Cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý ngân sách xã
Cơ sở lý luận của quản lý ngân sách xã
Ngân sách nhà nước (NSNN) xuất hiện cùng với sự hình thành của Nhà nước, phản ánh quyền lực chính trị và nhu cầu tài chính để thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước Sự tồn tại và vai trò của Nhà nước trong đời sống kinh tế xã hội là yếu tố quyết định đến hoạt động của NSNN Theo luật ngân sách Nhà nước năm 2002, NSNN bao gồm toàn bộ các khoản thu, chi do cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định và thực hiện trong một năm nhằm đảm bảo các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước.
Theo quy định của Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015, Ngân sách Nhà nước (NSNN) bao gồm tất cả các khoản thu và chi của Nhà nước được dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định, do cơ quan Nhà nước có thẩm quyền quyết định, nhằm đảm bảo thực hiện các chức năng và nhiệm vụ của Nhà nước.
Ngân sách nhà nước gồm ngân sách địa phương và ngân sách trung ương Ngân sách địa phương là các khoản thu ngân sách nhà nước được phân cấp cho địa phương, bao gồm cả khoản bổ sung từ ngân sách trung ương và các chi tiêu thuộc nhiệm vụ của cấp địa phương.
Ngân sách trung ương được định nghĩa là các khoản thu ngân sách nhà nước được phân cấp cho cấp trung ương và các khoản chi thuộc nhiệm vụ chi của cấp này (Quốc hội, 2015).
Hoạt động ngân sách nhà nước chủ yếu là quá trình thu và chi quỹ tiền tệ của Nhà nước, giúp tài chính lưu thông giữa các chủ thể kinh tế và xã hội trong việc phân phối tổng sản phẩm quốc dân dưới hình thức giá trị.
Ngân sách nhà nước được quản lý một cách thống nhất, tập trung, và hiệu quả, đảm bảo tính tiết kiệm, công khai, minh bạch, và công bằng Quy trình phân công trách nhiệm gắn liền với quyền hạn và phân cấp quản lý giữa các ngành và cấp độ khác nhau Quốc hội có trách nhiệm quyết định dự toán, phân bổ ngân sách và phê chuẩn quyết toán ngân sách nhà nước.
Trong hoạt động ngân sách, việc đảm bảo sự thống nhất ý chí và lợi ích qua phân bổ ngân sách là rất quan trọng để cung cấp hàng hóa dịch vụ công cộng mang tính quốc gia Đồng thời, điều này cũng khuyến khích tính chủ động và sáng tạo của các địa phương, tổ chức và cá nhân trong việc giải quyết các vấn đề cụ thể Sự tập trung cần phải được thực hiện không theo cách độc đoán, mà dựa trên việc phát huy dân chủ cơ sở.
Các khoản chi ngân sách chỉ được thực hiện khi có dự toán được cấp có thẩm quyền giao, đảm bảo đúng chế độ, tiêu chuẩn và định mức chi do cơ quan nhà nước quy định Thủ trưởng đơn vị hoặc người được ủy quyền phải quyết định chi và chịu trách nhiệm về quyết định đó Nếu chi sai, họ phải bồi hoàn cho công quỹ và có thể bị xử lý kỷ luật, xử phạt hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự.
Chi đầu tư cho các chương trình và dự án cần phải phù hợp với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội và chiến lược nợ quốc gia Việc bố trí chi đầu tư xây dựng cơ bản phải đảm bảo khả năng cân đối nguồn vốn theo cam kết dự toán ngân sách cho từng chương trình, dự án Đồng thời, cần tuân thủ các nguyên tắc và tiêu chí phân bổ vốn đầu tư trong từng giai đoạn được cấp có thẩm quyền quy định Đặc biệt, cần ưu tiên bố trí vốn cho các ngành, lĩnh vực và vùng lãnh thổ theo mục tiêu phát triển của từng thời kỳ, nhằm đảm bảo tính tập trung và tránh sự dàn trải trong đầu tư.
2.1.2.1 Khái niệm về ngân sách xã và quản lý ngân sách xã a) Ngân sách xã
Ngân sách xã là một phần quan trọng trong hệ thống ngân sách nhà nước, phản ánh mối quan hệ kinh tế giữa chính quyền xã và các đối tượng khác Nó được hình thành từ các nguồn tài chính nhằm đảm bảo thực hiện các chức năng và nhiệm vụ của chính quyền xã trong các lĩnh vực kinh tế, chính trị, an ninh trật tự và văn hóa xã hội Chính quyền cấp xã có trách nhiệm xây dựng, quản lý và giám sát ngân sách xã, bao gồm cả các khoản thu và chi ngân sách.
