống an ninh kinh tế quốc gia là một cấu trúc phức tạp, bao gồm sự tương tác giữa các thành phần của nền kinh tế và an ninh quốc gia Việc nghiên cứu và đánh giá an ninh kinh tế cần được thực hiện trong bối cảnh tổng thể của hệ thống an ninh quốc gia và hệ thống kinh tế - xã hội An ninh kinh tế phải được đảm bảo đồng thời với an ninh chính trị và bảo vệ chủ quyền quốc gia, cũng như trong mối quan hệ với các yếu tố nội lực và ngoại lực Các nội dung nghiên cứu cần được xem xét theo mối quan hệ biện chứng và trong bối cảnh thời gian, không gian.
4.2 Ph ươ ng pháp thu th ậ p tài li ệ u, d ữ li ệ u
Nguồn dữ liệu thứ cấp
Nguồn dữ liệu thứ cấp cho luận án bao gồm các công trình, tác phẩm, đề tài khoa học, dự án nghiên cứu, cùng với hệ thống báo cáo và tài liệu tham khảo từ các nhà khoa học trong và ngoài nước Các cơ quan và tổ chức nghiên cứu tại Việt Nam như Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Công Thương, và Bộ Công cũng cung cấp những thông tin quan trọng cho nghiên cứu này.
Viện Chiến lược thuộc Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế trung ương, Tổng cục Thống kê, Học viện An ninh nhân dân, Trường Đại học Kinh tế - ĐHQGHN, Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, cùng với các tạp chí và sách chuyên ngành trong và ngoài nước, cũng như các trang mạng tra cứu tài liệu học thuật liên quan, đều đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp thông tin và nghiên cứu về các vấn đề kinh tế.
Dữ liệu thứ cấp được thu thập nhằm nghiên cứu lý thuyết về an ninh kinh tế và bảo đảm an ninh kinh tế quốc gia trong bối cảnh hội nhập quốc tế Nghiên cứu này cũng xem xét hệ thống quan điểm của Đảng cùng với các văn bản quy phạm pháp luật của Nhà nước Việt Nam liên quan đến kinh tế, xã hội và an ninh quốc phòng Bên cạnh đó, kinh nghiệm của các quốc gia trong khu vực và trên thế giới về bảo đảm an ninh kinh tế trong quá trình hội nhập cũng được phân tích.
4.3 Ph ươ ng pháp x ử l ý tài li ệ u, d ữ li ệ u
Trong nghiên cứu tài liệu và số liệu thống kê, thông tin thu thập được chia thành hai dạng chính: thông tin định tính và thông tin định lượng Vì vậy, đề tài nghiên cứu có thể được xử lý theo hai hướng khác nhau.
Xử lý thông tin định tính bao gồm việc đưa ra những phán đoán về bản chất của sự kiện, trong khi xử lý thông tin định lượng liên quan đến việc áp dụng các phương pháp thống kê để phân tích và xác định xu hướng, diễn biến của tập hợp số liệu thu thập được.
Xử lý thông tin định tính
Quy trình xử lý thông tin định tính bắt đầu bằng việc thu thập dữ liệu qua các phương pháp như quan sát, phỏng vấn, thảo luận và nghiên cứu tài liệu Sau đó, xây dựng giả thuyết và chứng minh giả thuyết từ những dữ liệu rời rạc đã thu thập Bước tiếp theo là xử lý logic thông tin định tính, bao gồm việc đưa ra phán đoán về bản chất các sự kiện và thể hiện mối liên hệ logic giữa các sự kiện và phân hệ trong hệ thống được xem xét.
Xử lý thông tin định lượng
Thông tin định lượng được thu thập từ tài liệu thống kê hoặc bằng chứng quan sát và thực nghiệm, sau đó được sắp xếp để làm rõ các mối liên hệ và xu thế của sự vật Các số liệu này có thể được trình bày dưới nhiều dạng khác nhau, bao gồm con số rời rạc, bảng số liệu, đồ thị và phân tích chỉ số.
