Bộ giáo dục đào tạo Trờng đại học vinh -  -Nguyễn văn phơng thức gợi động nhằm tăng cờng hoạt động nhận thức toán học học sinh (thông qua dạy học hình học lớp 10 THPT) Chuyên ngành: Lý luận phơng pháp dạy học môn toán Mà số: 60-14-10 luận văn thạc sỹ giáo dục học Cán hớng dẫn khoa học gs.TS Đào Tam Vinh 2008 Mở đầu Lý chọn đề tài Nghị hội nghị lần thứ II Ban chấp hành Trung ơng Đảng Cộng Sản Việt Nam (Khóa VIII 1997) Giáo dục Đào tạo đà nêu: Phải đổi giáo dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ chiều, rèn luyện thành nếp t sáng tạo ngời học Từng bớc áp dụng phơng pháp tiên tiến phơng tiện đại vào trình dạy học, bảo đảm điều kiện thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh, sinh viên đại học Trong Luật giáo dục Việt Nam, năm 2005 điều 28.2 đà viết: Phơng pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo học sinh, ; cần phải bồi dỡng phơng pháp tự học, rèn luyện kỹ vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem l¹i niỊm vui, høng thó häc tËp cho häc sinh Đổi phơng pháp dạy học làm cho häc sinh häc tËp tÝch cùc, chđ ®éng, chèng lại thói quen học tập thụ động Thay cho lối truyền thụ chiều, thuyết trình giảng dạy, ngời giáo viên cần phải tổ chức cho học sinh học tập tự giác, tích cực, chủ động sáng tạo đòi hỏi học sinh phải có ý thức mục tiêu đặt tạo đợc động lực bên thúc đẩy thân họ hoạt động chiếm lĩnh kiến thức Để quán triệt t tởng học sinh học tập hoạt động ngời giáo viên cần phải tiếp cận lý luận thực hành dạy học theo quan điểm hoạt động Khi nghiên cứu, xem xét thành tố dạy học theo quan điểm hoạt động nhận thức ngời giáo viên cần quan tâm cách thức gợi động cơ, tạo nhu cầu cho hoạt động chiếm lĩnh kiến thức nghiên cứu động hoạt động giáo viên Toán gặp khó khăn nhận thức sau đây: - Hiểu cách tờng minh động hoạt động - Mối quan hệ động đối tợng hoạt động nh ? - Trong dạy học Toán có dạng gợi động - Lựa chọn tình dạy học có tác dụng gợi động cho hoạt động học sinh - Có phải tình điển hình dạy học Toán thực gợi động đợc không ? - Lựa chọn tình thực tiễn nội toán nhằm thực chức gợi đông cho hoạt động Các nghiên cứu dạy học theo quan điểm hoạt động tác giả: Nguyễn Bá Kim, Trần Bá Hoành, Phạm Gia Đức, Trần Anh Tuấn phản ánh sách phơng pháp dạy học Toán, Tài liệu bồi dỡng giáo viên Đặc biệt dẫn hoạt động sách giáo khoa hình học lớp 10, 11 quan tâm chủ yếu làm sáng tỏ động hoạt động, dạng hoạt động trí tuệ, dạng hoạt động toán học, hoạt động hình học.v.v Trong thời gian gần cha có tác giả quan tâm nghiên cứu cách có hệ thống phơng thức gợi động triển khai thực hành dạy học chơng mục cụ thể toán học phổ thông, lý tren chọn đề tài nghiên Luận văn là: Các phơng thức gợi động nhằm tăng cờng hoạt động nhận thức toán học học sinh thông qua dạy hình học 10 THPT Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu tìm tòi, lựa chọn phơng thức gợi động tạo nhu cầu, nghiên cứu triển khai vận dụng lý thuyết hoạt động dạy hình học, để tìm phơng pháp thích hợp nhằm nâng cao hiệu việc dạy hình học 10, đáp ứng yêu cầu đổi sách giáo khoa toán phổ thông trung học nói riêng đổi phơng pháp giảng dạy toán nói chung Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đợc mục đích nghiên cứu hình thành nhiệm vụ sau: 3.1 Nghiên