Cơ sở lý luận và thực tiễn
Cơ sở lý luận
Liên minh HTX quốc tế định nghĩa hợp tác xã (HTX) là tổ chức tự trị, nơi những cá nhân tự nguyện liên kết để đáp ứng nhu cầu và nguyện vọng chung về kinh tế, xã hội và văn hóa Điều này được thực hiện thông qua việc sở hữu và quản lý xí nghiệp một cách dân chủ (Đào Xuân Cần, 2012).
Tổ chức lao động quốc tế (ILO) định nghĩa hợp tác xã (HTX) là sự kết nối giữa những cá nhân gặp khó khăn kinh tế tương tự, tự nguyện liên kết dựa trên nguyên tắc bình đẳng về quyền lợi và nghĩa vụ sử dụng tài sản đã góp vào HTX Mục tiêu của HTX là đáp ứng nhu cầu chung và giải quyết các vấn đề kinh tế thông qua sự tự chủ, tự chịu trách nhiệm, đồng thời khai thác các chức năng kinh doanh nhằm phục vụ lợi ích vật chất và tinh thần của các thành viên.
Luật Hợp tác xã Cộng hòa liên bang Đức quy định rằng hợp tác xã đăng ký là tập thể có số lượng xã viên không giới hạn, nhằm thúc đẩy hoạt động sản xuất và kinh doanh của các xã viên thông qua cơ sở sản xuất kinh doanh chung.
Luật hợp tác xã tại Philippines định nghĩa hợp tác xã là sự kết hợp tự nguyện của những cá nhân có cam kết chung nhằm đạt được mục tiêu kinh tế - xã hội Các thành viên đóng góp công bằng về vốn và chấp nhận chia sẻ lợi ích từ hoạt động kinh doanh theo nguyên tắc hợp tác đã được thống nhất.
Luật hợp tác xã năm 2003 định nghĩa hợp tác xã là tổ chức kinh tế tập thể, được thành lập bởi các cá nhân, hộ gia đình, và pháp nhân (gọi chung là xã viên) với mục tiêu chung và tự nguyện góp vốn, sức lực Mục đích của hợp tác xã là phát huy sức mạnh tập thể, thực hiện hiệu quả các hoạt động sản xuất kinh doanh, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của các xã viên, đồng thời góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.
Hợp tác xã là một loại hình doanh nghiệp có tư cách pháp nhân, hoạt động độc lập và tự chịu trách nhiệm về các nghĩa vụ tài chính trong giới hạn vốn điều lệ, vốn tích lũy và các nguồn vốn khác theo quy định pháp luật (Quốc hội, 2003).
Luật Hợp tác xã năm 2012 định nghĩa hợp tác xã là tổ chức kinh tế tập thể, có tư cách pháp nhân và được thành lập bởi ít nhất 07 thành viên tự nguyện Hợp tác xã hoạt động với mục tiêu hỗ trợ lẫn nhau trong sản xuất, kinh doanh và tạo việc làm, nhằm đáp ứng nhu cầu chung của các thành viên Tổ chức này hoạt động trên nguyên tắc tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng và dân chủ trong quản lý.
2.1.1.2 Dịch vụ nông nghiệp, HTX dịch vụ nông nghiệp a Dịch vụ nông nghiệp
Dịch vụ nông nghiệp là những yếu tố và điều kiện cần thiết cho quá trình sản xuất và kinh doanh trong lĩnh vực nông nghiệp, bao gồm việc cung cấp giống cây trồng, con gia súc, làm đất, tưới tiêu, bảo vệ đồng ruộng và phòng trừ sâu bệnh Những yếu tố này thường không có sẵn hoặc không thể tự thực hiện một cách hiệu quả, vì vậy người sản xuất phải tiếp nhận từ bên ngoài thông qua các hình thức như mua, bán, trao đổi hoặc thuê.
DVNN được phân loại theo 2 cách:
- Phân loại theo quá trình sản xuất
+ Dịch vụ trước sản xuất + Dịch vụ trong sản xuất + Dịch vụ sau sản xuất
- Phân loại theo tính chất kinh tế- kỹ thuật:
+ Dịch vụ tài chính + Dịch vụ thương mại + Dịch vụ khuyến nông b Hợp tác xã nông nghiệp
Trong nông nghiệp, hợp tác đóng vai trò quan trọng do sự phụ thuộc vào điều kiện tự nhiên và tính mùa vụ cao Hợp tác giúp tối ưu hóa thời gian, vật lực và tài lực, tạo ra sức mạnh cho người nông dân Có nhiều mô hình hợp tác như đổi công, vần công và các loại hợp tác xã từ bậc thấp đến bậc cao Hợp tác xã, sản phẩm của lịch sử, ngày càng phát triển và đóng góp tích cực cho sự phát triển sản xuất nông nghiệp.
