Mở đầu 1. Lý do chọn đề tài Chiến tranh lạnh kết thúc đã mở ra một thời kỳ mới trong lịch sử thế giới hiện đại. Sự biến chuyển và tác động dù trực tiếp hay gián tiếp của xu thế hoà bình ổn định, hợp tác với những quan hệ mang tính đa dạng, phụ thuộc, bổ sung lẫn nhau, thậm chí cạnh tranh và loại trừ nhau đã buộc các quốc gia phải đánh giá khách quan những cơ hội và thách thức, kịp thời có sự điều chỉnh chính sách ngoại giao, kinh tế đa đất nớc hội nhập, đáp ứng yêu cầu và xu thế phát triển của thời đại. Trong hơn một thập kỷ qua, vấn đề nổi cộm và luôn đợc các nớc quan tâm, coi đây là yếu tố có tính chất quyết định trong chiến lợc phát triển lâu dài của mình đó là, tiến hành điều chỉnh chính sách đối ngoại, tăng cờng thiết lập các mối quan hệ đối tác để tranh thủ mọi cơ hội phát triển bảo đảm lợi ích dân tộc, từng bớc nâng cao vị thế trong cộng đồng quốc tế. Thái Lan - một quốc gia nằm ở khu vực ĐNA, cũng không đứng ngoài những tác động và xu thế chung của bối cảnh khu vực, thế giới. Những năm 90 trở lại nay, Thái Lan đã và đang có sự thay đổi một cách cơ bản chính sách đối ngoại, đa dạng hoá quan hệ và mở cửa ra các phía nhằm đẩy mạnh hợp tác quốc tế với nhiều quốc gia trên cơ sở phát huy nội lực đất nớc, đặc biệt không ngừng củng cố quan hệ với các nớc trong khu vực nhằm tạo môi trờng ổn định cùng hợp tác phát triển. Thái Lan coi việc thúc đẩy quan hệ đối ngoại là khâu đột phá đầu tiên trong chiến lợc phát triển đa đất nớc cất cánh trở thành nớc có vị trí số 1 ở khu vực ĐNA. Thái Lan là một quốc gia có truyền thống ngoại giao khá thành công so với các nớc trong khu vực, gần gũi về mặt địa lý và có nhiều nét tơng đồng văn hoá với Việt Nam. Tìm hiểu chính sách đối ngoại của Thái Lan để làm rõ tính chất và tác động của nó với các nớc trong khu vực, từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm của Thái Lan trong quá trình triển khai chính sách đối ngoại mới để có thể tham khảo phục vụ cho việc hoạch định đờng lối đối ngoại của Việt Nam trong giai đoạn hiện nay là một việc làm cần thiết. Trong suốt thời kỳ chiến tranh lạnh, quan hệ Thái Lan - Việt Nam tuy đã có những khi tốt đẹp (giai đoạn 1946 - 1947, 1976 - 1978), nhng chủ yếu diễn ra trong sự đối đầu căng thẳng. Kể từ thập kỷ 90 đến nay, mối quan hệ này đã bớc sang một trang mới. Thực tế cho thấy, thời gian qua hai nớc đã có những chuyển biến vợt bậc trong việc giải toả mọi nghi kị, mâu thuẫn, tăng cờng xây dựng lòng tin và bắt tay cùng hợp tác có hiệu quả trên nhiều lĩnh vực. Để quan hệ Thái - Việt ngày càng thân thiết và sâu sắc hơn nữa cần phải thấy đợc những thành tựu, hạn chế hợp tác của hai nớc trong hơn 10 năm qua, trên cơ sở đó tìm ra những nguyên nhân, bài học cho quan hệ hai nớc trong tơng lai. Tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX (12/2001), kế thừa đờng lối đối ngoại thời kỳ đổi mới, một lần nữa Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định thực hiện