Cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý ngân sách xã
Cơ sở lý luận chung về ngân sách xã
2.1.1 Tổng quan về Ngân sách xã
2.1.1.1 Khái niệm cơ bản về Ngân sách nhà nước và Ngân sách xã a) Khái niệm ngân sách Nhà nước
Theo quy định của Luật Ngân sách Nhà nước năm 2002, Ngân sách Nhà nước (NSNN) bao gồm tất cả các khoản thu và chi của nhà nước, được quyết định bởi cơ quan nhà nước có thẩm quyền và thực hiện trong một năm, nhằm đảm bảo thực hiện các chức năng và nhiệm vụ của nhà nước.
Theo Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015, Ngân sách Nhà nước (NSNN) bao gồm tất cả các khoản thu và chi được dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định, do cơ quan Nhà nước có thẩm quyền quyết định Mục tiêu của NSNN là đảm bảo thực hiện các chức năng và nhiệm vụ của Nhà nước.
Ngân sách nhà nước (NSNN) là một khái niệm lịch sử, phản ánh các mối quan hệ kinh tế trong lĩnh vực phân phối sản phẩm xã hội NSNN được sử dụng như một công cụ để Nhà nước thực hiện các chức năng của mình, đồng thời gắn liền với sự ra đời và tồn tại của thể chế Nhà nước Nó bao gồm các mối quan hệ kinh tế giữa Nhà nước và xã hội, phát sinh trong quá trình huy động và sử dụng nguồn tài chính nhằm đảm bảo thực hiện các chức năng của Nhà nước đối với mọi hoạt động.
Ngân sách nhà nước (NSNN) bao gồm ngân sách trung ương (NSTƯ) và ngân sách địa phương (NSĐP) NSTƯ là các khoản thu ngân sách thuộc trách nhiệm của trung ương, trong khi NSĐP là các khoản thu ngân sách dành cho địa phương, bao gồm cả nguồn bổ sung từ NSTƯ Phân cấp quản lý ngân sách xác định rõ phạm vi, trách nhiệm và quyền hạn của các cấp chính quyền và đơn vị dự toán ngân sách trong việc quản lý ngân sách nhà nước, đảm bảo phù hợp với cơ cấu quản lý kinh tế - xã hội.
Theo Luật tổ chức chính quyền địa phương số 77/2015/QH13, các đơn vị hành chính của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam bao gồm: cấp tỉnh (tỉnh và thành phố trực thuộc trung ương), cấp huyện (huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh và thành phố thuộc thành phố trực thuộc trung ương), cấp xã (xã, phường, thị trấn) và đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt.
Ngân sách địa phương bao gồm ngân sách cấp tỉnh (tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương), ngân sách cấp huyện (huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh) và ngân sách cấp xã (xã, phường, thị trấn) Cơ cấu tổ chức của hệ thống Ngân sách nhà nước được mô tả qua sơ đồ cụ thể.
Sơ đồ 2.1: Hệ thống Ngân sách nhà nước Việt Nam
Nguồn: Luật NSNN (2015 b) Khái niệm ngân sách xã
Ngân sách xã là một phần quan trọng trong hệ thống ngân sách nhà nước, được xây dựng và quản lý bởi Uỷ ban nhân dân xã, trong khi Hội đồng nhân dân xã có trách nhiệm quyết định và giám sát Ngân sách xã bao gồm các khoản thu và chi của ngân sách địa phương.
Thu ngân sách xã bao gồm các khoản thu từ ngân sách nhà nước được phân cấp cho xã và các khoản đóng góp tự nguyện từ tổ chức, cá nhân Những khoản thu này được sử dụng để xây dựng các công trình hạ tầng theo quy định pháp luật, do Hội đồng nhân dân xã quyết định đưa vào quản lý ngân sách xã.