cứu làm sáng tỏ thành tố dạy học theo quan điểm hoạt động dạy học hình học lớp 10 phổ thông trung học 3.2 Nghiên cứu làm sáng tỏ quan hệ hoạt động, động cơ, đối tợng nhu cầu hoạt động 3.3 Nghiên cứu phơng thức gợi động tạo nhu cầu dạy học Toán từ vận dụng vào dạy học hình häc líp 10 THPT 3.4 Thùc nghiƯm s ph¹m kiĨm tra tính khả thi phơng thức gợi động tạo nhu cầu, nghiên cứu thực lý thuyết hoạt động dạy hình học 10 Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng đợc số phơng thức gợi động tạo nhu cầu hoạt động nhận thức toán nhằm tích cực hóa hoạt động tìm tòi kiến thức học sinh dạy hình học 10, góp phần nâng cao chất lợng dạy học môn Toán trờng phổ thông Phơng pháp nghiªn cøu 5.1 Nghiªn cøu lý luËn: - Nghiªn cøu tài liệu tâm lý học, giáo dục học, phơng pháp dạy học môn theo hớng tích cực hóa ngời học - Sách giao khoa sách tập chơng trình nâng cao 5.2 Điều tra, quan sát: Dự giờ, quan sát việc dạy giáo viên việc học học sinh THPT 5.3 Thực nghiệm s phạm: Tiến hành dạy thực nghiệm số tiết trờng THPT để xét tính khả thi, hiệu đề tài Đóng góp luận văn 6.1 Về mặt lý luận Làm rõ đợc phơng pháp dạy học, nhằm tích cực hóa hoạt động học sinh Đề định hớng biện pháp dạy học theo phơng thức gợi đông tạo nhu cầu hoạt động nhằm tích cực hóa hoạt động học sinh 6.2 Về mặt thực tiễn Luận văn dùng làm tài liệu tham khảo cho giáo viên Toán trờng THPT Cấu trúc luận văn Mở đầu Chơng 1: Cơ sở lý luận 1.1 Một số vấn đề lý thuyết hoạt động 1.2 Xu hớng tổ chức hoạt động dạy học toán 1.3 Gợi động cho hoạt động 1.4 Vấn đề dạy hình học trờng phổ thông (sách giáo khoa lớp 10) Chơng 2: Một số biện pháp tạo tình để gợi động tạo nhu cầu hoạt động nhận thức hình học 10 2.1 Gợi động dạy học khái niệm 2.2 Gợi động dạy học định lí 2.3 Gợi động dạy học giải tập toán Chơng 3: Thực nghiệm s phạm 3.1 Mục đích thực nghiệm 3.2 Tỉ chøc thùc nghiƯm 3.3 Néi dung thùc nghiƯm 3.4 Đánh giá thực nghiệm Kết luận Tài liệu tham khảo Chơng I Cơ sở luận văn 1.1 Một số vấn đề lý thuyết hoạt động lý thuyết tình huống: 1.1.1 Một số khái niêm 1.1.1.1 Một số đặc trng quan điểm dạy: i ủy thác: Không phải bắt học sinh học theo ý thầy cách miễn cỡng, mà phải học sinh tự giác hiểu ý đồ dạy thầy, chuyển giao ý đồ s phạm thầy thành nhiệm vụ học đảm nhiệm trình hoạt động để kiến tạo tri thức Thầy giáo cần gợi vấn đề để học sinh giải qut ii, ThĨ chÕ hãa: Sau pha đy th¸c, ngêi học tự đảm nhiệm trình giải vấn đề Nhng dù đà tìm đợc lời giải cho vấn đề đặt ra, nhiều ngời học vấn đà tạo kiến thức đợc dùng trờng hợp khác Việc chuyển hóa kiến thức mà trò kiến tạo đợc thành tri thức xà hội đợc gọi thể chế hóa Trong việc cần phải có vai trò thầy giáo Nh dạy ủy thác cho học sinh tình huống, sau thầy giáo thể chế hóa kiến thức 1.1.1.2 Một số đặc trng quan điểm học: Nhiệm vụ học sinh thông qua tơng tác với môi trờng Môi trờng hệ thống đối mặt với ngời học, có tác động tới trình ngời học vận dụng điều chỉnh tri thức hay quan niệm sẵn có Khi học sinh làm việc với đối tợng môi trờng xảy hai trờng hợp: - Nếu họ vận dụng tri thức quan niệm sẵn có vào đối tợng đồng hóa - Nếu đối tợng tác động trở lại chủ thể, buộc họ phải điều chỉnh tri thức quan niệm sẵn có để giải vấn đề nảy sinh điều tiết - Đồng hóa điều tiết