Phương pháp trừu tượng hoá khoa học
Luận án sử dụng phương pháp trừu tượng hóa khoa học để nghiên cứu an ninh kinh tế trong bối cảnh hội nhập Phương pháp này giúp loại bỏ các yếu tố ngẫu nhiên, tập trung vào những đặc điểm bền vững và ổn định của hiện tượng Chương 2 trình bày và phân tích các quan điểm khác nhau về an ninh kinh tế, đồng thời so sánh để làm rõ những yếu tố cốt lõi Từ đó, tác giả đề xuất quan điểm riêng về đảm bảo an ninh kinh tế Chương 3 tiếp tục phát triển lý luận chung về an ninh kinh tế.
Trong bài viết này, tác giả phân tích các yếu tố bên ngoài và bên trong ảnh hưởng đến an ninh kinh tế Việt Nam Dựa trên thực trạng giải quyết vấn đề an ninh kinh tế, tác giả đánh giá tổng hợp những thành công và hạn chế trong lĩnh vực này Để thực hiện đánh giá, tác giả đã lựa chọn những vấn đề điển hình nhằm phản ánh đúng thực trạng Tóm lại, phương pháp trừu tượng hoá khoa học được áp dụng xuyên suốt trong quá trình nghiên cứu của luận án.
Phương pháp thống kê mô tả
Dữ liệu kinh tế và xã hội của Việt Nam, cùng với những biến động trong quá trình hội nhập quốc tế, được phân loại theo nhóm và tiêu chí an ninh, nguy cơ, bất ổn Điều này tạo nền tảng cho việc phân tích và đánh giá thực trạng an ninh kinh tế Trong chương 3, luận án trình bày thông tin về kinh tế Việt Nam, thu thập và thống kê các chỉ số tăng trưởng và phát triển, từ đó mô tả quy mô và biến động của tình hình kinh tế cũng như hiệu quả trong việc đảm bảo an ninh kinh tế.
Phương pháp phân tích - tổng hợp
Phân tích và tổng hợp là hai giai đoạn không thể tách rời trong quá trình nghiên cứu, đặc biệt trong lĩnh vực an ninh quốc gia và an ninh kinh tế Phân tích đóng vai trò quan trọng trong việc xác định các thuộc tính và mối liên hệ giữa các yếu tố liên quan, trong khi tổng hợp kết hợp các kết quả phân tích để tạo ra một bức tranh toàn diện Việc áp dụng phương pháp phân tích tổng hợp trong luận án giúp xác định các nghiên cứu đã được thực hiện về an ninh kinh tế, cách thức thực hiện và kết quả đạt được Qua đó, phương pháp này cũng giúp phát hiện những "khoảng trống" trong các nghiên cứu trước, tạo cơ sở cho việc phát triển nội dung đề tài một cách hiệu quả.
Luận án nghiên cứu mối quan hệ giữa các phương pháp trong khoa học xã hội và kinh tế học, nhằm phân tích vai trò của nhà nước trong việc đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia Bài viết làm rõ các nội dung liên quan đến an ninh kinh tế, đồng thời chỉ ra những nguyên nhân tác động đến an ninh kinh tế trong bối cảnh hội nhập quốc tế Ngoài ra, luận án cũng đánh giá tình hình đảm bảo an ninh kinh tế của Việt Nam trong giai đoạn hội nhập dựa trên các tiêu chí đã được thiết lập.
Những đóng góp mới của luận án
Luận án này bổ sung và làm mới lý luận về an ninh kinh tế trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ở cấp độ quốc gia Nó làm rõ các vấn đề liên quan đến an ninh kinh tế từ góc độ kinh tế chính trị, trong đó nhấn mạnh nội hàm của khái niệm đảm bảo an ninh kinh tế và mối quan hệ giữa lợi ích quốc gia và quốc tế Đồng thời, luận án xây dựng khung lý thuyết để phân tích các yếu tố ảnh hưởng và tiêu chí đánh giá kết quả của công tác đảm bảo an ninh kinh tế trong quá trình hội nhập.
Luận án nghiên cứu kinh nghiệm đảm bảo an ninh kinh tế trong hội nhập kinh tế quốc tế của một số quốc gia, từ đó rút ra bài học cho Việt Nam Bài học quan trọng nhất là xây dựng chiến lược phát triển kinh tế phù hợp với yêu cầu hội nhập, nhằm duy trì sự ổn định cho nền kinh tế.