Hợp tác xã nông nghiệp là một hình thức kinh tế hợp tác trong lĩnh vực nông nghiệp, được hình thành từ sự liên kết tự nguyện của những người nông dân có cùng nhu cầu và nguyện vọng Mục tiêu của hợp tác xã là hỗ trợ nhau trong phát triển kinh tế và cải thiện đời sống của các thành viên Hợp tác xã hoạt động theo các nguyên tắc pháp luật và có tư cách pháp nhân, đảm bảo quyền lợi và nghĩa vụ cho tất cả các thành viên (Cao Đức Phát, 2014).
Hợp tác xã nông nghiệp là tổ chức kinh tế tự chủ, được thành lập bởi nông dân và những người lao động có nhu cầu chung, nhằm phát huy sức mạnh tập thể Tổ chức này giúp các thành viên thực hiện hiệu quả các dịch vụ hỗ trợ cho kinh tế hộ gia đình và kinh doanh trong lĩnh vực sản xuất, chế biến, tiêu thụ sản phẩm nông, lâm nghiệp, nuôi trồng thủy sản và các ngành nghề khác Hợp tác xã không chỉ cải thiện đời sống của các thành viên mà còn góp phần phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.
HTX DVNN là một tổ chức kinh tế tập thể, bao gồm cá nhân, hộ gia đình và pháp nhân có chung lợi ích, tự nguyện góp vốn theo quy định của luật hợp tác xã Mục tiêu của HTX là phát huy sức mạnh tập thể của các thành viên, giúp nhau thực hiện hiệu quả các hoạt động sản xuất và kinh doanh trong lĩnh vực nông, lâm nghiệp, nuôi trồng thủy sản, cũng như các ngành nghề khác ở nông thôn Đây là một mô hình HTX kiểu mới, nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động cho các thành viên tham gia.
Theo Raaman Weitz (1995) định nghĩa phát triển là một quá trình liên tục, nhằm nâng cao mức sống của con người và đảm bảo phân phối công bằng những thành quả của sự tăng trưởng trong xã hội.
Phát triển là quá trình chuyển biến toàn diện của nền kinh tế trong một thời gian nhất định, bao gồm sự gia tăng sản lượng, cải thiện cấu trúc kinh tế và nâng cao chất lượng cuộc sống Quá trình này thể hiện sự thay đổi tích cực trên mọi phương diện của kinh tế và xã hội, với tỷ trọng ngành nông nghiệp giảm và tỷ trọng ngành công nghiệp, dịch vụ tăng Môi trường kinh tế - xã hội ngày càng thuận lợi cho các tác nhân tham gia, đồng thời phát triển còn nâng cao khả năng thích ứng của quốc gia, doanh nghiệp và người dân với hoàn cảnh mới Điều này góp phần nâng cao phúc lợi về kinh tế, văn hóa, giáo dục, xã hội, đảm bảo sự bình đẳng và phát triển đồng đều giữa các vùng, dân tộc, tầng lớp cư dân và giữa nam và nữ.
Phát triển kinh tế không chỉ liên quan đến việc gia tăng thu nhập bình quân đầu người mà còn bao gồm nhiều yếu tố khác như sự thay đổi cấu trúc nền kinh tế, quá trình đô thị hóa, công bằng xã hội và phân phối lợi ích Ngoài ra, sự tham gia của các dân tộc trong quốc gia cũng đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự thay đổi này (Đỗ Kim Chung, 2009).