đợc gọi chung thích nghi với môi trờng Nh học thích nghi với môi trờng (dới dạng đồng hóa hay điều tiết) 1.1.2 Các tình tiền s phạm: 1.1.2.1.Tình tiền s phạm: Là tình mà thầy giáo đề xuất cho học sinh tự giác đảm đơng trách nhiệm, kiến tạo tri thức, tự họ hình thành điều chỉnh kiến thức để đáp ứng nhu cầu môi trờng, ý thích thầy giáo Sự ủy thác mà thầy giáo đề cho học sinh nhận thức tình tiền s phạm Trong có mang tính chất đặc thù tri thức không để lộ ý đồ ngời dạy, ngời thầy giáo xem nh đứng bên Nh qua ủy thác, thầy giáo đặt vấn đề toán học cho học sinh mình, thờng mong đợi họ giải vấn đề đó, phần, nh nhà toán học Một tình tiền s phạm cã Ýt nhÊt ba ®iỊu kiƯn: - Häc sinh cã thể có câu trả lời dựa vào kiến thức cũ gọi quy trình sở, nhng câu trả lời sơ khai cha thích hợp, cha phải điều thầy muốn dạy - Quy trình sở tỏ không đầy đủ không hiệu quả, đòi hỏi học sinh phải điều chỉnh hệ thống kiến thức để giải đáp vấn đề đặt - Bản thân tình phải gợi ra, thúc đẩy, lôi hoạt động học sinh, học sinh phải làm theo ý thích thầy giáo Trong tình tiền s phạm đặc thù cho tri thức có khái niệm biến s phạm: Một yếu tố tình mà thay đổi giá trị nó, gây thay đổi trình giải vấn đề học sinh, đợc gọi biến s phạm 1.1.2.2 Các tình cụ thể tình tiền s phạm: i, Tình hành động: Đứng trớc vấn đề xuất m«i trêng, häc sinh thĨ hiƯn sù lùa chän qut định hành động lên môi trờng Môi trờng có thông tin phản hồi cho học sinh Từ chấp nhận hay bác bỏ giả thuyết lựa chọn ban đầu + Ba điều kiện cần thiết để có tình hành động: - Tồn quy trình sở không đầy đủ - Phản hồi môi trờng để học sinh thấy kết định - Kiến thức cần đạt tới đợc thấy qua thích nghi với môi trờng ii, Tình diễn đạt: Học sinh A phát biểu (bằng lời) quy trình hành động víi m«i trêng cho häc sinh B thùc hiƯn Häc sinh A nhận đợc thông tin phản hồi từ môi trờng từ học sinh B Tất nhiên học sinh B nhận đợc thông tin phản hồi từ môi trờng Những thông tin cho học sinh A biết hành động dự kiến với môi trờng, thông qua ngôn ngữ diễn đạt có kết nh nào? + Những điều kiện cần thiết để có tình diễn đạt là: - Có giao tiếp học sinh hợp tác với - Vị trí không bình đẳng ngời học ( ngời phát, ngời thực hiện) - Có phản hồi từ môi trờng từ ngời nhận thông báo iii, Tình xác nhận: Các học sinh trao đổi thông tin để xác nhận hay bác bỏ khẳng định, định lý, chứng minh Các học sinh có vai trò bình đẳng: đề xuất, công nhận hay phản bác + Những điều kiện cần thiết để có tình xác nhận là: - Có giao tiếp bình đẳng học sinh phơng diện hành động với môi trờng, thông tin, tranh luận - Có phản hồi từ môi trờng, từ đánh giá ngời học tập thể lớp Sau ba tình đó, tình thể thức hóa giáo viên chủ trì, kết luận, xác nhận kiến thức mới, vị trÝ cđa nã hƯ thèng tri thøc, øng dơng 1.1.3 Tình s phạm hợp đồng s phạm: Khi học sinh giải vấn đề cách độc lập, thầy giáo phải can thiệp vào Tùy theo tình hình, đề câu hỏi nhỏ, phơng thức tác động đến môi trờng, chỉnh lý sai lầm diễn đạt học sinh, phơng pháp suy luận kết luận cuối Nói cách khác thầy giáo bị lôi vào tình tiền s phạm, ta có tình s phạm Trong tình có quan hệ nêu rõ phần trách nhiệm thầy giáo phần đóng góp học sinh trình dạy học Mối quan hệ thờng dạng ẩn tàng Ngời ta gọi hợp đồng s phạm 1.2 Xu hớng tổ chức hoạt