CƠ SỞ LÝ LU Ậ N VÀ TH Ự C TI Ễ N C Ủ A TÍNH CHÍNH LU Ậ N
Cơ sở lý lu ậ n c ủ a tính chính lu ận trong chương trình đàm thoạ i truy ề n hình ở Vi ệ t Nam
1.1.1 Nh ữ ng thu ậ t ng ữ , khái ni ệ m cơ bả n
“Chính luận” là thuật ngữ Hán Việt, xuất phát từ chữ Hán 政論 hoặc 政 Từ “chính” mang nghĩa liên quan đến chính trị quốc gia, trong khi “luận” có nghĩa là bàn luận Do đó, “chính luận” thể hiện ý nghĩa thảo luận về các vấn đề chính trị.
“bàn luận về chính trị” [100, truy cập 12:02 ngày 08/3/2016]
Chính luận đã trở thành một thể loại văn học quan trọng, tập trung vào việc phân tích và bình luận các vấn đề xã hội và chính trị đương thời Theo Từ điển tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học, chính luận được định nghĩa là “thể văn phân tích, bình luận các vấn đề chính trị, xã hội đương thời” Sự mở rộng này cho thấy vai trò của chính luận trong việc phản ánh và thảo luận về các vấn đề nóng bỏng trong xã hội.
Trong nghiên cứu về phong cách ngôn ngữ chính luận, PGS TS Vũ Quang Hào đã xác định ba giai đoạn phát triển: giai đoạn khởi đầu trước thế kỷ XX, giai đoạn tìm tòi vào đầu thế kỷ XX, và giai đoạn hình thành phong cách vào những năm 20 của thế kỷ XX.
Trong nghiên cứu của mình, PGS TS Vũ Quang Hào đã tham khảo công trình của tác giả Lê Xuân Thoại, nhằm phân tích đặc điểm của ngôn ngữ chính luận khi so sánh với văn bản nghệ thuật.
Văn bản nghệ thuật và văn bản chính luận có sự khác biệt rõ rệt; trong khi văn bản nghệ thuật tập trung vào miêu tả, thì văn bản chính luận lại chú trọng vào lập luận Mặc dù ngôn ngữ trong chính luận có thể được coi là đơn diện, điều này không đồng nghĩa với sự nghèo nàn Ngược lại, tính chất này giúp nhà chính luận truyền tải những đánh giá, cảm xúc và suy tư về đề tài một cách trực tiếp và thẳng thắn, thậm chí tạo ra hiệu quả mạnh mẽ hơn cả tác phẩm văn học.
Trong hệ thống thể loại báo chí Việt Nam hiện nay, nhóm “chính luận báo chí” được công nhận rộng rãi và ít gây tranh cãi Nhóm này bao gồm các thể loại báo chí có đặc trưng cơ bản là phản ánh hiện thực thông qua phương thức luận bàn, phân tích và lý giải, nhằm giải quyết các vấn đề bằng lý lẽ.
Chính luận, theo tác giả Nguyễn Ngoc Oanh, là một thể loại quan trọng trong báo chí, với đặc trưng nổi bật là phản ánh thực tế thông qua phân tích, bình luận và lý giải để giải quyết vấn đề một cách hợp lý.
Các chuyên gia trong phần phỏng vấn sâu của luận án cũng bày tỏ sự đồng thuận về cách hiểu “chính luận” nhƣ:
- “Chính luận thường là bàn bạc và luận về những vấn đề chính trị xã hội” [Phụ lục 5, Chuyên gia số 1]
- “Chính luận là luận bàn về những vấn đề chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội; những vấn đề thời sự mà nhiều người quan tâm.” [Phụ lục 5,
Chính luận là thể loại văn học và báo chí phản ánh các vấn đề thời sự liên quan đến chính trị, kinh tế, văn hóa và xã hội Nó thường mang tính định hướng, thể hiện tư tưởng của một chính thể hoặc tổ chức kinh tế, xã hội.