nhất quán đờng lối đối ngoại độc lập tự chủ, rộng mở, đa phơng hoá, đa dạng hoá các quan hệ quốc tế, với phơng châm: Việt Nam muốn là bạn, là đối tác tin cậy với tất cả các nớc trong cộng đồng quốc tế, phấn đấu vì hoà bình, độc lập và phát triển [7, tr.119]. Chính sách đối ngoại mới của Thái Lan và chủ trơng, quan điểm của Đảng ta sẽ là những cơ sở vững chắc để hai nớc vợt qua thách thức, tận dụng mọi cơ hội thúc đẩy hợp tác phát triển. Vì những lẽ đó, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: Chính sách đối ngoại của Thái Lan và quan hệ Thái Lan - Việt Nam từ 1991 đến 2003 . 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 1.1. Nghiên cứu chính sách đối ngoại của Thái Lan thời kỳ sau chiến tranh lạnh là nội dung thờng xuyên đợc đề cập trên các sách, báo, tạp chí, các chuyên khảo, các ấn phẩm định kỳ trong và ngoài nớc. ở nhiều góc độ tiếp cận khác nhau cả trực tiếp lẫn gián tiếp, một số cuốn sách xuất bản trong những năm gần đây đã đã ít nhiều nói về vấn đề này nh: Chiến lợc phát triển và triển vọng của Thái Lan thế kỷ XXI của Hoàng Lan Hoa, Nxb CTQG, 1996, đề cập đến một trong những yếu tố thúc đẩy Thái Lan phát triển đó là, đẩy mạnh quan hệ đối ngoại với các nớc; cuốn: Thái Lan một số nét chính về chính trị, kinh tế - xã hội, văn hoá và lịch sử của Nguyễn Khắc Viện, Nxb TTLL, 1998, phần về chính trị có nêu đờng lối ngoại giao của Thái Lan những năm đầu thập kỷ 90; các tác giả Nguyễn Tơng Lai, Nguyễn Thị Quế, Phạm Nguyên Long với cuốn: Quan hệ Việt Nam - Thái Lan trong những năm 90, xuất bản năm 2001, ở chơng 2, phần Khái quát truyền thống đối ngoại của Thái Lan, cũng đã nêu bật đợc chính sách đối ngoại của nớc này thời kỳ hậu chiến tranh lạnh. Trong số các cuốn sách đã xuất bản không thể không kể đến cuốn: Quan hệ đối ngoại của các nớc ASEAN của hai tác giả Nguyễn Xuân Sơn và Thái Văn Long, Nxb CTQG, 1997. Cuốn sách này đã tập trung làm rõ những nét cơ bản trong chính sách đối ngoại và quan hệ của các nớc ASEAN, trong đó Thái Lan đợc nói đến nh là một điển hình về đờng lối ngoại giao uyển chuyển thu đợc nhiều thành công, trong đó có giai đoạn những năm 90. Nhìn chung, những cuốn sách trên mới chỉ dừng lại ở mức độ khái quát những nét chính, thời lợng dành cho vấn đề này còn ít, cha làm rõ đợc quá trình điều chỉnh chính sách đối ngoại cũng nh quan hệ giữa Thái Lan với một số nớc trong và ngoài khu vực kể từ sau khi chiến tranh lạnh kết thúc đến nay. Có thể nói, phần tập trung đi sâu nghiên cứu nhiều nhất vấn đề này chủ yếu đợc phản ánh trên các tạp chí, báo, ấn phẩm định kỳ, . Nổi bật trong các bài viết đã đợc công bố, có: Chính sách biến Đông Dơng từ chiến trờng thành thị trờng và tác động của nó tới quan hệ kinh tế Thái Lan - Đông Dơng của Nguyễn Thu Mỹ đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam á (NCĐNA), số 4, năm 1991; Quan hệ Thái Lan với các nớc Đông Nam á lục địa từ thập niên 90 của thế kỷ XX đến nay của Đặng