động dạy học môn toán: 1.2.1 Sơ lợc hoạt động: Hoạt động quy luật chung tâm lý học ngời Nó phơng thức tồn sống chủ thể Hoạt động sinh từ nhu cầu nhng lại đợc điều chỉnh mục tiêu mà chủ thể nhận thức đợc Trong quan hệ có hai trình diễn đồng thời bổ sung cho nhau, thống với nhau: - Quá trình thứ trình đối tợng hóa hay ( khách thể hóa chủ thể), chủ thể gửi vào sản phẩm ( lời giải toán chẳng hạn) phẩm chất lực mình, kể óc thẩm mỹ - Quá trình thứ hai trình chủ thể hóa, nghĩa ngời lấy ranhững đà gửi vào sản phẩm trở thành tri thức, vốn liếng riêng cho (ví dụ phơng pháp vận dụng sáng tạo để giải toán) để tiếp tục sử dụng Theo trên, hoạt động hệ toàn vẹn gồm có hai thành tố chủ thể đối tợng Chúng tác động lẫn nhau, thâm nhập vào nhau, sinh thành tạo phát triển hoạt động Hoạt động cấu có tổ chức có chuyển hóa bên hai cực chủ thể khách thể Tính chủ thể ngời học sinh, có nhu cầu hiểu biết, khám phá giải đối tợng khách quan (định nghĩa khái niệm, chứng minh định lý) Đây tính có đối t ợng hoạt động, mục tiêu chủ thể, nhằm thỏa mÃn nhu cÇu (vËt chÊt hay tinh thÇn) cđa chđ thĨ Do ®ã nã mang tÝnh cn hót hÊp dÉn, ®ång thời chịu chi phối, làm biến đổi chủ thể trình hoạt động kết thúc 1.2.2 Hoạt động dạy học toán: Mục đích dạy học đào tạo ngời phát triển toàn diện Con ngời phát triển thông qua hoạt động Do vậy, dạy học muốn đạt hiệu cao không đơn theo kiểu thầy đọc trò ghi, thầy nói trò nghe, tức ngời học sinh bị động chịu áp đặt thầy giáo, ngời học sinh phải tự hoạt ®éng ®Ĩ chiÕm lÜnh kiÕn thøc cho chÝnh m×nh Hä phải có nhu cầu, có hứng thú, phải biết rõ thao tác, nội dung toàn hoạt động hay thao tác cuối phải biết đợc kết Hoạt động học tập ngời học khác với hoạt động thông thờng khác chỗ đợc đặt dới đạo, hớng dẫn thầy theo mục đích đà đặt trớc Do vậy, cần dạy theo cách cho học sinh nắm vững tri thức, kỹ sẵn sàng vận dụng vào thực tiễn Cho nên, cần tổ chức cho học sinh học toán hoạt động hoạt động cách tự giác, chủ động sáng tạo, đợc thực độc lập hay giao lu Các vấn đề sau xem nh nguyên tắc đạo cho hoạt động d¹y häc 1.2.2.1: Néi dung d¹y häc cã mèi quan hệ mật thiết với hoạt động ngời, biểu mối liên hệ mục tiêu, nội dung phơng pháp dạy học Dạy học trình phức tạp nên cần xem xét hoạt động bình diện khác liên hệ với nội dung dạy học Cần xác định dạng hoạt động tiềm ẩn nội dung dạy học 1.2.2.2 Sau trình học tập, ngời học sinh không đơn thu đợc tri thức khoa học (khái niệm, định lý ) mà phải nắm đợc phơng pháp dự đoán, phơng pháp giải quyết, phơng pháp nghiên cứuĐó tri thức phơng pháp Nó vừa kết quả, vừa phơng tiện hoạt động, tạo cho học sinh tiềm lực quan trọng để hoạt động tiếp tục Vì cần ý dẫn dắt học sinh kiến tạo tri thức, đặc biệt tri thức phơng pháp, Nh phơng tiện kết hoạt động, định hớng trực tiếp cho hoạt động ảnh hởng quan trọng đến việc rèn luyện kỹ Để dạy học có hiệu cần ý luyện tập hoạt động ăn khớp với tri thức phơng pháp 1.2.2.3 Học tập trình xử lý thông tin, trình có chức năng: Đa thông tin vào, ghi nhớ biến đổi thông tin, đa thông tin điều phối Quá trình ngời học sinh thực Bởi ngời học chủ thể kiến tạo tri thức, rèn luyện kỹ năng, hình thành thái độ, chữ nhân vật bị động hoàn toàn làm theo lệnh thầy giáo Với định hớng hoạt động hóa ngời học, vai