Luận án đã phân tích thực trạng an ninh kinh tế tại Việt Nam trong giai đoạn 2007 – 2015, khẳng định những thành tựu quan trọng đạt được trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, đồng thời chỉ ra các hạn chế và phân tích nguyên nhân của những vấn đề này.
Luận án trình bày quan điểm của tác giả về đảm bảo an ninh kinh tế trong quá trình hội nhập, nhấn mạnh rằng an ninh kinh tế cần dựa vào việc phát huy nội lực và khai thác ngoại lực hiệu quả Tác giả đề xuất các giải pháp cơ bản nhằm duy trì an ninh kinh tế cho Việt Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế đến năm 2025.
Kết cấu luận án
Luận án bao gồm phần mở đầu, nội dung, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục Phần nội dung gồm 4 chương như sau:
Ch ươ ng 1: Tổng quan nghiên cứu về đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế
Ch ươ ng 2: Cơ sở lý luận và thực tiễn về đảm bảo an ninh kinh tế trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế
Ch ươ ng 3: Thực trạng đảm bảo an ninh kinh tế trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế ở Việt Nam giai đoạn 2007 – 2015
Ch ươ ng 4: Định hướng và giải pháp đảm bảo an ninh kinh tế trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế ở Việt Nam đến năm 2025
TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ ĐẢM BẢO AN NINH KINH TẾ QUỐC GIA TRONG QUÁ TRÌNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ
Những nghiên cứu về an ninh quốc gia trong bối cảnh toàn cầu hoá và hội nhập kinh tế quốc tế
và hội nhập kinh tế quốc tế
1.1.1 An ninh qu ố c gia theo cách ti ế p c ậ n truy ề n th ố ng
Thuật ngữ "an ninh" được sử dụng phổ biến trong đời sống hàng ngày và môi trường học thuật, mang ý nghĩa tránh khỏi cảm giác lo lắng, sợ hãi và nguy hiểm Nó không chỉ phản ánh cảm giác chủ quan của con người mà còn chỉ ra trạng thái khách quan khi không có mối nguy hiểm An ninh có nhiều cấp độ và cách tiếp cận khác nhau, như an ninh con người, an ninh quốc gia và an ninh nhân loại Nghiên cứu của Nguyễn Văn Hưởng (2014) đã nêu rõ năm yếu tố cấu thành khái niệm an ninh theo quan niệm của các học giả phương Tây: giá trị bị tấn công, mối đe dọa đối với giá trị đó, biện pháp đối phó, nguồn cung cấp bảo vệ và chi phí cho an ninh Khi một giá trị cơ bản của cá nhân, cộng đồng, dân tộc hoặc quốc gia bị uy hiếp, đó chính là vấn đề an ninh.
An ninh quốc gia là khái niệm quan trọng trong chính trị học và quan hệ quốc tế, phản ánh chính sách đối nội và đối ngoại của các quốc gia Thuật ngữ này lần đầu tiên xuất hiện trong văn bản luật của Hoa Kỳ vào năm 1947, khi chính phủ thông qua luật An ninh quốc gia Luật này đã thiết lập Uỷ ban An ninh quốc gia, có trách nhiệm đề xuất chính sách cho Tổng thống liên quan đến an ninh quốc gia.
Mỹ Từ xuất phát điểm trên,nhiều học giả Mỹ quan niệm “An ninh quốc gia là sự
An ninh quốc gia được hiểu là trạng thái và khả năng ứng phó hiệu quả với những ảnh hưởng và mối đe dọa có thể gây tổn hại đến quốc gia Theo học giả Trung Quốc, khái niệm này mang tính động và liên quan đến nhiều vấn đề khác nhau Luật An ninh quốc gia Việt Nam năm 2004 định nghĩa an ninh quốc gia là sự ổn định và phát triển bền vững, đồng thời nhấn mạnh sự bất khả xâm phạm về độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ của Tổ quốc.