Cơ sở thực tiễn
2.2.1 Kinh nghiệm của một số nước trên thế giới về phát triển hợp tác xã dịch vụ nông nghiệp
2.2.1.1 Ở Nhật Bản Ở Nhật Bản, các HTX DVNN được tổ chức theo ba cấp: Liên đoàn toàn quốc HTX DVNN; Liên đoàn HTX DVNN tỉnh; HTX DVNN cơ sở Các HTX DVNN cơ sở gồm hai loại: đơn chức năng và đa chức năng Các HTX DVNN đa chức năng chịu trách nhiệm đối với nông dân trên tất cả các lĩnh vực dịch vụ như cung cấp nông cụ, tín dụng, mặt hàng, giúp nông dân chế biến, tiêu thụ sản phẩm và bảo hiểm cho hoạt động của nông dân Có thể thấy ưu nhược điểm của HTX DVNN Nhật Bản qua phân tích cơ chế quản lý và chức năng hoạt động của chúng Các HTX DVNN đa chức năng của Nhật bản thường đảm đương các nhiệm vụ sau: Cung cấp dịch vụ hướng dẫn nhằm giáo dục, hướng dẫn nông dân trồng trọt, chăn nuôi có năng suất, hiệu quả cao cũng như giúp họ hoàn thiện kỹ năng quản lý hoạt động sản xuất Thông qua các cố vấn của mình, các HTX DVNN đã giúp nông dân trong việc lựa chọn chương trình phát triển nông nghiệp theo khu vực; lập chương trình sản xuất cho nông dân; thống nhất trong nông dân sử dụng nông cụ và kỹ thuật sản xuất tiên tiến,… Các tổ chức Liên hiệp tỉnh và Trung ương thường quan tâm đào tạo bồi dưỡng cố vấn cho HTX DVNN cơ sở HTX cung ứng hàng hoá cho xã viên theo đơn đặt hàng và theo giá thống nhất và hợp lý Các HTX đã đạt đến trình độ cung cấp cho mọi xã viên trên toàn quốc hàng hoá theo giá cả như nhau, nhờ đó giúp cho những người ở các vùng xa xôi có thể có được hàng hoá mà không chịu cước phí quá đắt Hàng tiêu dùng không cần đặt hàng theo kế hoạch trước Thông thường các HTX nhận đơn đặt hàng của xã viên, tổng hợp và đặt cho liên đoàn HTX tỉnh, sau đó tỉnh đặt cho liên đoàn HTX toàn quốc Đôi khi liên đoàn HTX DVNN tỉnh hoặc HTX DVNN cơ sở đặt hàng trực tiếp cho doanh nghiệp sản xuất Nhìn chung các liên đoàn HTX DVNN tỉnh và Trung ương không phải là cấp quản lý thuần tuý mà là các tổ chức kinh tế, các trung tâm phân phối và tiêu thụ hàng hoá.
HTX DVNN cung cấp phương tiện sản xuất nông nghiệp và chế biến nông sản, giúp nông dân tối ưu hóa hiệu quả sử dụng và giảm thiểu ảnh hưởng từ tư nhân Đây cũng là diễn đàn cho nông dân đề xuất chính sách hợp lý với Chính phủ và hỗ trợ lẫn nhau giữa các HTX và địa phương Thêm vào đó, các HTX DVNN Nhật Bản thực hiện nhiệm vụ giáo dục xã viên về tinh thần hợp tác thông qua báo chí, phát thanh, hội nghị, đào tạo và tham quan ở ba cấp cơ sở, tỉnh và Trung ương.
HTX DVNN Nhật Bản đã tiến hóa từ các đơn vị đơn năng thành những tổ chức đa năng, phục vụ toàn diện nhu cầu của nông dân và các tổ chức liên kết quy mô lớn trên toàn quốc Trong bối cảnh Nhật Bản là một quốc gia công nghiệp hóa, mô hình sản xuất nông nghiệp hiệu quả chủ yếu vẫn là hộ gia đình Hợp tác xã nông nghiệp được thành lập nhằm hỗ trợ nông dân, nâng cao hiệu quả sản xuất và cải thiện đời sống nông thôn, đồng thời tôn trọng mô hình kinh tế nông hộ, chỉ thay thế nông dân và tư thương ở những khâu mà hợp tác xã có ưu thế rõ rệt trong việc hỗ trợ nông dân.
Nước Đức được xem là cái nôi của mô hình kinh tế hợp tác xã (HTX) ở châu Âu, bắt nguồn từ những năm 1840 khi Friedrich Wilhem và Schlulze-Delitz khởi xướng và phổ biến mô hình này Sau chiến tranh thế giới thứ II, nền kinh tế của CHLB Đức đã trải qua nhiều biến đổi, với các ngành công nghiệp và dịch vụ chiếm ưu thế hơn so với nông nghiệp Tuy nhiên, đến nay, CHLB Đức vẫn duy trì một hệ thống HTX vững mạnh, đặc biệt trong lĩnh vực nông nghiệp và nông thôn, đóng góp quan trọng vào nền kinh tế nông nghiệp và kinh tế quốc dân.
Ngành nông nghiệp Đức sở hữu 17 triệu ha đất canh tác với 260.000 doanh nghiệp có diện tích lớn hơn 5ha Trung bình mỗi trang trại có quy mô khoảng 59ha, trong đó khoảng 50% nông dân, tương đương 135.400 người, làm việc toàn thời gian.