Trong đó, một chuyên gia về lý luận báo chí truyền hình chia sẻ:
Chính luận, một thuật ngữ Hán Việt, có nghĩa là thảo luận một cách trung thực về các vấn đề trong đời sống Khái niệm này xuất phát từ thực tiễn và tiếp cận các vấn đề dưới góc độ lý luận Trong quá trình bàn luận, cần có lý lẽ và luận cứ, luận chứng rõ ràng Bàn luận có thể dẫn đến tranh luận, nhưng mục đích cuối cùng là sử dụng lý lẽ để làm sáng tỏ các vấn đề và sự kiện trong cuộc sống hàng ngày.
Quản lý số 1] Đáng chú ý hơn, chuyên gia này cũng cho rằng nên hiểu về khái niệm này một cách rộng mở chứ không nên bó hẹp:
Chính luận thường bị hiểu nhầm là chỉ bàn về những vấn đề quan trọng, trong khi thực tế, nó cần được hiểu là việc thảo luận trung thực và thẳng thắn về các vấn đề xung quanh chúng ta Tùy thuộc vào từng loại báo và mục đích của nó, nội dung chính luận có thể bao gồm cả những vấn đề nhỏ nhặt, không chỉ giới hạn ở những chuyện chính sự hay quan trọng.
Chính luận không chỉ tập trung vào những vấn đề lớn liên quan đến quốc gia và quốc tế như báo Đảng hay báo Nhân dân, mà còn mở rộng ra các vấn đề cụ thể hơn như thanh niên trong báo Tuổi trẻ hay an ninh trật tự trong các tờ báo ngành công an Những chủ đề nhỏ như văn hóa giao thông hay các vấn đề đời sống hàng ngày cũng có thể được thảo luận một cách trung thực và thẳng thắn Do đó, khái niệm chính luận cần được hiểu rộng rãi, không chỉ giới hạn trong lĩnh vực chính trị hay các vấn đề trọng yếu.
Nhiều chương trình chính luận truyền hình hiện nay phản ánh đa dạng các đề tài thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống, không chỉ giới hạn ở chính trị Sự đa dạng này sẽ được phân tích chi tiết hơn trong chương 2, nơi khảo sát thực trạng các chương trình đàm thoại chính luận truyền hình.
Chữ Hán "chính luận" có nguồn gốc từ chính trị và đã phát triển thành thể loại văn học, báo chí Theo tác giả luận án, chính luận được hiểu là việc phân tích và trao đổi thẳng thắn về các vấn đề thời sự, nhằm làm sáng tỏ các khía cạnh đa chiều của vấn đề.
Tính chính luận được hiểu là khả năng phân tích, trao đổi và bàn luận thẳng thắn về các vấn đề thời sự một cách công khai và đa chiều Một chương trình truyền hình mang tính chính luận cần chọn lựa đề tài báo chí thời sự và thực hiện việc phân tích, đánh giá, bình luận một cách chính thống, nhằm làm sáng tỏ vấn đề một cách tối ưu.
Tính chính luận không chỉ giới hạn trong các thể loại báo chí chính luận mà còn xuất hiện ở những thể loại khác như phóng sự và điều tra, khi chúng phân tích và làm sáng tỏ vấn đề Tuy nhiên, đây chỉ là những đặc điểm phụ, không phải là bản chất chính của các thể loại này Đối với các thể loại chuyên về chính luận như bình luận, xã luận và chuyên luận, “tính chính luận” là yếu tố quan trọng nhất, đóng vai trò là mục đích chính và phương tiện biểu đạt.
Cơ sở th ự c ti ễ n c ủ a tính chính lu ận trong chương trình đàm thoạ i
1.2.1 Th ống kê các chương trình đàm thoạ i chính lu ậ n truy ề n hình ở Vi ệ t
Nam t ừ th ời điể m kh ảo sát đế n nay
Tác phẩm chính luận báo chí phản ánh sâu sắc các vấn đề xã hội, bao gồm chính trị, kinh tế, khoa học, giáo dục và văn hóa, do đó luôn thu hút sự quan tâm của nhiều tầng lớp xã hội Những vấn đề liên quan đến quyền lợi của công chúng, như giá điện, phí cầu đường và viện phí khám chữa bệnh, đặc biệt được chú ý.
