Cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý ngân sách xã
Cơ sở lý luận chung về ngân sách xã
2.1.1 Tổng quan về Ngân sách xã
2.1.1.1 Khái niệm cơ bản về Ngân sách nhà nước và Ngân sách xã a) Khái niệm ngân sách Nhà nước
Theo quy định của Luật Ngân sách Nhà nước năm 2002, Ngân sách Nhà nước (NSNN) bao gồm tất cả các khoản thu và chi mà nhà nước đã được các cơ quan có thẩm quyền phê duyệt và thực hiện trong một năm Mục tiêu của NSNN là đảm bảo việc thực hiện các chức năng và nhiệm vụ của nhà nước.
Theo quy định của Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015, Ngân sách Nhà nước (NSNN) bao gồm tất cả các khoản thu và chi của Nhà nước được dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định, do cơ quan Nhà nước có thẩm quyền quyết định Mục tiêu của NSNN là đảm bảo thực hiện các chức năng và nhiệm vụ của Nhà nước.
Ngân sách nhà nước (NSNN) là một khái niệm lịch sử, phản ánh các mối quan hệ kinh tế trong lĩnh vực phân phối sản phẩm xã hội NSNN đóng vai trò quan trọng như công cụ của Nhà nước để thực hiện các chức năng của mình Sự ra đời của NSNN gắn liền với sự hình thành và tồn tại của thể chế Nhà nước Nó thể hiện tổng thể các mối quan hệ kinh tế giữa Nhà nước và xã hội, phát sinh từ quá trình huy động và sử dụng nguồn tài chính nhằm đảm bảo thực hiện các chức năng của Nhà nước trong mọi hoạt động.
Ngân sách Nhà nước (NSNN) bao gồm ngân sách trung ương (NSTƯ) và ngân sách địa phương (NSĐP) NSTƯ là các khoản thu ngân sách được phân cấp cho trung ương và các khoản chi thuộc nhiệm vụ của cấp trung ương Ngược lại, NSĐP bao gồm các khoản thu ngân sách phân cấp cho địa phương, cùng với thu bổ sung từ NSTƯ và các khoản chi thuộc nhiệm vụ của cấp địa phương Việc phân cấp quản lý ngân sách xác định rõ phạm vi, trách nhiệm và quyền hạn của các cấp chính quyền trong việc quản lý ngân sách nhà nước, phù hợp với phân cấp quản lý kinh tế - xã hội.
Theo Luật tổ chức chính quyền địa phương số 77/2015/QH13, các đơn vị hành chính của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam bao gồm: cấp tỉnh (tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương), cấp huyện (huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh, thành phố thuộc thành phố trực thuộc trung ương), cấp xã (xã, phường, thị trấn) và đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt.
Ngân sách địa phương bao gồm ngân sách cấp tỉnh (tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương), ngân sách cấp huyện (huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh) và ngân sách cấp xã (xã, phường, thị trấn) Hệ thống Ngân sách nhà nước được tổ chức theo một cơ cấu rõ ràng, phản ánh sự phân chia và quản lý tài chính tại các cấp địa phương.
Sơ đồ 2.1: Hệ thống Ngân sách nhà nước Việt Nam
Nguồn: Luật NSNN (2015 b) Khái niệm ngân sách xã
Ngân sách xã là một phần quan trọng trong hệ thống ngân sách nhà nước, được xây dựng và quản lý bởi Uỷ ban nhân dân xã, trong khi Hội đồng nhân dân xã có trách nhiệm quyết định và giám sát Ngân sách này bao gồm các khoản thu và chi của ngân sách xã.
Thu ngân sách xã bao gồm các khoản thu từ ngân sách nhà nước được phân cấp cho xã và các khoản đóng góp tự nguyện từ tổ chức, cá nhân Những khoản này được sử dụng để xây dựng các công trình hạ tầng theo quy định pháp luật, do Hội đồng nhân dân xã quyết định và quản lý.
