Bằng việc đánh giá thực trạng hoạt động thẩm định dự án đầu tư BOT đường bộ tại Ngân hàng TMCP Công thương - Chi nhánh 11 trong những năm gần đây, mục tiêu nghiên cứu của luận văn là nêu ra những hạn chế về hiệu quả hoạt động thẩm định các dự án BOT đường bộ, để từ đó đề xuất các giải pháp ở tầm vi mô để góp phần nâng cao hoạt động thẩm định dự án đầu tư BOT đường bộ tại Ngân hàng TMCP Công thương Chi nhánh 11 nói riêng và hệ thống NHTM nói chung.
HOẠT ĐỘNG THẨM ĐỊNH CÁC DỰ ÁN ĐẦU TƯ BOT ĐƯỜNG BỘ CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI
Cơ sở lý luận về phương thức đầu tư các dự án đường bộ theo hình thức
1.1.1 Phương thức đầu tư BOT đường bộ
1.1.1.1 Khái niệm Đầu tư vào cơ sở hạ tầng như đường bộ, cầu đường bộ hay các công trình đường bộ công cộng là một nhu cầu thiết yếu cho quá trình công nghiệp hóa và tăng trưởng kinh tế Trước đây, Nhà nước thường sử dụng nguồn thu từ thuế hoặc các khoản vay từ các NHTM hay từ các tổ chức kinh tế để tài trợ cho các khoản đầu tƣ này Trong khi chƣa có sự tham gia của các nhà đầu tƣ tƣ nhân thì Nhà nước phải chịu hoàn toàn mọi rủi ro và chi phí đầu tư vào các công trình này Điều đó khiến cho gánh nặng nợ nần và thâm hụt ngân sách vốn là căn bệnh cố hữu ở hầu hết các nước (đặc biệt là các nước đang phát triển) trở nên nặng nề hơn Do vậy, phương thức đầu tư BOT về hệ thống đường bộ ra đời nhằm giải quyết vấn đề trên
Từ những năm 1990, thuật ngữ BOT đã trở nên phổ biến toàn cầu, được xem là phương thức đầu tư hiệu quả cho các dự án xây dựng và phát triển cơ sở hạ tầng, lĩnh vực thường thuộc về Nhà nước Phương thức này hiện nay được coi là lựa chọn tối ưu để đáp ứng nhu cầu đầu tư vào các dự án hạ tầng quy mô lớn mà không bị hạn chế bởi nguồn lực của Nhà nước Đặc biệt, BOT là giải pháp hữu ích cho các nước đang phát triển trong việc xây dựng và nâng cấp hệ thống cơ sở hạ tầng, nhất là khi họ còn gặp khó khăn về vốn, kinh nghiệm và công nghệ.
BOT là mô hình đầu tư tư nhân nhằm xây dựng cơ sở hạ tầng vốn thường thuộc về khu vực Nhà nước Thuật ngữ BOT viết tắt cho "Build – xây dựng, Operate – vận hành, Transfer – chuyển giao".
Trong dự án BOT, doanh nghiệp tư nhân được phép xây dựng và vận hành công trình thay vì cơ quan Nhà nước Sau khi kết thúc giai đoạn đặc quyền, doanh nghiệp sẽ chuyển quyền sở hữu dự án về cho Nhà nước Thời gian đặc quyền được xác định dựa trên khả năng thu hồi nợ và lợi nhuận hợp lý cho doanh nghiệp Theo Ngân hàng Thế giới, đầu tư BOT là hình thức mà nhà đầu tư xây dựng công trình, sau đó khai thác trong một thời gian nhất định để thu hồi vốn và lợi nhuận trước khi chuyển giao cho Nhà nước mà không bồi hoàn.
Tình trạng yếu kém của cơ sở hạ tầng là một trong những nguyên nhân kìm hãm sự phát triển kinh tế và ảnh hưởng đến môi trường đầu tư trực tiếp nước ngoài tại Việt Nam Việc chỉ dựa vào nguồn vốn đầu tư trong nước để cải thiện cơ sở hạ tầng là rất khó khăn, do lĩnh vực này yêu cầu nguồn vốn lớn và thời gian hoàn vốn dài Nền kinh tế đang phát triển cần đầu tư, nhưng nguồn tài trợ cho các yêu cầu này lại hạn chế Do đó, Việt Nam đã nhận thức rằng để xây dựng cơ sở hạ tầng mà không phải tự tài trợ từ nguồn thu nhập hạn chế, việc thu phí và huy động vốn từ khu vực tư nhân là điều cần thiết.
Hoạt động đầu tư các dự án hạ tầng giao thông theo hình thức BOT là một trong những hình thức đầu tư công quan trọng Chính phủ đã đưa ra định nghĩa chung về phương thức đầu tư BOT, cho phép các cơ quan áp dụng các quy định pháp luật cụ thể cho từng dự án Ngày 14/02/2015, Chính phủ ban hành Nghị định số 15/2015/NĐ-CP về đầu tư theo hình thức đối tác công tư, nhằm hoàn thiện và bổ sung các quy định trước đó, thay thế Nghị định số 108/2009/NĐ-CP và Nghị định số 24/2011/NĐ-CP.