Theo quan niệm truyền thống, an ninh quốc gia chủ yếu dựa vào an ninh chính trị và an ninh quân sự, phản ánh bối cảnh hình thành quốc gia dân tộc và hệ thống quan hệ quốc tế đến cuối thế kỷ XX Bảo đảm an ninh quốc gia tập trung vào việc bảo vệ lợi ích và chủ quyền quốc gia, với tiêu chí đánh giá an ninh dựa vào sự uy hiếp đến an ninh chính trị và quân sự Mặc dù thực lực kinh tế quan trọng, nhưng nó chủ yếu phục vụ cho sức mạnh quân sự Trong quan niệm an ninh quốc gia của Chủ nghĩa hiện thực, các mối đe dọa thường xuất phát từ nước khác, và an ninh được coi là vấn đề chiến tranh giữa các quốc gia, với sức mạnh quân sự là phương thức chính để đạt được an ninh Do đó, trong suốt thế kỷ XX, nhiều quốc gia đã đặt an ninh quân sự lên hàng đầu, và xu hướng này kéo dài cho đến khi kết thúc Chiến tranh Lạnh, khi quan niệm về an ninh quốc gia bắt đầu có những thay đổi lớn.
Sau Chiến tranh Lạnh, quan niệm về an ninh quốc gia, an ninh quốc tế và an ninh toàn cầu đã có những thay đổi cơ bản, trong khi quan niệm trước đó được xem là truyền thống.
1.1.2 An ninh qu ố c gia theo cách ti ế p c ậ n hi ệ n đạ i
Kể từ những năm 1990, an ninh quốc gia đã được tiếp cận theo những góc nhìn mới, với sự khác biệt trong nhận thức về an ninh và các chủ thể liên quan Trong khi an ninh truyền thống tập trung vào việc bảo vệ đất nước trước các mối đe dọa chính trị và quân sự, an ninh hiện đại mở rộng khái niệm này, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo vệ con người và cộng đồng bên cạnh chủ quyền quốc gia.
An ninh quốc gia hiện nay mang tính xuyên quốc gia, chịu ảnh hưởng từ các mối đe dọa cả bên trong lẫn bên ngoài, tác động đến môi trường sống và sự phát triển của cộng đồng xã hội Sự chuyển biến này xuất phát từ những thay đổi trong bối cảnh quốc tế, đặc biệt là do cách mạng khoa học công nghệ hiện đại và quá trình toàn cầu hóa.
Sự xuất hiện của nhiều vấn đề an ninh mới đã dẫn đến sự hình thành các khái niệm an ninh hiện đại trong nghiên cứu Một trong những khái niệm nổi bật là "an ninh xuyên quốc gia", đề cập đến các mối đe dọa ảnh hưởng đến nhiều quốc gia, khu vực và toàn cầu, bao gồm chủ nghĩa khủng bố, dịch bệnh, tội phạm xuyên quốc gia và ô nhiễm môi trường.
Khái niệm “an ninh tổng hợp” (Comprehensive Security) đã được áp dụng rộng rãi tại châu Á – Thái Bình Dương theo sáng kiến của Nhật Bản, bao gồm không chỉ lĩnh vực quân sự mà còn chính trị, kinh tế, xã hội và nhiều vấn đề khác Quan niệm này nhấn mạnh rằng an ninh của cá nhân, khu vực và quốc gia là đa tầng, và việc đạt được các mục tiêu an ninh cần sự hợp tác giữa các quốc gia Bên cạnh đó, Liên hợp quốc cũng giới thiệu khái niệm “an ninh con người” (Human Security) như một vấn đề cốt lõi, coi đó là điều kiện thiết yếu để bảo đảm an ninh toàn cầu và hòa bình.
Báo cáo Phát triển con người (1994) đã xác định bảy phương diện của an ninh con người, bao gồm an ninh kinh tế, lương thực, sức khỏe, môi trường, nhân thân, văn hóa và chính trị Khái niệm “an ninh phi truyền thống” xuất hiện sau Chiến tranh lạnh, phản ánh sự thay đổi trong nghiên cứu an ninh tại các nước phương Tây Điều này thể hiện qua việc mở rộng nội hàm khái niệm an ninh, không chỉ tập trung vào an ninh quân sự mà còn chú trọng đến những mối đe dọa phi quân sự có ảnh hưởng rộng hơn Mục tiêu của an ninh cũng được mở rộng để bảo vệ không chỉ chủ quyền quốc gia mà còn đảm bảo sự ổn định và phát triển cho từng cá nhân và nhân loại An ninh phi truyền thống nhấn mạnh tầm quan trọng của các lĩnh vực chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa và môi trường, với trọng tâm là bảo vệ sức khỏe, hạnh phúc của con người và vận mệnh toàn cầu.