Thanh Toán, Tạp chí NCĐNA, tháng 1/2004; Vai trò của Thái Lan trong việc liên kết châu á với châu âu, Tạp chí NCĐNA, tháng 4/2004 . Nguồn tài liệu đề cập vấn đề này một cách cập nhật nhất phải kể đến đó là, các Bản tin tham khảo đặc biệt, Bản tin chủ nhật của Thông tấn xã Việt Nam, nh: Điểm lại chính sách đối ngoại của Thái Lan năm 1993 (Free/Year/Book, 13/3/1994); Thái Lan: những động thái mới trên chính trờng (16/2/1997); Chính sách ngoại giao và kinh tế hiện nay của Thái Lan (17/11/1998); Thái Lan - tình hình chính trị nội bộ và chính sách đối ngoại (6/12/2000); Thái Lan - chính sách đối ngoại trong thế kỷ XXI (3/2/2000); Chính sách đối ngoại thời gian gần đây của Thái Lan (12/7/2002); An ninh quốc tế và chính sách đối ngoại của Thái Lan (19/11/2003)v.v . Tuy rất phong phú về số lợng, phản ánh cụ thể các sự kiện và có nhiều cách đánh giá, nhận xét sâu sắc, song những tài liệu này cha tổng hợp một cách hệ thống quá trình thay đổi chính sách đối ngoại của Thái Lan từ đó rút ra những điểm cơ bản trong những chính sách đó. 2.2. Quan hệ Thái Lan - Việt Nam trong những năm gần đây đã có bớc phát triển rõ rệt, hợp tác ngày càng cụ thể trên nhiều lĩnh vực nhất là về chính trị - ngoại giao, kinh tế. Chính vì vậy, nhiều tác giả đã dành thời gian để tìm hiểu mối quan hệ này, trong số đó đáng quan tâm là cuốn sách của các tác giả Nguyễn Tơng Lai, Nguyễn Thị Quế, Phạm Nguyên Long: Quan hệ Việt Nam - Thái Lan trong những năm 90. Đây là một công trình viết khá đầy đủ, chi tiết các bớc phát triển quan hệ chính trị, kinh tế của hai nớc trong thập kỷ qua. Tuy nhiên, về lĩnh vực hợp tác văn hoá mặc dù kết quả còn rất khiêm tốn, thì vẫn ch- a đợc đề cập đến. Hơn nữa, quan hệ giữa hai nớc mới chỉ đợc phản ánh trong khoảng thời gian những năm 90 (1989 - 1999), trong khi những năm cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI đợc đánh giá là toàn diện, sâu sắc và có nhiều triển vọng nhất trong lịch sử bang giao giữa Việt Nam và Thái Lan còn bỏ ngõ. Ngoài ra, có nhiều bài nghiên cứu về quan hệ Việt - Thái từ 1991 đến 2003, tiêu biểu là: 25 năm quan hệ kinh tế Thái Lan - Việt Nam và triển vọng của Nguyễn Xuân Thắng đăng trên Tạp chí Những vấn đề kinh tế thế giới; tác giả ngời Thái Lan Thayniathip Sripana có bài trên Tạp chí NCĐNA, số 6 (2001): 25 năm thiết lập quan hệ ngoại giao Thái Lan - Việt Nam; Tăng cờng sự hiểu biết, quan hệ hợp tác ngày càng tốt đẹp Thái Lan - Việt Nam Thông tấn xã Việt Nam, (8/5/2000); Thúc đẩy quan hệ hợp tác Việt - Thái Báo Đầu t (2/3/1998); Viêt - Thái hợp tác ngày càng cụ thể của Hồng Lê đăng trên Tuần Báo quốc tế, (24/3/1998); Phát triển mối quan hệ hữu nghị láng giềng và sự hợp tác trên nhiều lĩnh vực Báo Nhân dân, ngày 9/10/1998; Tiến tới mối quan hệ ổn định lâu dài trong thế kỷ XXI, Báo Văn hoá (8/2001).v.v . Về cơ bản, các tác giả đã cố gắng vẽ lên bức tranh toàn cảnh tình hình quốc tế, khu vực sau chiến tranh lạnh và những tiến