Thu ngân sách xã bao gồm các nguồn thu từ thuế, phí, lệ phí; các khoản đóng góp từ các cơ quan, tổ chức, cá nhân theo quy định pháp luật; và thu viện trợ không hoàn lại từ các tổ chức quốc tế, tổ chức khác và cá nhân nước ngoài trực tiếp cho ngân sách xã (Bộ Tài chính, 2016).
Chi ngân sách xã bao gồm các khoản chi đầu tư phát triển, chi thường xuyên để đảm bảo quốc phòng và an ninh, chi cho hoạt động của các cơ quan Nhà nước và Đảng Cộng sản Việt Nam, cũng như chi hỗ trợ cho các tổ chức chính trị xã hội và nghề nghiệp theo quy định Ngoài ra, ngân sách còn dành cho phát triển kinh tế - xã hội và các nhiệm vụ chi khác theo pháp luật Quản lý ngân sách xã là một yếu tố quan trọng trong việc thực hiện các nhiệm vụ này.
Quản lý là quá trình có tổ chức, nhằm điều hướng hành vi của đối tượng để đạt được mục tiêu đã định Trong đó, quản lý ngân sách Nhà nước đóng vai trò quan trọng nhất trong tài chính Nhà nước, chịu sự điều chỉnh từ các cơ quan Nhà nước như Chính phủ.
Quản lý ngân sách xã là quá trình sử dụng các công cụ và biện pháp tổng hợp để tập trung nguồn tài chính cho quỹ ngân sách nhà nước, nhằm phục vụ lợi ích quốc gia Điều này bao gồm việc phân phối và sử dụng quỹ một cách hợp lý và hiệu quả, từ đó đạt được các mục tiêu kinh tế và xã hội.
Quản lý ngân sách xã và các hoạt động tài chính phải đảm bảo tính dân chủ, công khai, hiệu quả và tiết kiệm Theo Thông tư 344/2016/TT-BTC, ngân sách xã do UBND xã xây dựng và quản lý, trong khi HĐND xã có trách nhiệm quyết định và giám sát Tất cả các khoản thu, chi ngân sách xã cần được quản lý qua Kho bạc Nhà nước theo quy định của Luật ngân sách nhà nước Đồng thời, việc hạch toán và quyết toán các khoản thu, chi ngân sách xã phải tuân thủ mục lục ngân sách nhà nước và chế độ kế toán của Nhà nước Cuối cùng, ngân sách xã cần được công khai theo quy định của Luật ngân sách nhà nước và các văn bản hướng dẫn liên quan.
2.1.2.2 Đặc điểm của quản lý ngân sách xã
Cơ sở thực tiễn của quản lý ngân sách xã
2.2.1 Cơ sở thực tiễn của quản lý ngân sách địa phương ở nước ngoài
Khi so sánh hệ thống phân cấp quản lý ngân sách ở Việt Nam với các nước khác, một số ý kiến cho rằng thiết kế hệ thống ngân sách nhà nước (NSNN) của Việt Nam không phù hợp với xu hướng toàn cầu Việc có bốn cấp ngân sách có thể dẫn đến chi phí hành chính gia tăng (Martinez-Vazquez, 2004).
Tất cả các quốc gia đều phân chia ngân sách thành ngân sách Trung ương và ngân sách địa phương Ở Mỹ và Canada, hệ thống ngân sách được tổ chức thành ba cấp: ngân sách liên bang, ngân sách bang và ngân sách địa phương Trong khi đó, một số nước khác như Anh, Pháp, Ý và Nhật Bản chỉ có hai cấp ngân sách: ngân sách trung ương và ngân sách địa phương.