Theo CP ngày 05/04/2011, hợp đồng BOT (Hợp đồng xây dựng – kinh doanh – chuyển giao) là thỏa thuận giữa cơ quan Nhà nước và nhà đầu tư để xây dựng công trình hạ tầng Sau khi hoàn thành, nhà đầu tư có quyền kinh doanh công trình trong một khoảng thời gian nhất định, và sau đó sẽ chuyển giao lại cho cơ quan Nhà nước có thẩm quyền.
Phương thức đầu tư BOT, theo nghị định số 15/2015/NĐ-CP, được định nghĩa phù hợp với tinh thần của Ngân hàng Thế giới Đây là hình thức đầu tư đặc thù trong lĩnh vực cơ sở hạ tầng, trong đó nhà đầu tư chịu trách nhiệm xây dựng và khai thác công trình trong một khoảng thời gian hợp lý, tùy thuộc vào từng lĩnh vực và dự án cụ thể Thời gian này cần đủ để nhà đầu tư thu hồi vốn và chi phí, đồng thời đạt được tỷ lệ lợi nhuận hợp lý Sau khi kết thúc thời gian đầu tư, công trình sẽ được chuyển giao không bồi hoàn cho Nhà nước để tiếp tục vận hành và kinh doanh.
1.1.1.2 Ưu nhược điểm của phương thức đầu tư BOT đường bộ
Phương thức đầu tư BOT đường bộ mang lại nhiều ưu điểm cho quốc gia, đặc biệt là trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế nhờ vào quy mô và vốn đầu tư lớn Hình thức này giúp huy động nguồn vốn khan hiếm từ Chính Phủ, bù đắp thiếu hụt ngân sách và tạo ra nguồn thu từ lợi nhuận của các công ty BOT Ngoài ra, nó còn thu hút các nguồn thu ngân sách khác từ các dịch vụ liên quan, tạo ra nhiều việc làm và thu nhập cho người lao động Một điểm nổi bật là phương thức này cho phép tiếp nhận đầu tư mà không làm gia tăng nợ công của Chính Phủ trong giai đoạn chuyển giao.
Nhà nước không phải chi phí nào cho phương thức chuyển giao không bồi hoàn, giúp tiết kiệm tiền lãi từ các khoản vay Thay vì đầu tư bằng hình thức BOT, Nhà nước có thể sử dụng nguồn vốn cho vay để đầu tư vào công trình, từ đó giảm gánh nặng tài chính.
Các dự án BOT đường bộ không chỉ giảm bớt vai trò độc quyền của Nhà nước trong hạ tầng giao thông mà còn thu hút hiệu quả từ các thành phần kinh tế khác Việc khai thác tiềm năng kinh tế, đặc biệt từ khu vực tư nhân, đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng và phát triển cơ sở hạ tầng giao thông Đối với các nước đang phát triển, các dự án này giúp giải quyết vấn đề thiếu hụt vốn, kinh nghiệm và nguồn nhân lực.
Việc khai thác nguồn đầu tư từ khu vực tư nhân vào phát triển cơ sở hạ tầng đường bộ giúp chủ đầu tư thúc đẩy nhanh chóng các dự án quan trọng mà không phải phụ thuộc vào nguồn lực hạn chế từ Chính Phủ Sự tham gia của khu vực tư nhân không chỉ giảm chi phí xây dựng và vận hành mà còn tạo động lực cho các nhà đầu tư thông qua cam kết vốn chủ sở hữu và nguồn thu từ sản phẩm đầu tư, từ đó khuyến khích phát triển, thiết kế, xây dựng và vận hành dự án một cách hiệu quả.
Trước đây, Nhà nước độc quyền các dự án cơ sở hạ tầng giao thông qua các công ty thuộc Bộ Giao thông Vận tải, dẫn đến việc gánh chịu toàn bộ rủi ro và chi phí Tuy nhiên, với sự tham gia của khu vực tư nhân, rủi ro được phân bổ giữa Nhà nước và các doanh nghiệp tư nhân Phương thức đầu tư này có ưu điểm hơn so với hình thức tư nhân hóa, vì Nhà nước vẫn giữ quyền kiểm soát nhất định đối với tiến trình hoạt động của các dự án BOT đường bộ Hơn nữa, khi công trình được chuyển giao cho Nhà nước, nhà đầu tư vẫn có thời hạn bảo lãnh đối với lợi ích thu được từ dự án.
Các dự án đầu tư BOT đường bộ không chỉ mang lại công nghệ tiên tiến và chất lượng lâu dài, mà còn tạo cơ hội học hỏi cho cán bộ và người lao động Chính phủ được chuyển giao công nghệ miễn phí, một lợi ích quan trọng của các dự án này Đối với nhà đầu tư, BOT đường bộ là lĩnh vực tiềm năng với khả năng sinh lời cao, nhờ vào sự hỗ trợ của Chính phủ và nguồn thu ổn định từ các quy định về giá vé, thuế và thời gian thu phí Nhà đầu tư có quyền kiểm soát doanh nghiệp BOT trong thời gian nhất định để thu hồi vốn và lợi nhuận, trong khi rủi ro được chia sẻ với Nhà nước, khác biệt so với các hình thức đầu tư khác.
Phương thức đầu tư BOT đường bộ mặc dù có nhiều ưu điểm, nhưng cũng tồn tại không ít nhược điểm đối với Chính phủ Đây không phải là giải pháp hoàn hảo cho mọi vấn đề, và cần được xem xét kỹ lưỡng để đánh giá tác động toàn diện của nó.