Đại học Vinh Khoa GDTH - Ngành giáo dục mầm non Lời cảm ơn Sau một thời gian chọn và tiến hành nghiên cứu đề tài "Tìm hiểu khả năng sử dụng từ ngữ chỉ thời gian trong giao tiếp mẫu của trẻ mẫu giáo lớn" đợc sự giúp đỡ, hớng dẫn tận tình cùa cô giáo - Thạc sỹ Trần Thị Hoàng Yến đến nay em đã hoàn thành khoá luận tốt nghiệp. Em xin chân thành cảm ơn sâu sắc đến cô giáo Trần Thị Hoàng Yến ngời đã trực tiếp hớng dẫn em hoàn thành bài khoá luận, cảm ơn các thầy cô giáo trong khoa Giáo dục Tiểu học đã động viên, giúp đỡ trong thời gian em thực hiện bài tập khoá luận. Đồng thời em xin cảm ơn sự cộng tác nhiệt tình của Ban giám hiệu cùng các giáo viên Trờng mầm non Hoa Hồng và một số giáo viên trờng mầm non khác. Vì đây là lần đầu tiên em làm quen với công tác nghiên cứu khoa học nên không tránh khỏi những sai sót và bỡ ngỡ. Em rất mong nhận đợc những ý kiến đóng góp từ các thầy cô giáo và các bạn sinh viên. Xin chân thành cảm ơn. Vinh, tháng 5 năm 2003 Sinh viên Nguyễn Thị Xuân Hơng Khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Xuân Hơng 1 Đại học Vinh Khoa GDTH - Ngành giáo dục mầm non Mục lục Phần mở đầu. 1- Lý do chọn đề tài . 2- Lịch sử nghiên cứu vấn đề . 3- Đối tợng nghiên cứu, khách thể nghiên cứu. 3.1- Đối tợng nghiên cứu. 3.2- Khách thể nghiên cứu. 4- Mục đích nghiên cứu . 5- Nhiệm vụ nghiên cứu . 6- Giả thuyết khoa học . 7- Phơng pháp nghiên cứu. 8- Đóng góp mới của đề tài. Phần nội dung. Chơng I: Cơ sở lý luận. 1- Ngôn ngữ - vai trò của ngôn ngữ đối với sự hình thành nhân cách trẻ . 1.1- Khái niệm ngôn ngữ . 1.2- Vai trò của ngôn ngữ đối với sự hình thành nhân cách trẻ . 2- Những bớc phát triển về từ vựng của ngôn ngữ trẻ em . 2.1- Sự xuất hiện những từ đầu tiên - bớc chuyển từ thời kỳ tiền ngôn ngữ sang thời kỳ ngôn ngữ . 2.2- Khái niệm chung về vốn từ của trẻ. Chức năng của từ . 2.3- Đặc điểm phát triển vốn từ của trẻ. 2.4- Sự phát triển các từ loại ở trẻ. 2.5-Nội dung công tác phát triển vốn từ cho trẻ ở trờng mầm non. 3- Khái niệm thời gian - Từ ngữ chỉ thời gian trong tiếng Việt. 3.1- Khái niệm thời gian . 3.2- Từ ngữ chỉ thời gian trong Tiếng Việt. 3.3-Đặc điểm từ ngữ chỉ thời gian trong giao tiếp của ngời Việt. Khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Xuân Hơng 2 Đại học Vinh Khoa GDTH - Ngành giáo dục mầm non 4 - Đặc điểm nhận thức của trẻ mẫu giáo về thời gian . 4.1 - Đặc điểm nhận thức của trẻ mẫu giáo . 4.2-Cơ chế của sự tri giác thờ gian 4.3 - Đặc điểm nhận thức về thời gian của trẻ mẫu giáo. 4.4- Vai trò ý nghĩa của việc sử dụng các yếu tố chỉ thời gian trong câu nói của trẻ Mẫu giáo lớn. Chơng II: Mô tả quá trình nghiên cứu. 1.Nghên cứu thực trạng vốn từ chỉ thời gian ở trẻ mẫu giáo lớn 1.1- Lý do chọn đo vốn từ chỉ thời gian của trẻ Mẫu giáo lớn. 1.2-Xây dựng hệ thống câu hỏi và bảng điều tra khả năng sử dụng vồn từ của trẻ mẫu giáo lớn 1.3- Lập bảng điều tra. 2- Tìm hiểu nhận thức và hành động của giáo viên mầm non. Chơng III- Kết quả nghiên cứu 1-Khả nang sử dụng từ ngữ chỉ thời gian của trẻ .Mối tơng quan của nó với các chỉ số phát triển. 