trò chủ thể ngời học đợc khảng định hoạt động hoạt động thân Vì phải lu ý đến yếu tố tâm lý xuất quán trình đó: Sẵn sàng hay thờ ơ, hứng thú hay chán nản Do hoạt động phải chủ thể (ngời học sinh) thực cách tự giác tích cực 1.2.2.4 Trong hoạt động, kết rèn luyện mức lại tiền đề để tập luyện đạt kết cao Điều lại rõ ràng môn toán Do hoạt động phải có phân bậc theo mức độ khác làm sở cho việc đạo trình dạy học 1.2.2.5 Hoạt động thúc đẩy phát triển hoạt động mà chủ thể thực cách tự giác tích cực Tính tích cực, tự giác chủ động ngời học đạt đợc cách tổ chức cho học sinh học tập, thông qua hoạt động đợc gợi động để chuyển hóa nhu cầu xà hội thành nhu cầu nội thân Vì vậy, trình dạy học cần cố gắng gợi động cơ, để học sinh ý thức rõ cần thực hoạt động hay hoạt động khác Những t tởng chủ đạo thể tính toàn diện mục tiêu dạy học Việc kiến tạo tri thức, rèn luyện kỹ năng, hình thành thái độ nhằm giúp học sinh hoạt động học tËp cịng nh cc sèng Híng vµo hoạt động theo t tởng chủ đạo trên, không làm phiến diện mục tiêu dạy học mà trái lại đảm bảo tính toàn diện mục tiêu 1.2.3 Các dạng hoạt động dạy học toán: Nội dung môn toán trờng phổ thông liên hệ mật thiết trớc hết với dạng sau đây: Nhận dạng thể hiện, hoạt động toán học phức hợp, hoạt động trí tuệ phổ biến toán học, hoạt động trí tuệ chung, hoạt động ngôn ngữ Thông thờng hoạt động vừa nêu liên hệ mật thiết với nhau, thờng hay đan kÕt víi Cïng víi víi viƯc thĨ hiƯn mét khái niệm, định lý hay phơng pháp, thờng diễn nhận dạng với t cách hoạt động kiểm tra Cho học sinh tập luyện hoạt động làm cho học nắm vững nội dung toán học, phát triển kỹ lực toán học tơng ứng, vừa có tác dụng củng cố khái niệm, định lý,vừa góp phần phát triển ngôn ngữ cho học sinh a Để hoạt động tự học lớp có hiệu cần phối hợp chặt chẽ hoạt động giáo viên học sinh ( xem bảng): Hoạt động GV Hoạt động HS - Tạo tình để HS vận động, - Nghe, tiếp thu, chuyển mâu thuẫn thấy mâu thuẫn cần giải bên thành mâu thuẫn bên trong, có nhu cầu giải mâu thuẫn - Giao nhiệm vụ học tập: đặt câu - Tiếp nhận nhiệm vụ học tập qua câu hỏi, tập, hỏi tập, - Hớng dẫn HS hoạt động: Đọc SGK, - Đọc SGK, tài liệu, suy nghĩ sáng tạo, nghiên cức tài liệu, tổ chức thảo luận, trả lời câu hỏi, thảo luận, - Phát huy tính tích cực, nỗ lực sáng - Theo dõi tự học HS, tổ chức tạo, trao đổi với bạn bè, hỏi GV để nhóm thảo luận, đặt câu hỏi bổ sung thảo luận, giải nhiệm vụ học cần thiết tập: trả lời câu hỏi, làm tập - Nêu câu hỏi - Giải đáp câu hỏi - Sữa chữa, hoàn thiện, hệ thống hóa tri - Phân tích, bổ sung, khẳng định thức, kĩ điểm đúng, phê phán thiếu sót, sai lầm ... thuyết hoạt động dạy hình học 10 Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng đợc số phơng thức gợi động tạo nhu cầu hoạt động nhận thức toán nhằm tích cực hóa hoạt động tìm tòi kiến thức học sinh dạy hình học. .. số biện pháp tạo tình để gợi động tạo nhu cầu hoạt động nhận thức hình học 10 2.1 Gợi động dạy học khái niệm 2.2 Gợi động dạy học định lí 2.3 Gợi động dạy học giải tập toán Chơng 3: Thực nghiệm... hoạt động gắn liền cách tất yếu với khái niệm động Không có hoạt động động cơ; hoạt động không động hoạt động thiếu động cơ, mà hoạt động với động ẩn dấu mặt chủ quan mặt khách quan Bởi hoạt động