Thu ngân sách xã bao gồm các khoản thu 100% thuộc ngân sách xã, các khoản thu được phân chia theo tỷ lệ phần trăm giữa ngân sách xã và ngân sách cấp trên, cùng với các khoản thu bổ sung từ ngân sách cấp trên.
Chi ngân sách xã bao gồm các khoản chi cho hoạt động của các cơ quan Nhà nước, Đảng và đoàn thể cấp xã, cùng với các khoản chi liên quan đến quản lý và phát triển kinh tế xã hội theo chức năng và nhiệm vụ của chính quyền cấp xã.
2.1.1.2 Đặc điểm ngân sách xã
Trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, hệ thống ngân sách nhà nước (NSNN) đang được cải thiện và nâng cao hiệu quả tài chính quốc gia Đồng thời, ngân sách nhà nước (NSX) ngày càng thể hiện vai trò quan trọng và hiệu quả trong các hoạt động, góp phần tích cực vào sự phát triển kinh tế - xã hội.
Là một cấp ngân sách trong hệ thống ngân sách nhà nước, ngân sách xã (NSX) sở hữu đầy đủ các đặc điểm chung của ngân sách các cấp chính quyền địa phương.
- Được phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi theo quy định của pháp luật.
- Được quản lý, điều hành theo dự toán và theo chế độ, tiêu chuẩn, định mức do cơ quan có thẩm quyền quy định.
Bên cạnh các đặc điểm chung, NSX còn có các đặc điểm riêng:
NSX là quỹ tài chính do cơ quan chính quyền nhà nước cấp cơ sở quản lý, với hoạt động chính bao gồm huy động nguồn thu (thu NSX) và phân phối, sử dụng quỹ (chi NSX).
Các khoản thu và chi của ngân sách nhà nước (NSX) luôn có tính pháp lý, với các chỉ tiêu thu chi được quy định rõ ràng trong văn bản pháp luật và được pháp luật bảo đảm thực hiện.
Quan hệ thu, chi ngân sách nhà nước (NSX) không chỉ đơn thuần là hoạt động tài chính mà còn phản ánh lợi ích phát sinh giữa hai bên: một bên đại diện cho lợi ích chung của cộng đồng cấp cơ sở thông qua chính quyền cấp xã, và bên kia là các chủ thể kinh tế - xã hội.
Cơ sở thực tiễn về quản lý ngân sách xã
2.2.1 Kinh nghiệm quản lý ngân sách xã của một số địa phương ở Việt Nam * Kinh nghiệm của huyện Lạng Giang, tỉnh Bắc Giang uyện Lạng Giang, tỉnh Bắc Giang là đơn vị làm tốt công tác quản lý NSX.
Là một địa phương thuần nông, ngân sách chủ yếu từ phí, lệ phí và thu đấu thầu theo mùa vụ Nhờ xây dựng dự toán ngân sách sát thực tế và khai thác nguồn thu hiệu quả, xã đã đầu tư xây dựng các công trình phúc lợi phục vụ phát triển kinh tế - xã hội Hằng năm, thu từ tiền sử dụng đất chiếm tỷ lệ lớn trong tổng thu ngân sách xã, với quy trình thực hiện minh bạch Các khoản thu phí, lệ phí và quỹ đất công ích được tận dụng để đáp ứng nhu cầu chi ngân sách Đặc biệt, huyện Lạng Giang đã chú trọng đến việc chi đầu tư xây dựng các công trình phúc lợi, góp phần nâng cao đời sống người dân.
Việc triển khai hướng dẫn thực hiện Luật Ngân sách Nhà nước và các văn bản quy định của Bộ Tài chính, cũng như UBND tỉnh, là rất quan trọng để người dân và hộ kinh doanh nắm rõ Điều này giúp giảm thiểu sự nghi ngờ về các khoản thu-chi ở địa phương, đặc biệt trong lĩnh vực đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB).