triển tốt đẹp trong quan hệ Thái Lan - Việt Nam trên nhiều lĩnh vực hợp tác, song mới chỉ dừng lại ở từng thời điểm cụ thể của mối quan hệ láng giềng cùng khu vực, mà cha thấy đợc tính chất của mối quan hệ đó dới ảnh hởng và tác động của nhiều yếu tố chủ quan và khách quan, đặc biệt là tác động từ sự điều chỉnh chính sách đối ngoại của Thái Lan vào đầu thập kỷ 90. Khắc phục những hạn chế vừa trình bày, trên cơ sở tiếp thu có chọn lọc các nguồn tài liệu phong phú, những gợi ý và kết quả nghiên cứu của nhiều tác giả đi trớc, chúng tôi sẽ tiếp tục nghiên cứu và có những kiến giải vấn đề đã nêu với cách nhìn nhận cụ thể và hệ thống hơn. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu Làm rõ những tác động của bối cảnh quốc tế, khu vực đến sự điều chỉnh chính sách đối ngoại của Thái Lan; những nội dung, biện pháp và kết quả Thái Lan đã đạt đợc trong quá trình triển khai chính sách này từ 1991 đến nay. Đồng thời, qua việc khảo sát quan hệ giữa Thái Lan và một số nớc trong đó có Việt Nam, đề tài chứng minh luận điểm: Sự thay đổi trong chính sách đối ngoại của Thái Lan đã làm cho quan hệ Thái - Việt có sự biến đổi về chất, bớc sang một giai đoạn hợp tác toàn diện và sâu sắc với nhiều kết quả cha từng có trong quan hệ của hai nớc. Để thực hiện mục đích của luận văn, nhiệm vụ đặt ra trong khi nghiên cứu là: phân tích làm rõ các chính sách ngoại giao của Thái Lan, nhất là trong những năm cuối thế kỷ XX, đầu XXI; đánh giá những mặt tích cực, hạn chế và thực chất của những chính sách đó; trình bày tơng đối đầy đủ những nội dung và kết quả quá trình hợp tác Việt - Thái trên các mặt chính trị - ngoại giao, kinh tế, văn hoá, từ đó nêu lên những bài học kinh nghiệm, những đề xuất cho quan hệ hai nớc trong giai đoạn hiện nay. 4. Phạm vi nghiên cứu và các nguồn tài liệu 4.1. Phạm vi nghiên cứu của đề tài đợc xác định: - Về mặt thời gian, tập trung tìm hiểu những điểm cơ bản chính sách đối ngoại của Thái Lan và quan hệ Việt - Thái trong khoảng 12 năm, từ 1991 đến 2003. Dĩ nhiên, để làm rõ điều này, luận văn sẽ tiến hành khái quát truyền thống ngoại giao của Thái Lan cũng nh những bớc thăng trầm trong quan hệ Thái - Việt thời gian trớc năm 1991. - Đề cập đến chính sách đối ngoại của Thái Lan từ sau chiến tranh lạnh đến nay, luận văn chủ yếu đi sâu nghiên cứu mục tiêu, biện pháp cùng với những nội dung cụ thể mà nớc này đã triển khai trong quan hệ với các nớc, các khu vực và tổ chức quốc tế. Về quan hệ Thái - Việt, luận văn tập trung trình bày những nội dung cơ bản mà mà hai nớc đã hợp tác đạt kết quả trên các lĩnh vực: chính trị, kinh tế, văn hoá. Những lĩnh vực hợp tác khác sẽ không trình bày riêng thành từng mục mà chủ yếu đợc lồng ghép trong các mục chính của luận văn. 4.2. Với phạm vi nghiên cứu nh trên, kế thừa những kết quả đã có, chúng tôi xác định nguồn tài liệu chính phục vụ cho việc hoàn thành luận văn là: - Nhóm tài liệu về quan điểm của Đảng và Nhà nớc: Các văn kiện Đại hội Đảng, Nghị quyết, Chỉ thị của Trung ơng . - Nhóm tài liệu gốc: Các bìa diễn văn, thông điệp, tuyên bố ngoại giao của chính phủ Thái Lan, các văn kiện đợc ký kết, văn bản ghi nhớ và các hiệp định song phơng giữa Thái Lan và Việt Nam. - Nhóm các tài liệu sách, báo, tạp chí, ấn phẩm, nghiên cứu chuyên ngành nói về chính sách đối ngoại của Thái Lan, Việt Nam và quan hệ Thái - Việt. 5. Phơng pháp nghiên cứu và đóng góp của luận văn 5.1. Luận văn đợc thực hiện trên cơ sở vận dụng, kết hợp hai phơng pháp chủ yếu đó là, phơng pháp lịch sử và phơng pháp lôgíc để thể hiện cách diễn giải quá trình hình thành và phát triển của một vấn đề, qua đó rút ra những nhận định mang tính khái quát và tổng hợp. Do tính chất của một đề tài nghiên cứu về chính sách và quan hệ đối ngoại nên ngoài hai phơng pháp trên, các phơng pháp khác nh: thống kê, so sánh, đối chiếu, phân tích, tổng hợp .cùng với việc tham khảo nguồn t liệu thuộc nhiều quan điểm, khuynh hớng khác nhau, đợc xem là những yếu tố góp phần vào sự thành công của luận văn. 5.2. Những đóng góp của luận văn. Bằng cách tiếp cận lịch sử kết hợp với phân tích lý luận và đối chiếu với thực tiễn chính sách đối ngoại của Thái Lan và quan hệ Thái Lan - Việt Nam trong sự so sánh với khu vực và quốc tế, luận văn đã có một số đóng góp về lý luận và thực tiễn sau đây: - Phân tích, đánh giá chính sách đối ngoại của Thái Lan và bớc đầu nêu lên những tính chất và điểm cơ bản của nó, từ đó rút ra những bài học quý báu, căn cứ vào điều kiện cụ thể để áp dụng cho công cuộc đổi mới nớc ta hiện nay. - Việt Nam và Thái Lan là hai quốc gia có những nét tơng đồng về văn hoá, có quan hệ với nhau khá sớm trong lịch sử. Quan hệ này sẽ đợc phát triển tốt đẹp và gặt hái đợc nhiều thành công hơn nữa thông qua sự hiểu biết, cảm thông lẫn nhau. Trên cơ sở nhìn nhận một cách khách quan những cơ hội và thách thức, hai nớc có thể cùng nhau tháo gỡ khó khăn để hợp tác phát triển hớng tới một tơng lai lâu dài. - Luận văn cũng đã cho thấy những đặc điểm, quy luật riêng, chung trong quá trình vận động và phát triển của mỗi nớc, từ đó đa ra những giải pháp tối u nhằm thúc đẩy quan hệ giữa hai nớc không ngừng phát triển - Đóng góp những tài liệu mang tính lý luận chung dới góc độ quan hệ quốc tế về một giai đoạn (từ 1991 đến nay) trong chính sách đối ngoại của Thái Lan. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, luận văn đợc trình bày trong 2 chơng, 6 tiết, kèm theo 1 phụ lục và bản chữ viết tắt. Nội dung Chơng 1 Chính sách đối ngoại của Thái Lan từ 1991 đến 2003 1.1. Những yếu tố ảnh hởng đến chính sách đối ngoại của Thái Lan 1.1.1. Vài nét về Vơng quốc Thái Lan Thái Lan nằm ở phía Tây bán đảo Đông Dơng và phía Bắc bán đảo Malaca, giáp với Mianma, Lào, Cămpuchia, Malaixia, Vịnh Thái Lan và biển Andaman. Định c rất sớm ở phần đất nằm giữa hai nền văn minh ấn Độ và Trung Hoa, các dân tộc Thái Lan đã trải qua hàng nghìn năm