Cơ sở lý luận và thực tiễn
Cơ sở lý luận
2.1.1 Khái quát về kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN
2.1.1.1 Khái niệm, đặc điểm của kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN Đầu tư XDCB là một dạng đầu tư công, do đó phải chịu sự quản lý của nhiều cơ quan khác nhau nhằm đảm bảo quá trình đầu tư được thực hiện theo chế độ, chính sách của Nhà nước, hướng đến các mục tiêu Nhà nước mong muốn, đồng thời vốn nhà nước phải được sử dụng tiết kiệm và hiệu quả Trong hệ thống các cơ quan đầu tư XDCB từ NSNN, KBNN giữ vai trò vừa là thủ quỹ, vừa là người giám sát cuối cùng trước khi tiền của NSNN được đưa ra khỏi kho quỹ của Nhà nước Theo đó, kiểm soát chi vốn đầu tư XDCB tại KBNN là việc KBNN căn cứ vào các quy định hiện hành của Nhà nước, thực hiện việc kiểm soát các hồ sơ, chứng từ do chủ đầu tư gửi đến, xác định số chấp nhận tạm ứng hoặc thanh toán, sau đó thực hiện tạm ứng hoặc thanh toán vốn cho các dự án, công trình theo số đã được KBNN chấp nhận.(Quốc hội, 2002).
Kiểm soát thanh toán vốn đầu tư XDCB của KBNN chủ yếu tập trung vào việc xác minh tính hợp lệ trong việc sử dụng tiền Nhà nước của chủ đầu tư KBNN không thực hiện giám định công trình mà dựa vào kết quả giám định từ các cơ quan khác để làm căn cứ thanh toán Bộ hồ sơ thanh toán phải đảm bảo tính trung thực và chính xác, và người lập hồ sơ chịu trách nhiệm về nội dung này KBNN sẽ phê chuẩn thanh toán dựa trên các quy định của Nhà nước về hồ sơ hợp chuẩn; nếu hồ sơ thiếu hoặc sai sót, KBNN yêu cầu chủ đầu tư hoàn chỉnh trước khi chấp nhận thanh toán Trong trường hợp chủ đầu tư từ chối hoàn thiện hồ sơ, KBNN sẽ không thực hiện thanh toán Ngoài ra, nếu phát hiện gian lận trong quá trình kiểm tra hồ sơ, KBNN có thể kiến nghị xử lý với các cơ quan có thẩm quyền Tóm lại, việc kiểm tra tính hợp lệ của hồ sơ thanh toán theo chế độ chính sách của Nhà nước là yếu tố then chốt trong kiểm soát thanh toán vốn đầu tư XDCB từ NSNN của KBNN.
Kiểm soát thanh toán không chỉ là trách nhiệm của Nhà nước mà còn là nhu cầu thiết yếu của mọi cá nhân và tổ chức trong hoạt động kinh tế, nhằm đảm bảo sử dụng tiền một cách hợp lý và hiệu quả Đối với kiểm soát chi vốn đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB), Kho bạc Nhà nước (KBNN) có trách nhiệm tách biệt các vai trò: người ra quyết định đầu tư, người cấp vốn và người sử dụng vốn Kiểm soát chi vốn đầu tư XDCB là một trong nhiều chức năng của KBNN, yêu cầu phải có bộ phận chuyên trách với cán bộ có chuyên môn cao, am hiểu về dự án đầu tư, chính sách tài chính công và nghiệp vụ kiểm tra, giám sát tài chính.
Kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN có hai đặc điểm chính: đầu tiên, nguồn vốn này liên quan trực tiếp đến hoạt động đầu tư XDCB; thứ hai, nó gắn liền với ngân sách nhà nước (NSNN).
Nguồn vốn đầu tư XDCB chủ yếu được sử dụng để phát triển tài sản cố định trong nền kinh tế, khác với các loại hình đầu tư khác như đầu tư chuyển dịch hay mua sắm công Hoạt động này tập trung vào việc đầu tư vào máy móc, thiết bị, nhà xưởng và kết cấu hạ tầng, mang tính chất dài hạn và là nền tảng cho sự phát triển cơ bản.