Việc lập dự toán ngân sách cần bám sát thực tế và tận dụng triệt để các nguồn thu trên địa bàn, với phân bổ kinh phí hợp lý và tính toán nhiệm vụ chi đầy đủ, kịp thời Hiện tại, tổng thu ngân sách của Lạng Giang đạt khoảng 40 tỷ đồng mỗi năm, chủ yếu từ tiền sử dụng đất Nguồn vốn này được đầu tư vào các công trình phúc lợi như hệ thống điện, đường giao thông, trường học và trạm y tế, đảm bảo tính công khai, minh bạch và hạn chế tình trạng lãng phí, sử dụng không đúng mục đích.
Các khoản thu, chi ngân sách xã được kiểm tra và phản ánh minh bạch dưới sự giám sát của HĐND xã, góp phần tạo niềm tin cho người dân Hiện tại, các trường học, phòng học ở khu lẻ và trạm y tế đã được đầu tư xây dựng kiên cố đạt chuẩn quốc gia Hơn 60% đường giao thông ở các thôn, xóm đã được đổ bê tông xi măng, cùng với nhiều công trình kênh, mương được xây dựng kiên cố từ nguồn vốn này.
- Thường xuyên hướng dẫn, kiểm tra, thẩm tra báo cáo của phòng Tài chính- Kế hoạch huyện.
Đội ngũ cán bộ tài chính xã đang được củng cố, với trang thiết bị làm việc hiện đại đáp ứng yêu cầu kế toán máy Các văn bản về chế độ kế toán mới được cập nhật thường xuyên Kế toán, thủ quỹ và chủ tịch UBND xã được bồi dưỡng nghiệp vụ tài chính định kỳ, từ đó nâng cao ý thức trách nhiệm trong công việc.
Để nâng cao hiệu quả quản lý, cần phát huy dân chủ và công khai minh bạch trong nội bộ cán bộ công chức xã và nhân dân, nhằm tăng cường kiểm tra, giám sát, kịp thời khắc phục hạn chế và ngăn chặn tiêu cực Đồng thời, các ngành chức năng của huyện cần tích cực hướng dẫn và kiểm tra nghiệp vụ tài chính ở xã, hỗ trợ UBND huyện trong việc chỉ đạo và điều hành, góp phần quản lý tốt ngân sách xã.
* Kinh nghiệm ở tỉnh Vĩnh Phúc
Kết quả đánh giá về cân đối thu chi ngân sách Nhà nước (NSNN) tại Vĩnh Phúc trong những năm qua cho thấy nhiều thành công đáng khích lệ Tỉnh đã từ một địa phương chỉ đủ nguồn thu cho chi tiêu thường xuyên, nay đã trở thành một trong những khu vực có nguồn thu cao nhất cả nước và khu vực đồng bằng Sông Hồng, đồng thời tự cân đối ngân sách NSNN đã từng bước đáp ứng yêu cầu về nguồn lực, tạo điều kiện vật chất quan trọng cho sự ổn định chính trị và phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm an ninh, quốc phòng, và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho nhân dân, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của các thành phần kinh tế ở nông thôn.
Mặc dù đã đạt được một số kết quả trong hoạt động tài chính NSX tại Vĩnh Phúc, nhưng vẫn tồn tại nhiều vấn đề khó khăn, đặc biệt là sự hiểu biết hạn chế của người dân và một số đại biểu HĐND cấp xã Thiếu kiến thức này đã cản trở họ trong việc quản lý, giám sát và đóng góp ý kiến cho NSX Chất lượng giám sát và kiểm tra NSX ở một số khu vực chưa đáp ứng được mong đợi của người dân Hơn nữa, do thiếu hiểu biết toàn diện, nhiều người dân đã gửi khiếu kiện kéo dài, gây khó khăn cho chính quyền trong việc giải thích và xử lý các vụ việc này Để khắc phục những bất cập này, tỉnh Vĩnh Phúc đã triển khai một số giải pháp cụ thể.