2-Khả năng sử dụng từ ngữ chỉ thời gian theo các tiêu chí:Từ loại,cấc tạo từ, phạm trù thời 3-Kết quả điều tra thực trạng nhận thức và các biện pháp phát triển vốn từ chỉ thời gian cho trẻ mẫu giáo lớn của các giáo viên mầm non. Phần kết luận và kiến nghị. Khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Xuân Hơng 3 Đại học Vinh Khoa GDTH - Ngành giáo dục mầm non Phần mở đầu. 1-Lý do chọn đề tài. Con ngời có khả năng truyền đạt kinh nghiệm cá nhân cho ngời khác và sử dụng kinh nghiệm của ngời khác cho hoạt động của mình, làm cho mình có những khả năng nhận thức và nắm vững đợc những lực lợng bản chất tự nhiên, xã hội và bản thân chính là nhờ ngôn ngữ. Thật vậy, ngôn ngữ là phơng tiện quan trọng nhất của con ngời. Một xã hội không tồn tại khi giữa con ngời không có sự giao tiếp với nhau. Ngôn ngữ là ph- ơng tiện truyền đạt và giúp nắm vững kinh nghiệm xã hội lịch sử của loài ngời. Vì vậy ngôn ngữ có một tầm quan trọng trong đời sống con ngời. Ngôn ngữ giữ vai trò to lớn trong việc hình thành và phát triển nhân cách của trẻ em. Trẻ em là một thực thể xã hội từ khi lọt lòng mẹ. Không phải ngay từ khi sinh ra đứa trẻ có thể hiểu biết đợc thế giới xung quanh mà ngôn ngữ chính là công cụ để phát triển t duy, mở mang trí thức, nó là công cụ để trẻ có thể tiếp thu và lĩnh hội kinh nghiệm của lịch sử xã hội loài ngời. Đứa trẻ tiếp thu đợc những kinh nghiệm xã hội loài ngời thông qua ngôn ngữ (nói, viết). Ngôn ngữ có vai trò rất lớn trong việc giáo dục trí tuệ cho trẻ. Ngôn ngữ là phơng tiện giúp trẻ nhận thức đợc thế giới xung quanh. Ngôn ngữ chính là cơ sở của mọi sự suy nghĩ và là công cụ của t duy. Trẻ em có nhu cầu rất lớn trong việc nhận thức thế giới xung quanh, trong quá trình nhận thức những sự vật và hiện tợng. Muốn cho trẻ phân biệt đợc vật này với vật khác, biết đợc tên gọi, màu sắc, hình dáng, công dụng và những thuộc tính cơ bản của vật, nếu chỉ cho trẻ xem xét mà không dùng từ ngữ để giải thích, hớng dẫn và khẳng định những kết quả đã quan sát đợc thì những tri thức mà trẻ thu đợc đó nhất định sẽ hời hợt, nông cạn, có khi còn sai lệch. Phát triển ngôn ngữ cho các cháu ở lứa tuổi mầm non không những có ý nghĩa to lớn trong việc phát triển trí tuệ mà còn có tác dụng quan trọng đối với việc giáo dục tình cảm, đạo đức cho trẻ. Khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Xuân Hơng 4 Đại học Vinh Khoa GDTH - Ngành giáo dục mầm non Hệ thống giáo dục nói chung, giáo dục mầm non nói riêng rất chú ý đến việc phát triển tiếng mẹ đẻ cho học sinh. Vì nh Usinxki nhận định :"Tiếng mẹ đẻ là cơ sở của mọi sự phát triển, là vốn quý của mọi tri