Thu ngân sách xã bao gồm các khoản thu ngân sách xã nhận 100%, các khoản thu được phân chia theo tỷ lệ phần trăm giữa ngân sách xã và ngân sách cấp trên, cùng với các khoản thu bổ sung từ ngân sách cấp trên.
Chi ngân sách xã bao gồm các khoản chi cho hoạt động của cơ quan Nhà nước, Đảng và đoàn thể cấp xã, cùng với các khoản chi cho quản lý và phát triển kinh tế xã hội theo chức năng và nhiệm vụ của chính quyền cấp xã.
2.1.1.2 Đặc điểm ngân sách xã
Trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, hệ thống ngân sách nhà nước (NSNN) ngày càng được cải thiện, nâng cao hiệu quả tài chính quốc gia Đồng thời, ngân sách nhà nước (NSX) cũng khẳng định vai trò quan trọng và hiệu quả trong việc hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội.
Là một phần của ngân sách nhà nước, ngân sách xã (NSX) sở hữu những đặc điểm chung của ngân sách cấp chính quyền địa phương, bao gồm tính minh bạch, trách nhiệm và khả năng đáp ứng nhu cầu của cộng đồng.
- Được phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi theo quy định của pháp luật.
- Được quản lý, điều hành theo dự toán và theo chế độ, tiêu chuẩn, định mức do cơ quan có thẩm quyền quy định.
Bên cạnh các đặc điểm chung, NSX còn có các đặc điểm riêng:
NSX là quỹ tài chính do cơ quan chính quyền nhà nước cấp cơ sở quản lý Hoạt động của quỹ này bao gồm hai khía cạnh chính: huy động nguồn thu vào quỹ, được gọi là thu NSX, và phân phối, sử dụng quỹ, được gọi là chi NSX.
Các khoản thu, chi của ngân sách Nhà nước (NSX) luôn có tính pháp lý, với các chỉ tiêu thu chi được quy định rõ ràng trong văn bản pháp luật và được pháp luật đảm bảo thực hiện.
Quan hệ thu, chi ngân sách nhà nước (NSX) không chỉ đơn thuần là giao dịch tài chính, mà còn phản ánh mối quan hệ lợi ích giữa hai bên: một bên là lợi ích chung của cộng đồng cấp cơ sở, được đại diện bởi chính quyền cấp xã, và bên kia là các chủ thể kinh tế - xã hội.
Cơ sở thực tiễn về quản lý ngân sách xã
2.2.1 Kinh nghiệm quản lý ngân sách xã của một số địa phương ở Việt Nam * Kinh nghiệm của huyện Lạng Giang, tỉnh Bắc Giang uyện Lạng Giang, tỉnh Bắc Giang là đơn vị làm tốt công tác quản lý NSX.
Là địa phương thuần nông, ngân sách chủ yếu đến từ phí, lệ phí và thu đấu thầu theo mùa vụ từ quỹ đất công ích HĐND xã quyết định huy động đóng góp từ tổ chức, cá nhân để đầu tư cơ sở hạ tầng Những năm qua, việc xây dựng dự toán ngân sách sát thực tế và công khai, minh bạch đã giúp xã đầu tư các công trình phúc lợi phục vụ phát triển kinh tế - xã hội Hằng năm, thu từ tiền sử dụng đất chiếm tỷ lệ lớn trong tổng thu ngân sách và được thực hiện đúng quy trình Các nguồn thu phí, lệ phí và quỹ đất công ích cũng được tận dụng hiệu quả Trong chi ngân sách, ngoài các khoản chi thường xuyên, đầu tư cho các công trình phúc lợi được ưu tiên Huyện Lạng Giang đã thực hiện nhiều giải pháp hiệu quả để đạt được những kết quả này.
Việc triển khai hướng dẫn thực hiện Luật Ngân sách Nhà nước và các văn bản quy định của Bộ Tài chính cùng UBND tỉnh là rất quan trọng Điều này giúp người dân và hộ kinh doanh nắm rõ quy định, từ đó giảm thiểu nghi ngờ về các khoản thu-chi tại địa phương, đặc biệt trong lĩnh vực đầu tư xây dựng cơ bản.