Việc mở rộng khái niệm an ninh quốc gia đã dẫn đến sự phát triển đa dạng trong nghiên cứu, mở ra nhiều góc nhìn và hình thành các nhánh nghiên cứu mới.
Nghiên cứu về an ninh kinh tế và đảm bảo an ninh kinh tế
Các nước lớn đã sớm đề cập đến vấn đề an ninh kinh tế ngay từ thập kỷ
Vào năm 1980, Nhật Bản đã công bố “Chiến lược an ninh kinh tế quốc gia” nhằm giải quyết những vấn đề kinh tế lớn, đặc biệt là mâu thuẫn giữa vị thế kinh tế lớn nhưng thiếu tài nguyên, chính trị và quân sự Trong bối cảnh tăng trưởng kinh tế chậm lại vào cuối thế kỷ XX, Nhật Bản đã áp dụng quan điểm “làm bạn với nước lớn” để đảm bảo an ninh cung ứng tài nguyên và cải cách kinh tế Mỹ cũng coi an ninh kinh tế là một trong ba trụ cột chính trong Báo cáo Chiến lược an ninh quốc gia, với Tổng thống Clinton nhấn mạnh rằng an ninh kinh tế là mục tiêu chủ yếu trong chính sách đối ngoại Tương tự, Liên bang Nga đã ban hành “Chiến lược an ninh kinh tế quốc gia” năm 1996 để đối phó với bất ổn kinh tế trong quá trình cải cách, khẳng định rằng an ninh kinh tế là yếu tố then chốt trong hệ thống an ninh quốc gia Nga xem an ninh kinh tế là điều kiện thiết yếu để thoát khỏi khủng hoảng và khôi phục vị thế quốc gia vào đầu thế kỷ XXI Nhiều công trình nghiên cứu học thuật cũng đã đề cập đến chủ đề an ninh kinh tế từ các góc độ khác nhau.
Chu Vinh Thân, Đào Kiên, và Trần Phượng Anh (1998) đã tổng hợp năm quan điểm chính để đối phó với các mối đe dọa an ninh kinh tế quốc gia, trong đó quan điểm lợi ích là một trong những yếu tố then chốt.
Để bảo vệ lợi ích quốc gia trước những nguy cơ, cần áp dụng các biện pháp hiệu quả nhằm đảm bảo sự ổn định và phát triển kinh tế Việc kết hợp các yếu tố chính trị, ngoại giao, văn hóa và quân sự là cần thiết để bảo vệ an ninh kinh tế, không chỉ dựa vào biện pháp kinh tế đơn thuần Trong bối cảnh toàn cầu hóa, hợp tác song phương, khu vực và đa phương là rất quan trọng để đạt được mục tiêu an ninh kinh tế Cần xem xét an ninh kinh tế trong bối cảnh chính trị và kinh tế khu vực cũng như toàn cầu Dự đoán sự thay đổi trong tình hình chính trị và kinh tế quốc tế là yếu tố quan trọng để bảo đảm an ninh kinh tế Cuối cùng, việc huy động nguồn lực từ toàn xã hội, doanh nghiệp và cộng đồng là cần thiết để cùng chính phủ thiết lập các thể chế đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia.
An ninh kinh tế được coi là nền tảng của an ninh quốc gia, vì lợi ích kinh tế là yếu tố thiết yếu cho sự tồn tại và phát triển của mọi quốc gia Báo cáo Chiến lược an ninh quốc gia của Mỹ (1988) nhấn mạnh rằng sức mạnh quốc gia phụ thuộc vào sức mạnh kinh tế nội địa, với một nền kinh tế phát triển và có tính đàn hồi là rất quan trọng cho an ninh quốc gia Tương tự, bài viết về an ninh quốc gia của Liên bang Nga (1999) khẳng định rằng lợi ích quốc gia trong lĩnh vực kinh tế là chủ yếu, ảnh hưởng đến các lĩnh vực khác như xã hội, quốc phòng và môi trường.
Ye Wei-ping (2010), một học giả Trung Quốc, nhấn mạnh rằng trong bối cảnh khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008, việc bảo vệ an ninh kinh tế quốc gia trở nên cực kỳ quan trọng Do đó, khái niệm an ninh kinh tế quốc gia cần được xem xét và điều chỉnh cho phù hợp với tình hình hiện tại.
