Trờng Đại học Vinh Khoa ngữ văn ====*****==== lê thị dung đặc điểm từ địa phơng thổ ngữ nông cống Khoá luận tốt nghiệp đại học Chuyên ngành: ngôn ngữ Vinh 2010 Trờng Đại học Vinh Khoa ngữ văn ====*****==== đặc điểm từ địa phơng thổ ngữ nông cống Khoá luận tốt nghiệp đại học Chuyên ngành: ngôn ngữ Giáo viên hớng dẫn: pgs.ts. hoàng trọng canh Sinh viên thực hiện: lê thị dung Lớp: 47B1 - Văn Vinh 2010 2 LỜI CẢM ƠN Thổ ngữ Nông Cống là thổ ngữ đặc trưng của phương ngữ Thanh Hóa, nó só sự khác biệt nhất định với phương ngữ Thanh Hóa. Do vậy, chúng tôi đã chọn đề tài: Đặc điểm từ địa phương thổ ngữ Nông Cống. Đây là một đề tài mới mẻ và lý thú. Đi sâu vào nghiên cứu đề tài, chúng ta không chỉ hiểu sâu hơn về đặc điểm từ địa phương Nông Cống mà là khám phá phương ngữ Thanh Hóa nói riêng và phương ngữ Bắc Trung Bộ nói chung cũng như quá trình vận động, phát triển của tiếng Việt trong lịch sử. Em xin chân thành cảm ơn các Thầy, Cô giáo khoa Ngữ Văn, Đại học Vinh và nhất là các thầy Cô trong tổ ngôn ngữ đã tận tình giúp đỡ em trong những năm qua. Đặc biệt em xin bày tỏ lòng biết ơn đến Thầy giáo PGS -TS Hoàng Trọng Canh đã tận tình chỉ bảo và hướng dẫn để em hoàn thành khóa luận của mình. Xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè thời gian qua đã luôn bên em, giúp đỡ động viên. Nhân dịp này, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến tất cả. Một lần nữa xin chân thành cảm ơn ! Tác giả Lê Thị Dung 3 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU .1 1. Lý do chọn đề tài 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 3 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .4 4. Đối tượng nghiên cứu .5 5. Phương pháp nghiên cứu 6 6. Cấu trúc khóa luận 7 . . . . . . 8 CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 8 1.1. Phương ngữ một mặt biểu hiện của tính đa dạng của ngôn ngữ dân tộc 8 1.1.1. Khái niệm và quá trình hình thành ngôn ngữ dân tộc 8 1.1.2. Phương ngữ - quá trình hình thành ngôn ngữ dân tộc .9 1.2. Vài nét về phương ngữ nói chung .11 1.2.1. Các phương ngữ trong tiếng Việt và lịch sử nghiên cứu chúng 11 1.2.2.Phương ngữ, thổ ngữ Thanh Hóa .16 1.3. Vài nét về Nông Cống và thổ ngữ Nông Cống 21 1.3.1. Vài nét về địa lý tự nhiên, lịch sử, con người Nông Cống 21 1.3.2. Thổ ngữ Nông Cống 23 CHƯƠNG 2. ĐẶC ĐIỂM NGỮ ÂM TỪ ĐỊA PHƯƠNG NÔNG CỐNG 26 2.1 Diện mạo của từ địa phương Nông Cống qua các loại từ xét về cấu tạo và từ loại .26 2.2 Đặc điểm ngữ âm của từ địa phương Nông Cống .28 2.2.1 Tương ứng phụ âm đầu .28 2.2.2 Những tương ứng phần vần 32 2.2.3 Những tương ứng thanh điệu 37 4 2.3 Tiểu kết 37 CHƯƠNG 3. NHỮNG ĐẶC ĐIỂM NGỮ NGHĨA CỦA TỪ ĐỊA PHƯƠNG NÔNG CỐNG .39 3.1 Những từ có sự tương ứng ngữ âm và có sự biến đổi ít nhiều về nghĩa 40 5 3.2 Những từ có sự tương ứng ngữ âm và có sự biến đổi ít nhiều về nghĩa 44 3.3 Những từ cùng âm xê dịch ít nhiều về nghĩa .48 3.4 Những từ giống âm nhưng khác nghĩa 55 3.5 Những từ khác âm nhưng tương đồng về nghĩa 60 3.6 Những từ khác âm, khác nghĩa 64 3.7 Tiểu kết 68 KẾT LUẬN 70 TÀI LIỆU THAM KHẢO 73 PHỤ LỤC BẢNG TỪ ĐỊA PHƯƠNG NÔNG CỐNG MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Tiếng Việt là ngôn ngữ thống nhất trong sự đa dạng, tính đa dạng của ngôn ngữ dân tộc được thể hiện ở sự khác nhau của các vùng phương ngữ, các tầng lớp xã hội. Ngoài ra, tính đa dạng của ngôn ngữ còn thể hiện ở phong cách khác nhau, do đó tìm hiểu phương ngữ là góp phần tìm hiểu sự phong phú, đa dạng của bức tranh tiếng Việt. Theo cách phân chia của một số nhà nghiên cứu, phương ngữ Thanh Hóa là tiểu vùng của vùng Phương Ngữ Bắc Trung Bộ (gồm phương ngữ Nghệ Tĩnh và phương ngữ Bình Trị Thiên) song Phương ngữ Thanh Hóa lại mang các đặc điểm chuyển tiếp của Phương ngữ Bắc Bộ Và phương ngữ Bắc Trung Bộ. “Thanh Hóa là một tỉnh mang tính trung gian giữa Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ; Phía bắc giáp 3 tỉnh: Sơn la, Hòa Bình, Ninh Bình; Phía nam và tây nam nằm kề Nghệ An; Phía Tây nối liền sông núi của Tỉnh Hủa Phăn của nước Cộng Hòa Nhân dân Lào; Phía đông mở ra phần giữa của vùng Vịnh Bắc Bộ thuộc biển đông với đường bờ biển dài 102 km và một thềm lục địa khá rộng" [31]. Nông Cống là vùng thuộc phía Nam của tỉnh Thanh Hóa gần giáp với Nghệ An. Do vị trí đặc biệt như vậy, nên thổ ngữ Nông Cống, có thể mang đặc trưng của phương ngữ Thanh Hóa, có thể vừa mang đặc trưng của phương ngữ Nghệ Tĩnh. Đó là vùng thổ ngữ chuyển tiếp từ phương ngữ Bắc Bộ xuống vùng phương ngữ Bắc Trung Bộ. Khóa luận này khảo sát các đơn vị từ vựng tiếng Việt, được thể hiện với sự khác biệt nhất định về ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp so với ngôn ngữ toàn dân ở khu vực dân cư Nông Cống. Như vậy nghiên cứu thổ ngữ Nông Cống là việc làm cần thiết bởi sự khác biệt về ngữ âm và ngữ nghĩa giữa từ địa phương thổ ngữ Nông Cống với ngôn ngữ toàn dân là khá sõ. Mặt khác, theo các nhà nghiên cứu, Phương ngữ Thanh Hóa nói chung và thổ ngữ Nông Cống nói riêng là một trong những vùng còn lưu giữ nhiều yếu tố cổ của tiếng Việt. Nó được hình thành sớm cùng với phương ngữ Nghệ Tĩnh và phương ngữ Bình Trị Thiên mang nhiều yếu tố cổ và cho thấy khá rõ nét về quá trình phát triển và biến đổi 7 của lịch sử tiếng Việt. Nên việc khảo sát vốn từ địa phương thuộc địa bàn dân cư này có thể góp phần thêm cứ liệu cho việc nghiên cứu tiếng Việt. Nghiên cứu lớp từ địa phương thổ ngữ Nông Cống có thể giúp làm sõ nhiều vấn đề. Trước hết, qua việc thu thập, miêu tả so sánh, bộ mặt thổ ngữ Nông Cống sẽ được hiện lên với những đặc điểm ngữ âm, từ vựng – ngữ nghĩa chủ yếu. Một mặt khác, nghiên cứu thổ ngữ Nông Cống cho thấy sõ quá trình vận động biến đổi của vùng phương ngữ Bắc Bộ xuống vùng Phương ngữ Bắc Trung Bộ. Như ta đã biết trong một chừng mực nhất định, việc nghiên cứu ngữ âm, ngữ nghĩa, ngữ pháp dưới góc độ nghiên cứu ngôn ngữ, văn hóa, lịch sử tiếng Việt