Việc lập dự toán ngân sách cần bám sát thực tế và tận dụng triệt để các nguồn thu trên địa bàn, với tổng thu ngân sách Lạng Giang đạt khoảng 40 tỷ đồng/năm, chủ yếu từ tiền sử dụng đất Nguồn vốn này được đầu tư vào các công trình phúc lợi như điện, đường giao thông, trường học và trạm y tế, đảm bảo công khai minh bạch và hạn chế lãng phí, sử dụng không đúng mục đích.
Các khoản thu chi của ngân sách xã được kiểm tra và phản ánh minh bạch dưới sự giám sát của HĐND, tạo niềm tin cho người dân Hiện nay, các trường học, phòng học ở khu lẻ và trạm y tế đã được đầu tư xây dựng kiên cố đạt chuẩn quốc gia; 60% đường giao thông ở các thôn, xóm được bê tông hóa; nhiều công trình kênh, mương cũng đã được xây dựng kiên cố từ nguồn vốn này.
- Thường xuyên hướng dẫn, kiểm tra, thẩm tra báo cáo của phòng Tài chính- Kế hoạch huyện.
Đội ngũ cán bộ tài chính xã đã được kiện toàn và trang bị đầy đủ phương tiện làm việc để thực hiện kế toán máy Các văn bản về chế độ kế toán mới cũng được cập nhật thường xuyên Nhờ thường xuyên được bồi dưỡng nghiệp vụ tài chính, kế toán, thủ quỹ và chủ tịch UBND xã đã nâng cao ý thức trách nhiệm trong công việc.
Phát huy dân chủ và công khai minh bạch trong đội ngũ cán bộ công chức xã cùng với nhân dân là cần thiết để tăng cường kiểm tra, giám sát, từ đó kịp thời uốn nắn và khắc phục những hạn chế, ngăn chặn dấu hiệu tiêu cực Ngoài ra, các ngành chức năng của huyện cũng cần tích cực hướng dẫn và kiểm tra nghiệp vụ tài chính ở xã, giúp UBND huyện chỉ đạo và điều hành hiệu quả, góp phần quản lý tốt ngân sách xã.
* Kinh nghiệm ở tỉnh Vĩnh Phúc
Đánh giá kết quả cân đối thu chi ngân sách Nhà nước tại Vĩnh Phúc trong những năm qua cho thấy những thành công đáng khích lệ Tỉnh đã chuyển mình từ việc chỉ đủ chi cho tiêu dùng sang trở thành một trong những địa phương có nguồn thu cao nhất cả nước và khu vực đồng bằng Sông Hồng, đồng thời tự cân đối ngân sách Ngân sách Nhà nước đã dần đáp ứng yêu cầu về nguồn lực, đóng vai trò quan trọng trong việc ổn định chính trị, phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo an ninh, quốc phòng, và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho nhân dân, tạo điều kiện thuận lợi cho các thành phần kinh tế ở nông thôn phát triển.
Mặc dù đã đạt được một số kết quả trong hoạt động tài chính NSX ở Vĩnh Phúc, nhưng vẫn còn nhiều vấn đề khó khăn và yếu kém Sự hạn chế trong hiểu biết của người dân và một số đại biểu HĐND cấp xã đã ảnh hưởng đến khả năng quản lý, giám sát và đóng góp ý kiến vào việc xây dựng NSX Chất lượng giám sát và kiểm tra NSX tại một số địa phương chưa đáp ứng được yêu cầu của người dân Hơn nữa, việc thiếu hiểu biết toàn diện về NSX dẫn đến những khiếu kiện kéo dài, gây khó khăn cho chính quyền trong việc giải thích và xử lý các vụ việc Để khắc phục những bất cập này, tỉnh Vĩnh Phúc đã chú trọng triển khai một số giải pháp cụ thể.