Các đề tài chính luận luôn thu hút sự quan tâm của công chúng hơn những tin tức giật gân, vì chúng liên quan trực tiếp đến lợi ích và cuộc sống hàng ngày của họ Mặc dù khán giả có thể tạm thời chú ý đến những hành vi gây sốc của các ca sĩ nổi tiếng, nhưng sự quan tâm này không kéo dài Thay vào đó, họ ưu tiên những vấn đề quan trọng như đại dịch COVID-19, thực phẩm bẩn, ô nhiễm môi trường và tình trạng phí giao thông tăng cao, những vấn đề mà báo chí vẫn thường xuyên đề cập.
Mọi người, không phân biệt vị trí xã hội hay giới tính, đều không thể thờ ơ với các vấn đề liên quan đến bản thân và gia đình Chính vì vậy, các nhà báo phát thanh tại Pháp đã chỉ ra hai "bí quyết" giúp phát thanh duy trì sức hấp dẫn với công chúng: đầu tiên là việc sử dụng hình thức phát thanh trực tiếp, và thứ hai là cung cấp thông tin gần gũi với cuộc sống hàng ngày của người dân.
Đàm thoại truyền hình, giống như các thể loại báo chí khác như tin tức và phóng sự, cung cấp thông tin về các vấn đề thời sự Tuy nhiên, nó có khả năng phân tích và phản biện sâu sắc, giúp công chúng không chỉ biết đến vấn đề mà còn hiểu rõ hơn về nó Nhờ đó, các vấn đề trở nên sáng rõ hơn trong mắt công chúng, điều mà hiếm thể loại nào khác có thể đạt được.
Tính chính luận trong các tác phẩm báo chí, đặc biệt là chương trình đàm thoại truyền hình, đóng vai trò quan trọng trong việc định hình thương hiệu của chương trình Nhiều cơ quan báo chí, đặc biệt là truyền hình, đã tận dụng ưu điểm của tính chính luận để nâng cao vị thế và sức cạnh tranh thương hiệu.
Đài THVN đã phát triển nhiều chương trình đàm thoại định kỳ có tính chính luận nổi bật, bao gồm: Đối thoại Chính sách, Sự kiện và Bình luận, Toàn cảnh Thế giới, Dân hỏi Bộ trưởng trả lời, 60 phút Mở, Người đương thời, Chuyện đương thời, Nghĩ mở nói thẳng, Đối thoại trẻ, Điểm nóng và Tôi lên tiếng, tất cả đều góp phần tạo nên thương hiệu uy tín cho đài.
Các đài truyền hình lớn như Vnews, Truyền hình Nhân Dân, Truyền hình Quốc phòng Việt Nam, Truyền hình Quốc hội và Đài Truyền hình Kỹ thuật số VTC đang phát triển nhiều chương trình đàm thoại nổi bật Vnews có các chương trình như Tiêu điểm Kinh tế và Thế giới 360 độ; Truyền hình Nhân Dân với Tâm điểm, Nhìn từ Hà Nội, Nói thẳng và Bình luận Phê phán; Truyền hình Quốc phòng Việt Nam với Người quan sát và Nhận diện sự thật; Truyền hình Quốc hội giới thiệu Câu chuyện hôm nay; trong khi Đài VTC có Góc nhìn thẳng (VTC1) và Focus in Vietnam (VTC10).
Các đài truyền hình địa phương như Đài Truyền hình TP.HCM với chương trình Đối thoại mỗi ngày (HTV9), Nói và làm, cùng Góc nhìn HTV; Đài Phát thanh - Truyền hình Hà Nội với chương trình Hà Nội - Những góc nhìn; Đài Phát thanh - Truyền hình Trà Vinh với Dân hỏi - Lãnh đạo trả lời; và Đài Phát thanh - Truyền hình Hưng Yên với Cùng bàn luận, đều mang đến những góc nhìn đa dạng và phong phú cho khán giả.
Các kênh truyền hình chuyên biệt đang phát triển mạnh mẽ với nhiều chương trình hấp dẫn như Kinh tế FBNC với các chương trình Zoom, 45 phút, Smart Money, và Kinh doanh - Tài chính VITV với Đối thoại, VITV Trò chuyện, Thế giới Sự kiện.