nói chung hay các vùng phương ngữ, thổ ngữ nói riêng đều phải dựa trên cơ sở vốn từ. Cho nên, yêu cầu thu thập, khảo sát vốn từ là một yêu cầu tất yếu, nhất là trong xu thể tất yếu của việc hiện đại hóa hiện nay, việc giao lưu tiếp xúc giữa các vùng, các tầng lớp xã hội ngày càng mở rộng, thường xuyên, phạm vi sử dụng từ ngữ địa phương ngày càng thu hẹp một cách nhanh chóng, xét về địa lý dân cư cũng như tầng lớp dân cư sử dụng nó. Mặt khác, chúng ta biết, từ địa phương là nơi lưu giữ những yếu tố về văn hóa địa phương, biểu hiện ở người nói, ở giao tiếp nếu chúng ta muốn góp phần vào việc làm sõ bản sắc địa phương thì thực tiễn đang diễn ra như trên đòi hỏi việc thu thập vốn từ địa phương là cấp bách và nó có ý nghĩa hơn bao giờ hết. Đề tài nghiên cứu này cũng chính không ngoài ý nghĩa đó. Xuất phát từ những yêu cầu lý luận như trên, chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài này, tiến hành thu thập được vốn từ làm cơ sở để chúng tôi khám phá, tìm hiểu tiếp những vấn đề có liên quan đến các thổ ngữ khác của phương ngữ Thanh Hóa. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Lâu nay, giới nghiên cứu đều cho rằng vùng phương ngữ Bắc Trung Bộ gồm ba tiểu vùng: Phương ngữ Thanh Hóa; phương ngữ Nghệ Tĩnh; phương ngữ Bình Trị Thiên. Vị trí của vùng phương ngữ Nghệ Tĩnh và phương ngữ Bình Trị Thiên trong vùng phương ngữ Bắc Trung Bộ đã được xác định khá rõ 8 trong nhiều công trình của các nhà ngữ học cuối thể kỷ 20, còn phương ngữ Thanh Hóa được ít nhà nghiên cứu quan tâm. Hiện tại, có vài ba công trình nghiên cứu về phương ngữ Thanh Hóa nhưng chưa thống nhất. Thanh hóa là một tỉnh mang tính trung gian giữa Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Do vị trí đặc biệt như vậy, nên phương ngữ Thanh Hóa vừa mang đặc điểm của vùng phương ngữ Bắc Bộ, lại ít nhiều mang đặc điểm chuyển tiếp từ vùng phương ngữ Bắc Bộ xuống vùng Phương ngữ Bắc Trung Bộ. Có thể thấy, nếu dựa vào tiêu chí ngữ âm ta có thể xếp phương ngữ Thanh Hóa vào vùng phương ngữ Bắc Bộ nhưng nếu dựa vào tiêu chí từ vựng – ngữ nghĩa thì ta lại có thể xếp phương ngữ Thanh Hóa vào vùng phương ngữ Bắc Trung Bộ. Theo chúng tôi, nếu xếp Phương ngữ Thanh Hóa vào vùng phương ngữ Bắc Trung Bộ sẽ có những hữu ích sau đây: - Phán ánh được tính chất phức tạp của bản thân phương ngữ Thanh Hóa, - Phản ánh được mối quan hệ giữa phương ngữ Thanh Hóa với phương ngữ Nghệ Tĩnh và phương ngữ Bình Trị Thiên, - Phản ánh được vai trò chuyển tiếp của phương ngữ Thanh Hóa từ vùng phương ngữ Bắc Bộ sang vùng phuơng ngữ Bắc Trung Bộ. Trên đường chuyển tiếp ấy, hiện nay phương ngữ Thanh Hóa nghiêng về phương ngữ Bắc Trung Bộ hơn. Do đó, mặc dù còn nhiều ý kiến nhưng chúng tôi cho rằng Phương ngữ Thanh Hóa là một tiểu vùng trong vùng phương ngữ Bắc Trung Bộ. Người quan tâm nhiều nhất đến phương ngữ Thanh Hóa đó là tác giả Phạm Văn Hảo. Quan điểm về vị trí của tiếng Thanh Hóa được tác giả thể hiện