Nâng cao kiến thức cho người dân trong việc giám sát và quản lý ngân sách nhà nước (NSX) là một nhiệm vụ quan trọng, đáp ứng mong muốn của ngành tài chính, chính quyền địa phương và cộng đồng Việc này không chỉ giúp cải thiện hiệu quả quản lý tài chính mà còn tăng cường sự minh bạch và trách nhiệm trong việc sử dụng nguồn lực công.
Việc công khai, dân chủ và minh bạch trong lập, chấp hành và quyết toán ngân sách đã góp phần tăng thu ngân sách từ thuế, phí và các nguồn đóng góp của nhân dân Nhờ đó, ngân sách đã đáp ứng được chi thường xuyên, chi đầu tư phát triển và chi trả nợ Nhiều xã trong tỉnh đã thực hiện tốt công tác này, dẫn đến sự phát triển kinh tế - xã hội, cải thiện cơ sở vật chất và nâng cao đời sống của người dân.
Nâng cao năng lực quản lý ngân sách của cán bộ địa phương, đặc biệt là cán bộ làm công tác ngân sách tại các xã, thị trấn, là một nhiệm vụ quan trọng Năm 2012, Sở Tài chính tỉnh đã phối hợp với UBND tỉnh tổ chức 05 đợt tập huấn với 20 lớp học, thu hút hơn 600 người tham gia Các khóa học tập trung vào chế độ kế toán mới theo Thông tư số 146/TT-BTC, quản lý vốn đầu tư xây dựng cơ bản, triển khai hệ thống TABMIS và quản lý tài chính tại thôn, khu dân cư.
- Tập trung nguồn lực đầu tư cơ sở vật chất, hệ thống hạ tầng thông tin phục vụ công tác quản lý NSX trên địa bàn toàn tỉnh.
Tăng cường phân cấp ngân sách nhà nước (NSNN) là một xu hướng quan trọng, trong đó ngân sách xã (NSX) được giao quyền thu ngày càng sâu hơn Theo Nghị quyết số 22/2010/NQ-HĐND ngày 22/12/2010, NSX được hưởng 70% từ thuế môn bài và thuế tài nguyên khu vực doanh nghiệp nhà nước (DNNN) và đầu tư nước ngoài (ĐTNN), bên cạnh đó, NSX cũng nhận 80% từ thu tiền sử dụng đất từ quỹ đất đấu giá phục vụ xây dựng hạ tầng và đấu giá đất dịch vụ của các dự án do cấp xã làm chủ đầu tư.
Công tác thanh tra và kiểm tra được thực hiện thường xuyên nhằm kịp thời phát hiện các sai sót trong quản lý ngân sách nhà nước (NSNN), đặc biệt là trong quản lý ngân sách xã (NSX).
2.2.2 Bài học rút ra cho huyện Văn Lâm
2.2.2.1 Đánh giá chung công tác quản lý ngân sách xã tại huyện Văn Lâm
Tình hình sản xuất kinh doanh gặp nhiều khó khăn trong thời gian qua,
Chính phủ đã triển khai nhiều biện pháp điều hành ngân sách như gia hạn, giãn, hoãn và miễn giảm thuế, đồng thời chỉ đạo không thực hiện một số công trình xây dựng cơ bản mới và cắt giảm các khoản mua sắm, sửa chữa để đảm bảo cân đối ngân sách ở các cấp, bao gồm ngân sách huyện và xã Công tác thu ngân sách của huyện được thực hiện dưới sự chỉ đạo của các cấp ủy đảng và chính quyền, cùng với nỗ lực của các cơ quan chuyên môn, trong đó việc rà soát nguồn thu, đặc biệt là đấu giá quyền sử dụng đất, thu tiền đất dôi dư và nợ đọng thuế được tăng cường Tuy nhiên, việc ban hành văn bản chỉ đạo vẫn còn chậm, và sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý ngân sách chưa thật sự chặt chẽ.