Bài viết giới thiệu một định nghĩa mới về an ninh kinh tế quốc gia, phân biệt với các thuật ngữ như phát triển kinh tế quốc gia và ổn định nền kinh tế quốc gia Tác giả cũng so sánh khái niệm an ninh kinh tế khu vực thông qua các lý thuyết nhà nước, lý thuyết năng lực và lý thuyết quá trình Hệ thống chỉ số đánh giá được đề xuất bao gồm hai cấp độ và hai công thức đo lường an ninh kinh tế quốc gia, dựa trên một cách tiếp cận mới về nội hàm của khái niệm này, tuy nhiên, an ninh kinh tế trong nghiên cứu này được hiểu theo nghĩa hẹp, chủ yếu liên quan đến an ninh trong lĩnh vực tài chính và tiền tệ.
Sheila R Ronis và cộng sự (2011) đã cung cấp những tư liệu quý giá về an ninh kinh tế, phân tích vai trò của yếu tố kinh tế trong sức mạnh quốc gia và tác động tiêu cực của mất an ninh kinh tế đối với nợ công và năng lượng, ảnh hưởng đến an ninh chiến lược của Hoa Kỳ Các tác giả nhấn mạnh rằng nghiên cứu về các hệ thống phức tạp của an ninh quốc gia, bao gồm an ninh kinh tế, là cần thiết để duy trì sức mạnh của quốc gia Đặc biệt, một lực lượng lao động được đào tạo bài bản được coi là yếu tố then chốt cho an ninh kinh tế và an ninh quốc gia.
C.R Neu, Charles Wolf, Jr (1994) đã phân tích khá sâu về an ninh kinh tế
Mỹ đang cần xem xét lại các chính sách và lợi ích an ninh quốc gia trong bối cảnh kết thúc Chiến tranh Lạnh và những thay đổi địa-chính trị hiện nay Sự thừa nhận về vai trò của các yếu tố kinh tế trong việc xác định các mục tiêu an ninh quốc gia ngày càng trở nên rõ ràng Cuốn sách phân tích khái niệm an ninh kinh tế, từ việc quy định luật lệ đến sự tham gia của các tác nhân khu vực công và tư Nó cũng chỉ ra tác động của đầu tư nước ngoài và chính sách kinh tế của các quốc gia khác đối với an ninh kinh tế của Hoa Kỳ, đồng thời dành một chương để thảo luận về vấn đề đảm bảo an ninh kinh tế.
An ninh kinh tế Hoa Kỳ đóng vai trò quan trọng trong việc xâm nhập thị trường nước ngoài và duy trì môi trường tài chính quốc tế ổn định Chính sách kinh tế theo định hướng thị trường được thúc đẩy nhằm bảo vệ cấu trúc tài chính và thương mại toàn cầu Bài viết cũng đề cập đến mối tương tác giữa chính sách kinh tế và an ninh, nhấn mạnh tầm quan trọng của chúng trong việc duy trì an ninh kinh tế.
Chủ đề an ninh kinh tế đã thu hút sự quan tâm của nhiều học giả quốc tế, với các nghiên cứu tiếp cận vấn đề này từ nhiều góc độ khác nhau Tại Việt Nam, Trần Trọng Toàn (2014) đã chỉ ra rằng an ninh kinh tế là một phần quan trọng của an ninh quốc gia, nhấn mạnh rằng việc đảm bảo công ăn việc làm và sự phát triển cân bằng giữa các vùng và quốc gia là rất cần thiết Sự chênh lệch trong phát triển kinh tế có thể dẫn đến bất ổn cho an ninh kinh tế Tác giả cũng đã khảo sát kinh nghiệm của Mỹ và Trung Quốc trong việc xử lý vấn đề an ninh kinh tế, từ đó đưa ra những hàm ý cho Việt Nam, bao gồm việc phát huy nội lực, tăng cường hợp tác quốc tế, tích cực tham gia vào các thể chế hội nhập quốc tế, và củng cố hệ thống tài chính – tiền tệ.