trong bài “Về một số đặc trưng tiếng Thanh Hóa, thổ ngữ chuyển tiếp giữa phương ngữ Bắc Bộ và phương ngữ bắc Trung Bộ” [15, T 55 - 56]. Đây là công trình gợi ý cho chúng tôi nhiều vấn đề về đặc điểm từ địa phương Thanh Hóa nói chung và thổ ngữ Nông Cống nói riêng. Ở công trình này, Ông cùng chung quan điểm với các tác giả Hoàng Thị Châu, Trương Văn Sinh, Nguyễn Thành Thân về việc xem phương ngữ Thanh Hóa là phương ngữ chuyển tiếp giữa phương ngữ Bắc Bộ và phương ngữ Bắc Trung Bộ. Nông Cống là địa phương có đặc điểm phát âm cũng như dùng từ địa phương khá đặc biệt trong phương ngữ Thanh Hóa cũng như trong khu vực Bắc 9 Trung Bộ. Sự đặc biệt của từ địa phương Nông Cống phần nào cũng được thể hiện trong các công trình Nghiên cứu về phương ngữ Thanh Hóa của Phạm Văn Hảo, Hoàng Thị Châu (1989), nhưng thực sự chưa đầy đủ. Thiết nghĩ, có thể bắt đầu bằng một việc làm cụ thể hơn, đầy đủ toàn diện hơn, đó là trên cơ sở nghiên cứu chung về từ địa phương thổ ngữ Nông Cống để tìm thấy một trong các đặc điểm riêng góp phần và làm rõ hơn đặc điểm từ vựng phương ngữ Thanh Hóa. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1.Mục đích Nghiên cứu đặc điểm lớp từ địa phương Nông Cống là nhằm góp phần cùng với các tác giả đi trước xác định một bức tranh toàn cảnh về vốn từ địa phương Thanh Hóa nói chung và thổ ngữ Nông Cống nói riêng, làm cho diện mạo bức tranh chung về từ ngữ của phương ngữ Bắc Trung Bộ hiện lên sõ nét hơn. Trên cơ sở vốn từ ngữ đã thu thập được, qua so sánh đối chiếu trên những tiểu loại cụ thể, xét trên mặt âm thanh và ý nghĩa khóa luận sẽ cố gắng rút ra những đặc trưng, những dị biệt chủ yếu về mặt ngữ âm, từ vựng - ngữ nghĩa của lớp từ địa phương thổ ngữ Nông Cống so với từ toàn dân và các phương ngữ khác. Qua đó, cho thấy mối quan hệ giữa ngôn ngữ, văn hóa, xã hội, lịch sử. Khóa luận hướng đến mục đích cụ thể là: - Về mặt ngôn ngữ, khóa luận sẽ cung cấp được ít nhiều từ ngữ địa phương Thanh Hóa, trước hết là những đơn vị về từ vựng cho những ai nghiên cứu các vấn đề có liên quan trong tiếng Việt nói chung và phương ngữ, thổ ngữ nói riêng. - Qua so sánh đối chiếu những kiểu loại cụ thể, xét về âm thanh và ý nghĩa khóa luận sẽ cố gắng rút ra những đặc trưng những nét dị biệt chủ yếu về mặt ngữ âm, từ vựng – ngữ nghĩa của lớp từ địa phương thổ ngữ Nông Cống so với lớp từ trong ngôn ngữ toàn dân hoặc với từ địa phương khác. Khóa luận cũng đi vào khảo sát một số lớp từ cụ thể xét về phương diện phạm vi phản ánh thực tại qua tên gọi và cách gọi tên, qua sự tri nhận và cách thể hiện thế giới không chỉ làm rõ những khác biệt về ngữ nghĩa của từ địa 10 . Đặc điểm ngữ âm từ địa phương thổ ngữ Nông Cống Chương 3 Đặc điểm ngữ nghĩa của từ địa phương thổ ngữ Nông Cống Cuối cùng là tài liệu tham khảo, bảng từ. phương ngữ chuyển tiếp giữa phương ngữ Bắc Bộ và phương ngữ Bắc Trung Bộ. Nông Cống là địa phương có đặc điểm phát âm cũng như dùng từ địa phương khá đặc