xây dựng và bảo vệ đất nớc, lập đợc nhiều thành tựu to lớn. Theo lịch sử Thái Lan, ngời Thái xuất hiện ở vùng núi An-tai (Tứ Xuyên - Trung Quốc) cách đây khoảng 4.500 năm, về sau di c xuống đất Thái Lan ngày nay. Năm 1238, ngời Thái lập Vơng quốc Xu-khô-thai (ở Đông Bắc Thái Lan hiện nay) và năm 1350 chuyển kinh đô xuống Ao-uốt-thay-a (phía Bắc Băng Cốc). Cuộc chiến tranh kéo dài 400 năm với Miến Điện đã làm cho kinh đô Ao-uốt-thay-a của ngời Thái bị huỷ diệt năm 1767. Tặc-xỉn - một vị tớng ngời Thái gốc Hoa đã giành lại đợc độc lập và dời đô về Thon-bu-si. Vua Ra-ma I lên ngôi (1772), lấy Băng Cốc làm thủ đô. Thái Lan là một đất nớc tơi đẹp - Đất nớc của nụ cời. Nhân dân Thái Lan cần cù, sáng tạo đã để lại nhiều công trình văn hoá, kiến trúc đặc sắc. Vơng quốc Thái Lan có diện tích: 513.115 km 2 gồm 76 tỉnh, đợc chia thành 4 khu vực địa lý: miền núi phía Bắc, vùng đồng bằng màu mỡ miền Trung, vùng Đông Bắc chủ yếu là cao nguyên cằn cỗi và khu vực đồi núi phía Nam giàu tài nguyên thiên nhiên. Ngoài ra, Thái Lan còn có bờ biển dài 1840 Km và một Vịnh Thái Lan giàu tiềm năng. Dân số Thái Lan gần 62 triệu ngời, trong đó: ngời Thái (53%), ngời Lào (27%), ngời Hoa (12%) và ngời Mãlai (4%), còn lại là các dân tộc khác. Đạo Phật là quốc đạo với 95% số dân theo đạo này. Ngôn ngữ chính là tiếng Thái, bên cạnh đó, tiếng Anh và tiếng Trung Quốc đợc sử dụng rộng rãi. Thái Lan có nền kinh tế nông, công nghiệp và du lịch phát triển khá mạnh. Trong cái nôi của nền nông nghiệp lúa nớc ĐNa, Thái Lan là một nớc xuất khẩu gạo đứng đầu thế giới. Từ những năm 70 của thế kỷ XX, Thái Lan động viên sức mạnh của tất cả các ngành kinh tế theo hớng xuất khẩu, coi ASEAN, Mỹ, Nhật, Liên minh châu Âu, .là thị trờng xuất khẩu chính. Nhờ vậy, hàng năm Thái Lan đã xuất khẩu từ 35 đến gần 40 tỉ USD, trong đó hàng công nghiệp chiếm 3/4 giá trị xuất khẩu. Năm 2002, GDP của Thái Lan đạt 5,2%; 6 tháng đầu năm 2003 đạt hơn 5%. [47, tr.12]. Những điều kiện trên đây góp phần hình thành đờng lối ngoại giao của Thái Lan trong suốt quá trình xây dựng và phát triển đất nớc. 1.1.2. Khái quát chính sách đối ngoại của Thái Lan trớc năm 1991. Nhắc đến Thái Lan, ngời ta nghĩ đến một đất nớc có truyền thống ngoại giao mềm dẻo, tỉnh táo với phơng sách lựa chiều và cân bằng lực lợng nhằm đảm bảo lợi ích dân tộc [24, tr.106]. Vốn là dân di c muộn xuống vùng ĐNA nên ngời Thái đã phải không ngừng xây dựng, củng cố đảm bảo chỗ đứng vững chắc trên vùng đất mới [18]. Họ đã thực hiện sự nghiệp bảo tồn, phát triển quốc gia và dân tộc bằng những sách lợc ngoại giao mềm dẻo nhằm tận dụng triệt để các điều kiện có lợi về mình. Chính sách ngoại giao của các vơng Triều Thái Lan trong những thế kỷ tr- ớc đây chủ yếu nhằm đạt mục đích giữ vững độc lập dân tộc, phát triển đất nớc, bành trớng thế lực ra bên ngoài. Tinh thần ngoại giao này ảnh hởng rất lớn đến chính sách đối ngoại của Thái Lan trong những thế kỷ sau đó.