Vũ Quang Minh (2014) đã phân tích an ninh kinh tế qua hai khía cạnh: an ninh cho nền kinh tế quốc dân như một phần của an ninh quốc gia và kinh tế như công cụ đảm bảo an ninh quốc gia Theo đó, an ninh kinh tế bao gồm duy trì ổn định kinh tế vĩ mô, đảm bảo cung cấp đầu vào kinh tế thiết yếu, và ổn định hệ thống tài chính quốc gia Ngoài ra, cần phát triển đồng đều giữa các vùng, tăng cường khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế, cũng như cải cách bộ máy quản lý kinh tế và nâng cao năng lực cán bộ để bảo vệ lợi ích kinh tế quốc gia, đặc biệt trong hợp tác kinh tế quốc tế.
Phát triển kinh tế được xem là biện pháp quan trọng đảm bảo an ninh quốc gia, với khả năng cung cấp nguồn lực vật chất cho an ninh quốc phòng Điều này bao gồm việc triển khai các chương trình phát triển kinh tế liên kết chặt chẽ với an ninh quốc phòng, xây dựng mối quan hệ kinh tế quốc tế để gắn lợi ích của các đối tác nước ngoài với ổn định an ninh quốc gia Hơn nữa, việc đa phương hóa và đa dạng hóa quan hệ kinh tế quốc tế giúp tránh sự phụ thuộc vào một số đối tác, từ đó giảm thiểu rủi ro bị thao túng Cần có chiến lược phát triển ngành và vùng phù hợp với lợi thế địa-chính trị quốc gia, đồng thời tham gia tích cực vào các định chế kinh tế khu vực và toàn cầu để bảo vệ quyền lợi quốc gia.
1.2.2 V ề đả m b ả o an ninh kinh t ế qu ố c gia trong quá trình h ộ i nh ậ p kinh t ế qu ố c t ế
Miles Kahler (2005) nhấn mạnh tác động của toàn cầu hoá đến an ninh kinh tế, đặc biệt ở các nước đang phát triển, yêu cầu một nhận thức mới về khái niệm này Ông phân tích tác động hai mặt của toàn cầu hoá đến phát triển kinh tế và an ninh quốc gia, đồng thời chỉ ra những nguy cơ mới như khủng bố, nhập cư trái phép, buôn lậu, và dịch bệnh ảnh hưởng đến an ninh kinh tế Kahler cũng đề cập đến vai trò của thể chế trong việc phòng ngừa những nguy cơ này và nhấn mạnh tầm quan trọng của thể chế quốc gia trong việc bảo đảm an ninh kinh tế cho công dân và các chủ thể kinh tế Sự liên thông giữa thể chế quốc gia và nền kinh tế quốc tế là yếu tố then chốt trong việc xác định ảnh hưởng đến tăng trưởng và an ninh kinh tế quốc gia.
Phương Hiếu (2005) đã phân tích bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam, nêu rõ những cơ hội và thách thức mà quá trình này mang lại Ông chỉ ra một số vấn đề quan trọng cần được đảm bảo để tối ưu hóa lợi ích từ hội nhập, nhằm thúc đẩy sự phát triển bền vững cho đất nước.
An ninh kinh tế là nhiệm vụ trọng yếu, bao gồm nhiều nội dung đa dạng và phạm vi rộng, đặc biệt trong bối cảnh mở cửa và tự do hóa kinh tế Sự gia tăng cạnh tranh từ doanh nghiệp nước ngoài có thể dẫn đến sự phá sản doanh nghiệp nội địa, gây ra các hệ quả nghiêm trọng như thất nghiệp, nợ nần, và suy thoái kinh tế Những chấn động kinh tế trong nước sẽ trở nên mạnh mẽ hơn khi bị ảnh hưởng bởi các biến động từ thị trường quốc tế, đặc biệt từ các đối tác lớn Ngoài ra, an ninh kinh tế cũng đối mặt với các mối đe dọa từ tội phạm buôn lậu và gian lận thương mại Do đó, an ninh kinh tế quốc gia có mối liên hệ chặt chẽ với năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp và quốc gia.