thức". Phát triển ngôn ngữ cho trẻ là giúp đứa trẻ phát triển một cách toàn diện. Sự phát triển chậm trễ về mặt ngôn ngữ có ảnh hởng lớn đến sự phát triển toàn diện của trẻ. Các trờng mầm non có nhiệm vụ phát triển ngôn ngữ cho trẻ trên tất cả các mặt, phát triển vốn từ cho trẻ nói chung, phát triển vốn từ chỉ thời gian cho trẻ nói riêng. Tuy nhiên, hiện nay vấn đề phát triển vốn từ chỉ thời gian cho trẻ mầm non vẫn cha đợc chú ý. Và qua thực tế thì thấy trẻ mẫu giáo lớn còn rất hạn chế trong việc sử dụng từ ngữ chỉ thời gian. Vì vậy chúng tôi chọn đề tài" Tìm hiểu khả năng sử dụng từ ngữ chỉ thời gian trong giao tiếp của trẻ mẫu giáo lớn" với hi vọng sẽ tìm ra một số biện pháp giúp trẻ mẫu giáo lớn sử dụng từ ngữ chỉ thời gian chính xác hơn, hiệu qủa hơn. 2- Lịch sử nghiên cứu vấn đề . Thời gian là gì ? Đó là câu hỏi khó mà từ xa con ngời đã tìm câu hỏi trả lời nhng cho đến nay vẫn cha có một câu trả lời chính xác về nó. Khoa học hiện đại vẫn tiếp tục tìm hiểu và nghiên cứu nó. Thời kỳ cổ đại ở phơng Tây, ngời ta nghiên cứu về thời gian. Cụ thể Arixtốt đã khẳng định: "Thời gian đã có trớc khi chúng ta nói về nó. Bởi vì thời gian không là cái gì khác mà nó là số lợng chuyển động của các sự vật trong quan hệ trớc và sau". Còn nhà triết học Platon cho rằng thời gian là sự chuyển động của sự vĩnh cửu. Bớc sang thời kỳ trung đại và cận đại, phạm trù thời gian đợc nhắc đến trong các cuộc tranh luận trên các lĩnh vực khác nhau. Dòng triết học duy tâm lớn tiếng bảo vệ quan điểm thời gian mang tính chất tâm hồn nhng triết học duy vật cũng không ngừng mạnh mẽ phê phán và đa ra chính kiến của mình . Triết học duy vật biện chứng thì coi "những biểu tợng về thời gian và không gian của con ngời là tơng đối ( Lênin tuyển tập - Nxb chính trị 1961) Khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Xuân Hơng 5 Đại học Vinh Khoa GDTH - Ngành giáo dục mầm non Các nhà sinh lí nh V.M.Bektrerev, I.M.Đcertenov, Ip Pavlov cho rằng: Biểu tợng thời gian gắn liền với tính chu kỳ của các quá trình cơ bản trong cuộc sống hữu cơ cuả con ngời và của các hiện tợng khác nhau nh : sự mọc và lặn của mặt trời sự chuyển động của kim đồng hồ Trình tự diễn ra ngày và đêm, các mùa trong năm. Các biểu tợng thời gian đợc hình thành trên cơ sở các cảm giác của thính giác, thị giác, cơ bắp Độ chính xác trong sự phân biệt thời gian phụ thuộc vào sự tham gia của các giác quan và ngôn ngữ trong quá trình tri giác. Các nhà tâm lý nh Ananhev, Elkin, Gudera, Ephimova chỉ ra rằng : Trong sự định hớng thời gian của con ngời có hai hình thức phản ánh thời gian khác nhau chúng có mối quan hệ và bổ sung lẫn nhau. Một trong những hình thức đó là sự cảm nhận trực tiếp độ dài thời gian, trên cơ sở đó hình thành các phản xạ có điều kiện với thời gian. Hình thức thứ hai đó chính là sự tri giác thời gian mà sản phẩm của nó là