Năm 2010, tổng doanh thu của các hợp tác xã nông nghiệp tại Đức đạt 38 tỷ euro (khoảng 50 tỷ USD), nhờ vào sự đóng góp quan trọng của Liên đoàn HTX Raiffeisen CHLB Đức (DGRV) Hiện nay, DGRV bao gồm 5 liên đoàn cấp khu vực, 17 HTX đầu mối về cung ứng và phân phối, cùng với 2.299 HTX Raiffeisen, trong đó có 981 HTX hàng hóa và dịch vụ, 553 HTX Raiffeisen khác và 765 HTX nông nghiệp.
Các hợp tác xã (HTX) tại Đức đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế với khoảng 18 triệu thành viên Họ quản lý 400 xưởng máy nông nghiệp, 715 đại lý cung ứng vật liệu xây dựng, và 1.600 chợ Raiffeisen HTX cũng sở hữu 250.000ha đất canh tác cho doanh nghiệp sản xuất năng lượng, cung cấp 5 triệu tấn phân bón, 1.600 siêu thị vật liệu và nông cụ, 670 siêu thị xây dựng và điện máy, cùng với 850 cửa hàng xăng dầu.
Các hợp tác xã dịch vụ nông nghiệp (HTX DVNN) được đối xử bình đẳng với các doanh nghiệp khác trong lĩnh vực nông nghiệp, hưởng mọi quyền lợi và nghĩa vụ theo luật định Chính sách hỗ trợ cho nông nghiệp áp dụng chung cho tất cả đối tượng, bao gồm HTX và xã viên Nhà nước chú trọng đầu tư vào cơ sở hạ tầng nông thôn và trước đây đã hỗ trợ trực tiếp cho các chủ thể kinh doanh nông nghiệp gặp khó khăn Tuy nhiên, các hỗ trợ trực tiếp này đã bị bãi bỏ do không còn phù hợp với chính sách của ủy ban châu Âu Thay vào đó, Nhà nước Đức chuyển sang các chính sách hỗ trợ gián tiếp như bảo vệ môi trường và ưu đãi thuế cho đầu tư vào năng lượng tái tạo Đặc biệt, việc đào tạo nông dân được chú trọng để nâng cao ý thức bảo vệ môi trường, với nhiều chương trình đào tạo và hỗ trợ được các HTX chủ động thực hiện hoặc hợp tác với các tổ chức khác.
Phong trào hợp tác xã (HTX) tại Hàn Quốc đang phát triển mạnh mẽ, đặc biệt trong lĩnh vực nông nghiệp, tín dụng và nghề cá Trên toàn quốc có khoảng 1.239 HTX nông nghiệp và hơn 88 HTX chuyên trồng cây ăn quả, hoa, rau, nhân sâm, với 100% nông dân tham gia (2,4 triệu người) Tất cả các HTX này là thành viên của Liên đoàn HTX nông nghiệp Hàn Quốc, tạo ra một hệ thống hỗ trợ nông dân từ lập kế hoạch, hướng dẫn kỹ thuật sản xuất, cung ứng nguyên vật liệu, đến chế biến và tiêu thụ nông sản, cũng như cung cấp dịch vụ ngân hàng và bảo hiểm Hệ thống HTX nông nghiệp hiện có 4.600 chợ và cửa hàng bán nông sản, đạt doanh thu 37 tỷ won/năm, cùng với 5.041 văn phòng ngân hàng phục vụ 36 triệu khách hàng, chiếm 67% dân số Hàn Quốc Dưới sự hỗ trợ của Liên đoàn quốc gia, các HTX nông nghiệp đã trở thành trung tâm tài chính, văn hóa và phúc lợi của địa phương, đáp ứng nhu cầu đa dạng của nông dân và cộng đồng nông thôn.
HTX nông nghiệp đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế Thái Lan, với khoảng 4.137 HTX và 5.950.809 xã viên nông dân Các HTX cung cấp dịch vụ như cho vay tín dụng ưu đãi, gửi tiền tiết kiệm, bán hàng tiêu dùng, và hỗ trợ phát triển nông nghiệp Mô hình HTX DVNN và HTX tín dụng đáp ứng nhu cầu xã viên trong việc vay vốn, tiêu thụ sản phẩm và hỗ trợ phát triển nông nghiệp Chính phủ Thái Lan đã ban hành nhiều chính sách nhằm khuyến khích xuất khẩu và phát triển sản xuất nông nghiệp, bao gồm chính sách giá cả và tín dụng Trong giai đoạn 2010-2014, Chính phủ đã đầu tư 134 tỷ Bạt vào phát triển HTX, trong khi Ngân hàng HTX DVNN dành 2 tỷ Bạt để khuyến khích sản xuất Bộ Nông nghiệp và HTX đã được thành lập với các vụ chuyên trách nhằm phát triển và kiểm toán HTX.