Trước năm 1995, nhiều quốc gia không có ngân sách cơ sở như Trung Quốc, nhưng từ ngày 01/01/1995, luật mới quy định mỗi cấp chính quyền là một cấp ngân sách, tạo ra hệ thống tổ chức ngân sách nhà nước với 5 cấp: Trung ương, tỉnh, thành phố thuộc khu, huyện và xã Trên thế giới, ngân sách chủ yếu được quản lý bằng luật pháp rõ ràng và dễ hiểu, giúp người dân tuân thủ tốt Luật ngân sách quy định cụ thể các nguồn thu và nhiệm chi, cùng với các văn bản lập quy bổ sung cho những vấn đề chưa được luật pháp quy định Việc quản lý ngân sách, bao gồm ngân sách cấp xã, không chỉ dựa vào Luật ngân sách nhà nước mà còn liên quan đến hiến pháp, luật thuế, đất đai và kinh doanh, cùng với các văn bản quy định của Chính phủ và Bộ Tài chính.
Mặc dù các quốc gia có sự khác biệt trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, khái niệm về ngân sách được định nghĩa và hình thành dựa trên các cấp độ pháp lý khác nhau Tuy nhiên, tất cả đều tuân thủ các quy định về ngân sách được quy định trong hiến pháp và pháp luật, thực hiện quản lý ngân sách theo quy định của luật pháp Ở Hàn Quốc, ngân sách cũng được quản lý theo các quy định pháp lý cụ thể.
Chính quyền địa phương tại Hàn Quốc được tổ chức theo hệ thống Hội đồng - Thị trưởng, bao gồm các thành viên như Uỷ viên Hội đồng địa phương và lãnh đạo cơ quan hành pháp địa phương (Ngô Xuân Bình, 2001).
Hội đồng địa phương đại diện cho quyền lợi của người dân tại khu vực, quyết định các chính sách quan trọng liên quan đến quản lý ngân sách địa phương Họ chịu trách nhiệm về ngân sách địa phương, thu thuế từ người tiêu dùng và các loại thuế dịch vụ nhằm nâng cao phúc lợi cho cộng đồng Đồng thời, Hội đồng cũng thành lập và quản lý các quỹ cũng như tiếp nhận khiếu nại từ cư dân.
Nguồn thu của địa phương chủ yếu được sử dụng để chi trả cho các dự án, xây dựng cơ sở hạ tầng và phát triển dịch vụ phục vụ nhu cầu người dân Mặc dù địa phương có những nguồn thu riêng, nhưng tỷ lệ thuế thường đạt mức thấp và chủ yếu phụ thuộc vào trợ cấp từ Chính phủ.
Hàn Quốc đã phát triển hệ thống kế toán ngân sách điện tử (DBAS) để theo dõi chi tiêu ngân sách từ trung ương đến địa phương, giúp quản lý hiệu quả và đưa ra phân tích chính sách kịp thời Cơ quan tài chính và Cơ quan Kiểm tra và Kiểm toán quốc gia (BAI) thực hiện kiểm tra, thanh tra và kiểm toán liên tục, với khẩu hiệu “Kiểm tra, kiểm toán công bằng, xã hội công bằng”, BAI có quyền lực lớn trong việc giám sát chi tiêu ngân sách và hoạt động của các đơn vị sử dụng ngân sách nhà nước Các mô hình toán kinh tế, phần mềm quản trị và nhiều kênh thông tin khác hỗ trợ BAI hoạt động hiệu quả.
Thái Lan tổ chức quản lý đất nước theo mô hình “Tam quyền phân lập”
Hệ thống chính quyền Thái Lan được tổ chức thành các cấp Trung ương và địa phương, với cấp Trung ương bao gồm văn phòng nội các, 20 Bộ chuyên ngành, quỹ Trung ương và các đơn vị theo quy định của Hiến Pháp Cấp địa phương gồm cấp tỉnh, cấp đô thị và cấp xã, trong đó Bangkok và Pattaya có quy chế riêng Thái Lan thực hiện phân cấp mạnh mẽ cho địa phương, với ngân sách địa phương do Hội đồng dân cư quyết định dựa trên phân cấp quản lý kinh tế tài chính của Trung ương và kế hoạch tài chính trung hạn Mô hình ngân sách của Thái Lan là "không lồng ghép", nghĩa là ngân sách của từng cấp không tổng hợp từ ngân sách cấp dưới, bao gồm hai phần trong cấu trúc ngân sách địa phương.