các biểu tợng thời gian, hình thức này gắn liền với chức năng khái quát của hệ thống tín hiệu thứ hai. Nhờ ngôn ngữ mà các khoảng thời gian đợc khái quát bằng các khái niệm. Các khái niệm này sắp xếp các sự kiện trong thời gian, phân biệt quá khứ với hiện tại và tơng lai. Các khái niệm thời gian khái quát những đặc điểm cơ bản của thời gian diễn ra các hiện tợng của thực tiễn khách quan, nó có tác dụng làm cho sự định hớng thời gian một cách gián tiếp trở nên dễ dàng hơn nhiều vì trong các khái niệm đó có chứa đặc trng định vị và định lợng thời gian. Kinh nghiệm tri giác thời gian của con ngời càng phong phú bao nhiêu thì các thành phần khái quát có trong lời nói khi diễn đạt thời gian càng nhiều bấy nhiêu. Nh vậy hệ thống tín hiệu thứ hai đóng vài trò chủ đạo trong quá trình hình thành biểu tợng thời gian của con ng- ời . Vốn từ chỉ thời gian tăng nhanh cùng với sự lớn lên của đứa trẻ đó là kết luận của các nhà nghiên cứu nh Glagrosin, Mentrinxkaia, Dzytroy. Họ đã chỉ ra rằng ở trẻ 1,5 - 2 tuổi đã xuất hiện các trạng từ chỉ thời gian. Việc nắm các trạng từ chỉ thời gian đóng vai trò quan trọng trong việc nắm đợc trình tự thời gian . Khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Xuân Hơng 6 Đại học Vinh Khoa GDTH - Ngành giáo dục mầm non Trong những điều kiện phát triển của giáo dục mầm non, các nhà s phạm của nhiều nớc đã nhận thấy sự cần thiết phải đa nội dung hình thành biểu tợng thời gian vào dạy cho trẻ mẫu giáo. Từ cuối những năm 60 khi xây dựng chơng trình, sách giáo khoa một số nớc ( Liên Xô, một số nớc XHCN, Mỹ, úc) đã chính thức đa nội dung này vào chơng trình nhằm hình thành biểu tợng thời gian cho trẻ qua đó nâng cao mức độ định hớng thời gian cho trẻ. Tình hình trên đã ảnh hởng tới GDMN ở Việt Nam, từ cuối những năm 70 chơng trình và trong một số sách về GDMN đã khuyến khích giáo viên dạy trẻ định hớng thời gian, sử dụng một vài biện pháp dạy học nh : Trò chuyện, sử dụng tranh ảnh khi có điều kiện thích hợp. Tuy nhiên vấn đề này vẫn cha đợc nghiên cứu một cách cơ bản có hệ thống ở mức cần thiết. Trong chơng trình dạy trẻ mầm non, tuy cha có các tiết hình thành biểu t- ợng thời gian nhng ở một số tiết học thuộc môn khác ( toán ) cũng đã đề cập đến các biểu tợng thời gian: ngày, tuần lễ, mùa. Tuy nhiên do đợc cung cấp biểu tợng thời gian không chuyên biệt trẻ lĩnh hội các biểu tợng thời gian còn mờ nhạt và sử dụng từ ngữ chỉ thời gian còn hạn chế và cha chính xác. Đặc biệt là vấn đề sử dụng từ ngữ chỉ thời gian của trẻ mẫu giáo lớn vẫn cha đợc đi sâu nghiên cứu nên mức độ chú ý phát triển vốn từ chỉ thời gian của trẻ mẫu giáo lớn còn rất hạn chế . 3- Đối tợng nghiên cứu, khách thể nghiên cứu. 3.1- Đối tợng nghiên cứu. Mức độ sử dụng từ ngữ chỉ thời gian trong giao tiếp của trẻ mẫu giáo lớn . 