Tác giả luận án đã thực hiện thống kê các chương trình đàm thoại chính luận trên truyền hình được phát sóng tại Việt Nam từ năm 2014 đến tháng 07 năm 2019, như được trình bày trong Phụ lục 6.
Theo bảng thống kê, thời lượng của các chương trình này chủ yếu dao động từ 10 đến 45 phút, với số lượng chương trình có thời gian phát sóng trong khoảng này chiếm ưu thế.
Trong tổng số chương trình, có 5 chương trình có thời lượng từ 10 đến 15 phút, 2 chương trình kéo dài từ 20 đến 25 phút, 14 chương trình có thời gian 30 phút, và 4 chương trình có thời lượng từ 40 đến 90 phút.
Các đàm thoại chính luận truyền hình thường được phát sóng vào hai khung giờ chính: buổi sáng từ 8 giờ đến 9 giờ 30 và buổi chiều từ 18 giờ 30 đến 22 giờ.
Các chương trình thường được thực hiện trong trường quay với sự dẫn dắt của một người dẫn chương trình Số lượng khách mời thay đổi tùy theo thời gian của chương trình: nếu chương trình kéo dài từ 10 đến 15 phút, thường chỉ có một khách mời; trong khi chương trình 30 phút thường có hai khách mời.
45 phút trở lên có thể có ba khách mời hoặc thậm chí nhiều hơn.
Nhiều chương trình truyền hình hiện nay được phát sóng trực tiếp như "Sự kiện & Bình luận" và "Toàn cảnh Thế giới", nhưng phần lớn vẫn là các chương trình đã được ghi hình trước Một số chương trình như "60 phút mở" mời khán giả đến trường quay tham gia, trong khi "Đối thoại" cho phép khán giả gọi điện để đặt câu hỏi và làm rõ vấn đề Ngoài ra, "Sự kiện và Bình luận" cũng thường kết nối cầu truyền hình với khách mời từ các địa điểm khác Các chương trình thường có thời lượng từ 30 phút trở lên và thường kèm theo phóng sự hoặc video clip ở đầu, giữa hoặc cuối chương trình Hình thức đàm thoại chủ yếu là ngồi trò chuyện, nhưng cũng có những chương trình như "Vấn đề hôm nay" yêu cầu các thành viên đứng để trao đổi Các chương trình có thể được thực hiện trong trường quay với phông ảo hoặc trong bối cảnh cố định, và cũng có những chương trình chọn bối cảnh linh hoạt ở ngoại cảnh cho từng số như "Góc nhìn".
Các tiêu chí đánh giá tính chính luận trong chương trình đàm thoạ i
Dựa trên các phân tích đã nêu, tác giả luận án xác định các tiêu chí đánh giá tính chính luận trong chương trình đàm thoại truyền hình thông qua các yếu tố cấu thành của chương trình.
1.3.1 Đề tài chương trình th ờ i s ự và mang tính xã h ộ i Để đánh giá tính chính luận thông qua đề tài của chương trình đàm thoại truyền hình, cần xem xét đề tài chương trình có mang tính thời sự không, và có phải là vấn đề xã hội không (để phân biệt với câu chuyện cá nhân) Nếu một đề tài không cập nhật hoặc chỉ liên quan đến cá nhân, thì không thuộc phạm vi chính luận, hay nói cách khác là không có tính chính luận
Để thu hút công chúng, đề tài chương trình cần phải là vấn đề thời sự được dư luận quan tâm, đặt ra những câu hỏi và mâu thuẫn cần làm rõ Sau khi chọn đề tài, ê-kíp sản xuất sẽ xây dựng nội dung kịch bản, bao gồm việc mời khách mời phù hợp và chuẩn bị các phóng sự, phỏng vấn, video clip cho chương trình Do đó, việc lựa chọn đề tài là bước đầu tiên quan trọng trong việc xây dựng một chương trình đàm thoại chính luận, trở thành tiêu chí thiết yếu để đánh giá tính chính luận của chương trình.