Vụ phát triển HTX đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ các hợp tác xã (HTX) thực hiện hoạt động kinh doanh và đạt được mục tiêu đề ra Đồng thời, Vụ kiểm toán HTX thực hiện chức năng kiểm toán và hướng dẫn nghiệp vụ kế toán trong quản lý tài chính của các HTX Hàng năm, Liên đoàn HTX Thái Lan tổ chức hội nghị toàn thể với sự tham gia của đại diện các HTX và cơ quan Chính phủ liên quan, cho thấy sự hỗ trợ hiệu quả của Chính phủ Thái Lan trong việc hoạch định chính sách phát triển khu vực HTX Trong giai đoạn 1955 - 1986, HTX dịch vụ nông nghiệp ở Việt Nam đã trải qua quá trình phát triển đáng kể.
Giai đoạn 1955 - 1986, hợp tác xã (HTX) trở thành một trong hai hình thức tổ chức kinh tế chính thức tại Việt Nam, với sự gia tăng đáng kể từ 45 HTX nông nghiệp năm 1955 lên 17.022 HTX năm 1986 HTX đã thay thế dần hình thức kinh tế cá thể và tổ đội sản xuất, phát triển thành các HTX bậc cao với quy mô toàn thôn, xã, và liên xã, đặc biệt trong lĩnh vực nông nghiệp Sự phát triển nhanh chóng này được thúc đẩy bởi sự ủng hộ mạnh mẽ của Nhà nước đối với kinh tế tập thể, trong khi vai trò của kinh tế hộ và tư nhân bị xem nhẹ Nghị quyết Hội nghị Ban chấp hành Trung ương lần thứ 8 (khóa II) tháng 8 năm 1955 đã khởi xướng việc xây dựng thí điểm một số HTX nông nghiệp, dẫn đến việc thành lập 45 HTX và hơn 100.000 tổ đổi công trong ba năm Đến đại hội Đảng VI năm 1986, HTX đã được hình thành rộng rãi trong hầu hết các lĩnh vực kinh tế và tại mọi địa phương.
Sự phát triển của hợp tác xã (HTX) trong giai đoạn 1955 - 1986 đã góp phần quan trọng vào công cuộc giải phóng dân tộc và phát triển đất nước, nhưng cũng bộc lộ nhiều hạn chế Sau năm 1972, HTX gặp khó khăn về nhân lực và vật chất, trong khi các nguyên tắc cơ bản như tự nguyện, tự chủ, dân chủ, công bằng và minh bạch không được thực hiện đầy đủ Nguyên tắc tự nguyện gia nhập HTX không được coi trọng, và tính tự chủ bị ảnh hưởng bởi cơ chế kế hoạch hóa tập trung của Nhà nước Hoạt động của HTX thiếu sự công bằng và minh bạch, với lợi ích giữa Nhà nước, HTX và xã viên không được phân định rõ ràng Tổng thể, sự phát triển của HTX ở Việt Nam trong giai đoạn này mang tính áp đặt cao, dẫn đến một hệ thống HTX lớn về số lượng nhưng không phản ánh đúng bản chất của HTX.
Giai đoạn 1987 - 1996, kinh tế tập thể và kinh tế nhà nước là hình thức kinh tế chủ đạo tại Việt Nam, nhưng cũng là thời kỳ khó khăn nhất cho sự phát triển của hợp tác xã (HTX) Số lượng HTX giảm mạnh trong giai đoạn này, phản ánh sự thay đổi chính sách và sự yếu kém của nhiều HTX, đồng thời cho thấy sự phát triển vượt quá nhu cầu về số lượng HTX trong giai đoạn trước.
Từ năm 1986, Việt Nam đã chuyển đổi từ cơ chế kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa, chú trọng phát triển kinh tế hộ, cá thể và tư nhân Sự chuyển đổi này đã làm giảm vai trò của hợp tác xã (HTX), dẫn đến sự suy thoái của HTX từ 1987 đến 1996, phản ánh sự không phù hợp của hệ thống HTX với nguyên tắc tự nguyện, tự chủ và dân chủ Để tồn tại và phát triển bền vững, các HTX cần được hình thành dựa trên nhu cầu chung của các thành viên, thay vì sự áp đặt từ chính quyền.