Đầu tư xây dựng cơ bản từ ngân sách nhà nước (NSNN) được kiểm soát chặt chẽ và tuân thủ đúng luật, nhằm đảm bảo chi tiêu hợp lý Khác với đầu tư kinh doanh, mục tiêu chính của đầu tư từ NSNN là tạo ra môi trường và điều kiện thuận lợi cho nền kinh tế, thường không mang lại lợi nhuận trực tiếp.
Từ những đặc điểm chung đó, có thể đi sâu phân tích một số đặc điểm cụ thể của kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN như sau:
Kiểm soát chi đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB) từ ngân sách nhà nước (NSNN) phải gắn liền với hoạt động NSNN tổng thể và chi NSNN cụ thể, đồng thời quản lý và sử dụng vốn theo phân cấp Việc hình thành, phân phối, sử dụng và thanh quyết toán nguồn vốn này cần được thực hiện một cách chặt chẽ, tuân thủ quy định pháp luật, được Quốc hội phê duyệt và các cấp chính quyền (HĐND các cấp) thông qua hàng năm.
Kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN chủ yếu nhằm tài trợ cho các dự án không có khả năng thu hồi vốn và công trình hạ tầng theo quy định của Luật NSNN Việc đánh giá hiệu quả sử dụng nguồn vốn cần được thực hiện một cách toàn diện, dựa trên tác động kinh tế, xã hội và môi trường.
Kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN yêu cầu quy trình chặt chẽ từ khâu chuẩn bị đến khi dự án hoàn thành và đưa vào sử dụng Việc sử dụng nguồn vốn này phải gắn liền với quá trình thực hiện và kiểm soát dự án, đảm bảo sự liên kết giữa các khâu quy hoạch, khảo sát thiết kế, chuẩn bị đầu tư, thực hiện và kết thúc dự án.
Kiểm soát chi đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB) từ ngân sách nhà nước (NSNN) rất đa dạng, được phân loại dựa trên tính chất và giai đoạn đầu tư, bao gồm vốn cho dự án quy hoạch, vốn chuẩn bị đầu tư và vốn thực hiện đầu tư Việc kiểm soát này áp dụng cho cả đầu tư xây mới và sửa chữa lớn, cũng như cho xây dựng hạ tầng và mua sắm thiết bị.
Công tác kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN bao gồm cả nguồn nội địa và nguồn ngoại địa Nguồn nội địa chủ yếu từ thuế và các khoản thu khác của Nhà nước như bán tài nguyên, tiền sử dụng đất, cho thuê đất, cho thuê tài sản quốc gia, và thu từ các hoạt động kinh doanh Trong khi đó, nguồn bên ngoài chủ yếu là từ vay nước ngoài, viện trợ phát triển chính thức (ODA) và một số nguồn khác.
Việc kiểm soát chi đầu tư XDCB từ ngân sách nhà nước (NSNN) được áp dụng cho nhiều đối tượng, bao gồm cả cơ quan nhà nước và tổ chức ngoài nhà nước Tuy nhiên, chủ yếu vẫn là các tổ chức Nhà nước sử dụng nguồn vốn này.
Kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN có quy mô lớn đòi hỏi quy trình chuẩn bị phức tạp và kéo dài, cùng với sự phê chuẩn của nhiều cơ quan nhà nước, tạo điều kiện cho nạn tham ô và tham nhũng Quy chế và kỷ luật đấu thầu trong các công trình xây dựng bằng tiền NSNN thường chịu áp lực từ các tổ chức có thế lực, khiến lĩnh vực này trở nên nhạy cảm và phức tạp.
2.1.1.2 Vai trò của công tác kiểm soát chi đầu tư XDCB từ NSNN
Trong nền kinh tế quốc dân, việc kiểm soát chi đầu tư xây dựng cơ bản từ ngân sách nhà nước đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển kinh tế - xã hội Theo Đỗ Hoàn Toàn (2008), vai trò này được thể hiện qua nhiều khía cạnh khác nhau.
Kiểm soát chi đầu tư XDCB từ ngân sách nhà nước là nhiệm vụ quan trọng nhằm giúp Nhà nước can thiệp trực tiếp vào các quá trình kinh tế - xã hội Công tác này không chỉ điều tiết vĩ mô mà còn thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, đồng thời giữ vững vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước Nhà nước thực hiện điều này thông qua việc cung cấp các dịch vụ công cộng, đặc biệt là hạ tầng kinh tế.