Những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu
Các nghiên cứu trước đây đã cung cấp tài liệu quý giá cho tác giả trong việc thực hiện luận án, cho thấy khái niệm an ninh kinh tế, mặc dù chưa có sự thống nhất, nhưng được coi là một phần của an ninh quốc gia và thuộc nhóm vấn đề an ninh phi truyền thống Nhiều nghiên cứu cũng chỉ ra rằng toàn cầu hóa có ảnh hưởng lớn đến an ninh kinh tế ở cấp quốc gia, khu vực và toàn cầu Nội dung liên quan đến đảm bảo an ninh kinh tế đã được thảo luận từ nhiều góc độ khác nhau, đặc biệt là vấn đề bảo vệ các nguồn lực kinh tế.
34 cơ bản của quốc gia và đảm bảo an ninh tài chính, tiền tệ trong bối cảnh toàn cầu hóa đã được phân tích sâu sắc trong nhiều công trình trước đây Tuy nhiên, vẫn còn nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn cần được nghiên cứu thêm để tìm ra giải pháp hợp lý Một số vấn đề quan trọng cần tiếp tục đi sâu nghiên cứu bao gồm
Mặc dù đã có nhiều nghiên cứu về khái niệm an ninh kinh tế như một phần của an ninh quốc gia và an ninh phi truyền thống, cần làm rõ hơn về nội hàm của an ninh kinh tế và những đặc điểm của an ninh kinh tế quốc gia trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế từ góc độ kinh tế chính trị.
Trong bối cảnh toàn cầu hoá và hội nhập thế kỷ XXI, việc xác định khung lý thuyết về an ninh kinh tế quốc gia và vai trò của nhà nước là rất quan trọng Cần làm rõ các yếu tố khách quan và chủ quan ảnh hưởng đến an ninh kinh tế quốc gia trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế Điều này bao gồm việc nhận diện các tác động từ bên ngoài lãnh thổ và các yếu tố nội tại của nền kinh tế, xã hội, văn hóa và bộ máy quản lý nhà nước Đồng thời, cần chỉ ra các điều kiện cần thiết để đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia trong bối cảnh hội nhập này.
Dựa trên việc phân tích các khía cạnh của an ninh kinh tế và đảm bảo an ninh kinh tế, cần thiết phải đề xuất các tiêu chí đánh giá cho sự đảm bảo an ninh kinh tế trong bối cảnh hội nhập Những vấn đề này không chỉ mang tính lý luận mà còn là cơ sở lý thuyết cho việc phân tích thực trạng an ninh kinh tế của Việt Nam trong quá trình hội nhập thời gian qua.
Mặc dù có nhiều nghiên cứu về đảm bảo an ninh kinh tế ở các quốc gia phát triển, cần khảo sát sâu hơn kinh nghiệm của cả nước phát triển và đang phát triển trong bối cảnh hội nhập để rút ra bài học cho Việt Nam Hiện tại, Việt Nam chưa có nghiên cứu toàn diện nào về an ninh kinh tế quốc gia trong thời kỳ hội nhập Do đó, nghiên cứu này sẽ phân tích thực trạng và đánh giá kết quả công tác đảm bảo an ninh kinh tế của Việt Nam giai đoạn 2007 – 2015, từ đó đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả công tác này cho giai đoạn hội nhập kinh tế quốc tế tiếp theo.
An ninh quốc gia, đặc biệt là an ninh kinh tế, đã thu hút sự quan tâm nghiên cứu của các nhà khoa học trong và ngoài nước từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai Các nghiên cứu về an ninh quốc gia đã chuyển từ phương pháp truyền thống sang hiện đại, đặc biệt sau khi Chiến tranh lạnh kết thúc Trong lĩnh vực an ninh kinh tế, các công trình nghiên cứu đã được thực hiện trong bối cảnh toàn cầu hóa, chỉ ra những yêu cầu cần thiết để đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia trong bối cảnh sự phụ thuộc lẫn nhau giữa các nền kinh tế ngày càng gia tăng.
Các kết quả nghiên cứu từ các công trình trước đây là tài liệu tham khảo quý giá cho tác giả trong việc phát triển nghiên cứu về an ninh kinh tế của Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.
Phần tiếp theo của luận án sẽ tiếp tục trình bày các nhiệm vụ nghiên cứu liên quan đến khung lý thuyết, phân tích thực tiễn và đề xuất giải pháp nhằm đảm bảo an ninh kinh tế cho Việt Nam trong bối cảnh hội nhập.