Nâng cao kiến thức cho người dân về giám sát và quản lý nhà sản xuất (NSX) là một việc làm cần thiết, phù hợp với mong muốn của ngành tài chính, chính quyền địa phương và nhân dân trong việc giải quyết các vấn đề liên quan đến NSX.
Việc thực hiện công khai, dân chủ và minh bạch trong lập, chấp hành và quyết toán ngân sách đã góp phần tăng thu ngân sách từ thuế, phí và các nguồn đóng góp của nhân dân Nhờ đó, ngân sách đã cơ bản đáp ứng được chi thường xuyên, chi đầu tư phát triển và chi trả nợ Nhiều xã trong tỉnh đã đạt được thành công trong công tác này, dẫn đến sự phát triển kinh tế - xã hội, củng cố cơ sở vật chất và cải thiện đời sống nhân dân một cách rõ rệt.
Nâng cao năng lực quản lý ngân sách của cán bộ tại địa phương, đặc biệt là cán bộ làm công tác ngân sách ở các xã, thị trấn, là một nhiệm vụ quan trọng Trong năm 2012, Sở Tài chính tỉnh đã phối hợp với UBND tỉnh tổ chức 05 đợt tập huấn, với tổng cộng 20 lớp học và hơn 600 lượt người tham gia Nội dung tập huấn bao gồm chế độ kế toán mới theo Thông tư số 146/TT-BTC, quản lý vốn đầu tư xây dựng cơ bản, triển khai hệ thống TABMIS, và công tác quản lý tài chính tại thôn, khu dân cư.
- Tập trung nguồn lực đầu tư cơ sở vật chất, hệ thống hạ tầng thông tin phục vụ công tác quản lý NSX trên địa bàn toàn tỉnh.
Tăng cường phân cấp ngân sách nhà nước (NSNN) là một yếu tố quan trọng trong quản lý tài chính địa phương, với việc NSX ngày càng được trao quyền sâu hơn trong việc thu ngân sách Theo Nghị quyết số 22/2010/NQ-HĐND ngày 22/12/2010, NSX được hưởng 70% từ thuế môn bài và thuế tài nguyên khu vực doanh nghiệp nhà nước (DNNN) và đầu tư nước ngoài (ĐTNN) Bên cạnh đó, NSX cũng nhận 80% từ thu tiền sử dụng đất từ quỹ đất đấu giá nhằm tạo vốn cho xây dựng hạ tầng và đấu giá đất dịch vụ của các dự án do cấp xã làm chủ đầu tư.
Công tác thanh tra và kiểm tra được thực hiện liên tục, giúp phát hiện kịp thời các sai sót trong quản lý ngân sách nhà nước (NSNN) và ngân sách xã (NSX).
2.2.2 Bài học rút ra cho huyện Văn Lâm
2.2.2.1 Đánh giá chung công tác quản lý ngân sách xã tại huyện Văn Lâm
Tình hình sản xuất kinh doanh gặp nhiều khó khăn trong thời gian qua,
Chính phủ đã thực hiện nhiều biện pháp điều hành ngân sách như gia hạn, giãn, hoãn và miễn giảm thuế, đồng thời chỉ đạo không triển khai một số công trình xây dựng cơ bản mới và cắt giảm các khoản mua sắm, sửa chữa để đảm bảo cân đối ngân sách các cấp, bao gồm ngân sách huyện và xã Công tác thu ngân sách của huyện được cải thiện nhờ sự chỉ đạo của các cấp ủy đảng, chính quyền và nỗ lực của các cơ quan chuyên môn, với việc tăng cường rà soát nguồn thu, đặc biệt là qua đấu giá quyền sử dụng đất, thu tiền đất dôi dư và nợ đọng thuế Tuy nhiên, việc ban hành văn bản chỉ đạo vẫn còn chậm và sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý ngân sách chưa thật sự chặt chẽ.