Cơ sở lý luận và thực tiễn
Cơ sở lý luận
2.1.1 Khái quát về kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN
2.1.1.1 Khái niệm, đặc điểm của kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN Đầu tư XDCB là một dạng đầu tư công, do đó phải chịu sự quản lý của nhiều cơ quan khác nhau nhằm đảm bảo quá trình đầu tư được thực hiện theo chế độ, chính sách của Nhà nước, hướng đến các mục tiêu Nhà nước mong muốn, đồng thời vốn nhà nước phải được sử dụng tiết kiệm và hiệu quả Trong hệ thống các cơ quan đầu tư XDCB từ NSNN, KBNN giữ vai trò vừa là thủ quỹ, vừa là người giám sát cuối cùng trước khi tiền của NSNN được đưa ra khỏi kho quỹ của Nhà nước Theo đó, kiểm soát chi vốn đầu tư XDCB tại KBNN là việc KBNN căn cứ vào các quy định hiện hành của Nhà nước, thực hiện việc kiểm soát các hồ sơ, chứng từ do chủ đầu tư gửi đến, xác định số chấp nhận tạm ứng hoặc thanh toán, sau đó thực hiện tạm ứng hoặc thanh toán vốn cho các dự án, công trình theo số đã được KBNN chấp nhận.(Quốc hội, 2002).
Kiểm soát thanh toán vốn đầu tư XDCB chủ yếu liên quan đến việc xác minh việc sử dụng tiền của Nhà nước của chủ đầu tư có đúng chế độ hay không KBNN không trực tiếp giám định công trình mà dựa vào kết quả giám định từ các cơ quan khác để làm căn cứ thanh toán Bộ hồ sơ thanh toán phải đảm bảo tính trung thực và chính xác, và người lập hồ sơ chịu trách nhiệm về điều này KBNN sẽ phê chuẩn thanh toán dựa trên các quy định của Nhà nước về hồ sơ hợp chuẩn; nếu hồ sơ thiếu hoặc sai sót, KBNN sẽ yêu cầu chủ đầu tư hoàn chỉnh trước khi tiến hành thanh toán Trong trường hợp chủ đầu tư từ chối hoàn chỉnh hồ sơ, KBNN sẽ không thực hiện thanh toán Nếu phát hiện gian lận qua kiểm tra hồ sơ, KBNN có quyền kiến nghị các cơ quan có thẩm quyền xử lý Do đó, việc kiểm tra bộ hồ sơ thanh toán để xác định tính hợp lệ theo chế độ chính sách của Nhà nước là yếu tố then chốt trong kiểm soát thanh toán vốn đầu tư XDCB từ NSNN của KBNN.
Kiểm soát thanh toán là trách nhiệm không chỉ của Nhà nước mà còn của mọi cá nhân và tổ chức trong hoạt động kinh tế, nhằm đảm bảo sử dụng tiền một cách hợp lý và tiết kiệm Đặc biệt, kiểm soát thanh toán vốn đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB) cần tách biệt giữa người ra quyết định, người cấp vốn và người sử dụng vốn, với KBNN đảm nhận vai trò quan trọng trong nhiệm vụ này Do đó, kiểm soát chi vốn đầu tư XDCB chỉ là một trong nhiều chức năng của KBNN, yêu cầu có bộ phận chuyên trách với cán bộ có trình độ chuyên môn cao và hiểu biết về dự án đầu tư, chính sách tài chính công và nghiệp vụ kiểm tra, giám sát tài chính.
Kiểm soát chi đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB) từ ngân sách nhà nước (NSNN) có hai đặc điểm chính: thứ nhất, nguồn vốn này liên quan trực tiếp đến các hoạt động đầu tư XDCB; thứ hai, nó được gắn liền với ngân sách nhà nước.
Nguồn vốn đầu tư XDCB chủ yếu được sử dụng để phát triển tài sản cố định trong nền kinh tế, khác với các loại hình đầu tư khác như đầu tư chuyển dịch hay đầu tư cho dự phòng Đầu tư XDCB tập trung vào việc đầu tư vào máy móc, thiết bị, nhà xưởng và kết cấu hạ tầng, mang tính chất phát triển và cơ bản, với thời gian đầu tư dài hạn.
Đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB) từ ngân sách nhà nước (NSNN) được kiểm soát chặt chẽ về chi tiêu và sử dụng, đảm bảo tuân thủ đúng quy định pháp luật Khác với đầu tư trong lĩnh vực kinh doanh, đầu tư từ NSNN chủ yếu nhằm tạo lập môi trường và điều kiện cho sự phát triển của nền kinh tế, thường không mang lại lợi nhuận trực tiếp.
Từ những đặc điểm chung đó, có thể đi sâu phân tích một số đặc điểm cụ thể của kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN như sau:
Kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN cần gắn liền với hoạt động NSNN tổng thể và chi NSNN riêng biệt, đồng thời đảm bảo quản lý và sử dụng vốn theo phân cấp Việc hình thành, phân phối, sử dụng và thanh quyết toán nguồn vốn này phải tuân thủ quy định pháp luật, được Quốc hội phê chuẩn và được HĐND các cấp phê duyệt hàng năm.
Kiểm soát chi đầu tư XDCB từ ngân sách nhà nước chủ yếu phục vụ cho các dự án và công trình hạ tầng không có khả năng thu hồi vốn, theo quy định của Luật NSNN và các luật liên quan Do đó, việc đánh giá hiệu quả sử dụng nguồn vốn cần được thực hiện một cách toàn diện, xem xét tác động kinh tế, xã hội và môi trường.
Kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN được thực hiện chặt chẽ qua từng giai đoạn của dự án, từ khâu chuẩn bị đầu tư, thực hiện, đến nghiệm thu và đưa vào sử dụng Việc sử dụng nguồn vốn này gắn liền với quá trình thực hiện và kiểm soát dự án đầu tư, đảm bảo sự liên kết giữa các bước quy hoạch, khảo sát thiết kế, chuẩn bị đầu tư, thực hiện và kết thúc dự án.
Kiểm soát chi đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB) từ ngân sách nhà nước (NSNN) rất đa dạng và được phân loại dựa trên tính chất và giai đoạn của quá trình đầu tư Các loại vốn bao gồm vốn cho dự án quy hoạch, vốn chuẩn bị đầu tư và vốn thực hiện đầu tư Hình thức kiểm soát này áp dụng cho cả đầu tư xây mới, sửa chữa lớn, xây dựng kết cấu hạ tầng và mua sắm thiết bị.
Công tác kiểm soát chi đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB) từ ngân sách nhà nước (NSNN) bao gồm cả nguồn tài chính trong nước và quốc tế Nguồn tài chính trong nước chủ yếu đến từ thuế và các khoản thu khác của Nhà nước như bán tài nguyên, tiền sử dụng đất, cho thuê đất, cho thuê tài sản quốc gia, và thu từ các hoạt động kinh doanh khác Trong khi đó, nguồn tài chính từ bên ngoài chủ yếu là vay nước ngoài, viện trợ phát triển chính thức (ODA) và một số nguồn tài trợ khác.
Việc kiểm soát chi đầu tư XDCB từ ngân sách nhà nước (NSNN) được sử dụng bởi nhiều chủ thể khác nhau, bao gồm cả các cơ quan nhà nước và tổ chức ngoài nhà nước Tuy nhiên, đối tượng chủ yếu sử dụng nguồn vốn này vẫn là các tổ chức Nhà nước.
Kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN có quy mô vốn lớn, đòi hỏi quá trình chuẩn bị phức tạp và kéo dài, cùng với sự phê chuẩn của nhiều cơ quan nhà nước, điều này tạo cơ hội cho tham ô, tham nhũng Hơn nữa, quy chế và kỷ luật đấu thầu các công trình xây dựng bằng tiền NSNN thường chịu sức ép từ các tổ chức có thế lực, khiến lĩnh vực này trở nên nhạy cảm và phức tạp.
2.1.1.2 Vai trò của công tác kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN
Trong nền kinh tế quốc dân, kiểm soát chi đầu tư xây dựng cơ bản từ ngân sách nhà nước đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội Theo Đỗ Hoàn Toàn (2008), vai trò này thể hiện qua nhiều khía cạnh khác nhau.
Kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN đóng vai trò quan trọng trong việc Nhà nước tác động đến các quá trình kinh tế - xã hội, điều tiết vĩ mô và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế Hoạt động này giúp duy trì vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước thông qua việc cung cấp các dịch vụ công cộng, đặc biệt là hạ tầng kinh tế.