+ Phần 1: được sử dụng theo chế độ, phân cấp quản lý của địa phương;
Phần 2 đề cập đến việc sử dụng ngân sách không tuân theo quy định của địa phương, trong khi Hội đồng dân cư địa phương có quyền quyết định về các khoản thu chi trong từng niên độ Hiện tại, khoảng 35% nguồn thu ngân sách đã được giao cho địa phương Thái Lan áp dụng nhiều hình thức trợ cấp ngân sách cho các địa phương, bao gồm trợ cấp có mục tiêu, trợ cấp không có mục tiêu, trợ cấp chung và trợ cấp đặc biệt.
Thái Lan đang chuyển đổi mô hình quản lý ngân sách từ phương pháp phân bổ dựa trên nguồn lực đầu vào sang mô hình dựa vào kết quả đầu ra, gắn liền với kế hoạch chi tiêu trung hạn Quy trình dự toán ngân sách bắt đầu từ tháng 11 hàng năm và được chia thành ba giai đoạn: chuẩn bị và xây dựng dự toán ngân sách từ tháng 11 đến tháng 6 năm sau, thảo luận và thông qua dự toán từ tháng 6 đến tháng 9, và điều chỉnh dự toán trong tháng 9.
Quy trình lập và phân bổ ngân sách địa phương cũng được tiến hành tương tự như ở Trung ương và được tiến hành song song với Trung ương
2.2.2 Cơ sở thực tiễn của quản lý ngân sách xã ở các địa phương Việt Nam
Ngay sau khi luật NSNN được ban hành, Bộ Tài chính đã nhanh chóng phát hành nhiều văn bản hướng dẫn thi hành và tổ chức các lớp tập huấn cho cán bộ chủ chốt trong chính quyền, tài chính và thuế Bộ cũng chỉ đạo các tỉnh, thành phố tổ chức tập huấn tại từng cơ sở Trong quá trình thực hiện, Bộ Tài chính đã phối hợp với các bộ khác để ban hành thêm nhiều văn bản hướng dẫn bổ sung về quản lý, huy động và sử dụng các khoản đóng góp xây dựng cơ sở hạ tầng của xã, cũng như quy chế dân chủ và công khai tài chính cơ sở Mặc dù chưa hoàn thiện và đồng bộ, các chính sách và chế độ hiện có đã tạo ra cơ sở pháp lý cần thiết để thực hiện quản lý ngân sách xã thống nhất trên toàn quốc Kinh nghiệm quản lý ngân sách xã tại huyện Tân Yên, Bắc Giang là một ví dụ điển hình.
Trong những năm qua, NSX huyện Tân Yên đã đảm bảo nguồn tài chính cho các xã hoạt động hiệu quả, góp phần thực hiện tốt các chức năng nhiệm vụ Sự hỗ trợ này đã đóng góp đáng kể vào sự phát triển kinh tế xã hội địa phương, làm thay đổi cơ bản bộ mặt khu vực nông thôn trong huyện.
Luật Ngân sách đã mang lại nhiều chuyển biến tích cực cho ngân sách xã huyện Tân Yên, với việc lập dự toán ngân sách và thực hiện thu chi đúng quy định Các khoản thu ngân sách xã được huy động triệt để, đảm bảo tăng trưởng 10-15% mỗi năm, đáp ứng nhu cầu của chính quyền địa phương Chi ngân sách xã cũng được thực hiện kịp thời, minh bạch, góp phần phát triển kinh tế - xã hội Tuy nhiên, vẫn còn nhiều tồn tại như chất lượng dự toán chưa cao, sai phạm trong thu chi, và tình trạng lãng phí ngân sách Cán bộ quản lý ngân sách còn hạn chế về năng lực, và việc kiểm tra giám sát chưa được thực hiện thường xuyên Kinh nghiệm quản lý ngân sách xã tại thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh có thể là bài học quý giá cho huyện Tân Yên trong việc cải thiện tình hình ngân sách.
Trong những năm gần đây, quản lý ngân sách nhà nước tại thị xã Từ Sơn đã đạt được nhiều kết quả tích cực, đặc biệt là trong năm 2015 khi cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng tích cực với giá trị tổng sản phẩm tăng 14% Tổng thu ngân sách Nhà nước đạt 690,7 tỷ đồng, vượt 129,4% kế hoạch, và thu nhập bình quân đầu người đạt 5860 USD Để đạt được những thành tựu này, HĐND và UBND thị xã Từ Sơn đã tích cực chỉ đạo triển khai các luật và văn bản liên quan đến quản lý ngân sách, đảm bảo thông tin kịp thời đến cán bộ và người dân địa phương.