3.2- Khách thể nghiên cứu. Trẻ mẫu giáo lớn của mầm non Hoa Hồng, thành phố Vinh. 4- Mục đích nghiên cứu. Tìm hiểu khả năng sử dụng từ ngữ chỉ thời gian trong quá trình giao tiếp của trẻ mẫu giáo lớn. Khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Xuân Hơng 7 Đại học Vinh Khoa GDTH - Ngành giáo dục mầm non 5- Nhiệm vụ nghiên cứu. 5.1- Nghiên cứu những vấn đề lý luận chung về mức độ sử dụng từ ngữ chỉ thời gian của trẻ mẫu giáo lớn. 5.2- Phơng pháp nghiên cứu các mức độ sử dụng từ ngữ chỉ thời gian của trẻ. 5.3- Thực trạng nắm vững vốn từ chỉ thời gian của trẻ mẫu giáo lớn trong giao tiếp. 6 - Giả thuyết khoa học . Nếu khả năng sử dụng từ ngữ chỉ thời gian trong giao tiếp của trẻ mẫu giáo lớn tốt chứng tỏ mức độ hiểu nghĩa của từ và tích cực hoá hoạt động ngôn ngữ của trẻ đạt đúng yêu cầu. Mặt khác chứng tỏ ảnh hởng của ngời làm công tác giáo dục mầm non đối với vấn đề tốt, hoặc ngợc lại. 7- Phơng pháp nghiên cứu. - Phơng pháp nghiên cứu lý luận . - Phơng pháp điều tra và khảo sát thực trạng phát triển ngôn ngữ của trẻ mẫu giáo lớn. - Phơng pháp thống kê toán học . 8- Đóng góp mới của đề tài. Tìm hiểu thực trạng sử dụng từ ngữ chỉ thời gian trong giao tiếp của trẻ mẫu giáo lớn, từ đó đề xuất một số biện pháp giúp phát triển tốt vốn từ chỉ thời gian cho trẻ. Khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Xuân Hơng 8 Đại học Vinh Khoa GDTH - Ngành giáo dục mầm non Nội dung Chơng I : Cơ sở lý luận . 1- Ngôn ngữ - vai trò của ngôn ngữ đối với sự hình thành nhân cách trẻ . 1.1- Khái niệm ngôn ngữ . Ngôn ngữ là một hiện tợng tồn tại khách quan trong đời sống tinh thần của con ngời, là một hiện tợng của nền văn hoá tinh thần của loài ngời. Ngôn ngữ bắt đầu từ lao động, bắt nguồn từ nhu cầu giao tiếp giữa con ngời với con ngời trong lao động và cuộc sống. ở đứa trẻ, ngôn ngữ phát triển trong nhu cầu giao tiếp giữa trẻ với môi trờng xung quanh. Trẻ bắt chớc mọi ngời nói và đợc mọi ngời dạy. Ngôn ngữ trẻ em là cơ sở để mở rộng tầm hiểu biết để tiến đến mức độ tri thức mà loài ngời đã đạt đợc, để củng cố kinh nghiệm và tiếp tục phát triển vốn tri thức của nhân loại ngày càng cao hơn. 1. 2- Vai trò của ngôn ngữ đối với sự hình thành nhân cách trẻ . Ngôn ngữ có vai trò rất to lớn trong cuộc sống của con ngời. Nhờ ngôn ngữ mà con ngời có thể trao đổi với nhau những hiểu biết, truyền cho nhau những kinh nghiệm, tâm sự với nhau những nỗi niềm. Đối với trẻ mầm non ngôn ngữ đã góp phần hình thành và phát triển nhân cách đạo đức, trí tuệ, thẩm mỹ. Vgôtxki từng nói : " Ngôn ngữ là vỏ bọc của t duy. "Ngôn ngữ chính là cơ sở của mọi sự suy nghĩ và là công cụ của t duy. T duy của trẻ không thể phát triển đợc nếu không có ngôn ngữ. Trong quá trình nhận thức những sự vật và hiện tợng muốn cho trẻ nắm bắt đợc những đặc điểm những thuộc tính cơ bản của vật thể thì ngoài việc cho trẻ quan sát còn cần phải dùng từ ngữ để giải thích, hớng dẫn. Đối với trẻ mẫu giáo lớn các biểu tợng mà trẻ nhận thức đợc đang ở dạng tiền khái niệm, những khái niệm đó đợc ký hiệu bằng từ và qua từ thì trẻ có thể nắm đợc những khái niệm đó. Khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Xuân Hơng 9 Đại học Vinh Khoa GDTH - Ngành giáo dục mầm non Nhận thức của trẻ phát triển, trẻ không chỉ nhận biết những sự vật, hiện tợng gần gũi mà còn muốn biết những sự vật hiện tợng trẻ không trực tiếp nhìn thấy. Trẻ muốn biết về quá khứ và tơng lai chỉ có ngôn ngữ mới đáp ứng đợc nhu cầu nhận thức đó của trẻ thông qua lời kể cuả ngời lớn, qua các tác phẩm văn học, và khi đã có một vốn từ ngữ nhất định, trẻ sử dụng ngôn ngữ nh phơng tiện biểu hiện nhận thức của mình. Trẻ dùng lời nói để diễn đạt những hiểu biết, những suy nghĩ, những cảm xúc của mình. Trẻ hiểu đợc lời chỉ dẫn của ngời lớn của cô giáo thì hoạt động trí tuệ, thao tác t duy của trẻ đợc chính xác hơn, kích thích trẻ tích cực hoạt động , kích thích trẻ nói và sự hiểu biết của trẻ càng đợc nâng lên. Hoạt động t duy kích thích ngôn ngữ phát triển. ở trẻ mẫu giáo lớn có thể có trờng hợp ra đợc dấu hiệu của vật, trẻ sử dụng từ để chỉ không phù hợp với hoàn cảnh. Nghĩa là chỉ có ngôn ngữ phát triển cha có sự khái quát, tổng hợp. Có trờng hợp thì trẻ đã hiểu vấn đề, hành động nhng trẻ lại không thể diễn đạt lại bằng ngôn ngữ một cách mạch lạc bởi vì t duy của trẻ còn lộn xộn cha có sự lôgíc. Ngôn ngữ và t duy, có mối quan hệ rất mật thiết không thể tách rời việc phát triển t duy cho trẻ với việc phát triển ngôn ngữ mà cần có sự phát triển song song. Ngôn ngữ không chỉ ảnh hởng tới việc giáo dục trí tuệ của trẻ mà nó còn ảnh hởng tới việc giáo dục đạo đức, giáo dục thẩm mỹ, giáo dục lao động cho trẻ. Ngoài việc chú trọng đến giáo dục trí tuệ, giáo dục thẩm mỹ, giáo dục lao động cho trẻ thì cần đặc biệt chú trọng đến việc giáo dục tình cảm đạo đức cho trẻ. Tình cảm đạo đức gắn liền với việc giáo dục trẻ những truyền thống văn hoá, những nguyên tắc, chuẩn mực đạo đức của ngời Việt Nam. Ngời Việt Nam ta có truyền thống đạo đức từ ngàn đời nay vì vậy ngay từ khi còn ở lứa tuổi mầm non cần giáo dục cho trẻ những truyền thống quý báu của dân tộc. Khi đứa trẻ bắt đầu học nói cũng là lúc đứa trẻ bắt đầu hiểu và lĩnh hội những khái niệm, những quy tắc, những chuẩn mực đạo đức của xã hội. Tuy mới chỉ là những khái niệm ban đầu nhng lại vô cùng quan trọng có tính chất quyết định tới việc hình thành nhân cách Khoá luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Xuân Hơng 10 . thấy trẻ mẫu giáo lớn còn rất hạn chế trong việc sử dụng từ ngữ chỉ thời gian. Vì vậy chúng tôi chọn đề tài" Tìm hiểu khả năng sử dụng từ ngữ chỉ thời. Nếu khả năng sử dụng từ ngữ chỉ thời gian trong giao tiếp của trẻ mẫu giáo lớn tốt chứng tỏ mức độ hiểu nghĩa của từ và tích cực hoá hoạt động ngôn ngữ của