1.3.2 Câu h ỏi trong chương trình tập trung làm rõ đề tài
Kịch bản chương trình là yếu tố quan trọng trong nội dung của chương trình đàm thoại chính luận, đóng vai trò như kế hoạch nội dung chi tiết Nó giúp người đọc hiểu rõ về chương trình, bao gồm nội dung, nhân sự tham gia và trình tự diễn ra Thông qua kịch bản, ngay cả những người chưa biết gì về chương trình cũng có thể nắm bắt được nội dung chính Thông thường, kịch bản được viết bởi những người chịu trách nhiệm về nội dung, như đạo diễn, nhà sản xuất hoặc biên tập chính của chương trình.
Kịch bản chương trình đàm thoại chính luận có nhiều điểm tương đồng với các chương trình đàm thoại truyền hình khác, nhưng khâu chuẩn bị là rất quan trọng, đặc biệt là đối với người dẫn chương trình Trong các chương trình này, kịch bản chủ yếu bao gồm phần đàm thoại và các câu hỏi dành cho khách mời, cũng như nội dung phóng sự Người dẫn chương trình sẽ chịu trách nhiệm chính trong việc xây dựng và thực hiện nội dung, đảm bảo chương trình diễn ra suôn sẻ và hiệu quả.
Trong kịch bản đàm thoại, câu hỏi đóng vai trò cốt yếu, cần được chuẩn bị kỹ lưỡng Những câu hỏi này phải là “khung” chắc chắn, giúp khái quát các vấn đề trọng tâm của chương trình và tạo ra sự tương tác hiệu quả.
Chương trình sẽ có một mảng nội dung rõ rệt, với số lượng câu hỏi không cố định Tuy nhiên, các chương trình có thời lượng dài hơn thường sẽ bao gồm nhiều câu hỏi hơn.
Việc chuẩn bị kịch bản chương trình trước khi ghi hình là rất quan trọng vì hai lý do chính Đầu tiên, nó giúp người dẫn chương trình nắm vững nội dung và có sự chủ động trong quá trình dẫn dắt Thứ hai, kịch bản chi tiết thuyết phục khách mời tham gia, vì nhiều người chỉ đồng ý khi họ hiểu rõ chủ đề và nội dung cụ thể của các câu hỏi trong chương trình.
Để chương trình diễn ra suôn sẻ và đạt yêu cầu của ê-kíp sản xuất, kịch bản cần có bộ khung câu hỏi vững chắc với những câu hỏi quan trọng Nội dung các câu hỏi tập trung làm rõ đề tài chương trình, bao gồm các dạng câu hỏi chính luận như kiểm tra, phản biện, phát sinh từ câu trả lời, quan điểm và khiêu khích Việc sử dụng nhiều câu hỏi này trong đàm thoại giúp "mổ xẻ" và "đào sâu" vấn đề, thể hiện rõ tính chính luận Ngoài ra, các câu hỏi cần được xây dựng mạch lạc, có mở đầu, dẫn dắt và kết thúc một cách khoa học và logic.
Kịch bản chương trình cần linh hoạt để đón nhận những tình huống cao trào trong quá trình ghi hình thực tế Vai trò của người dẫn chương trình trở nên quan trọng khi họ chủ động ứng phó và xử lý tình huống thông qua các câu hỏi bổ sung, bình luận hoặc tranh luận với khách mời Những câu hỏi và đoạn tranh luận ngoài kịch bản thường làm cho cuộc đàm thoại trở nên hấp dẫn và giá trị hơn.
1.3.3 Khách m ờ i t ừ hai ngườ i tr ở lên, có liên quan t ới đề tài, và có kh ả năng diễn đạ t
Để chương trình đàm thoại truyền hình mang tính chính luận trở nên hấp dẫn và đa chiều, cần mời từ hai đến ba khách mời với các quan điểm và tư cách khác nhau Sự đa dạng trong góc nhìn của khách mời không chỉ làm phong phú thêm nội dung chương trình mà còn góp phần làm rõ tính chính luận của nó, như một đạo diễn đã từng nhận định.
Chương trình tôi đạo diễn thường thu hút sự tham gia của các nhà quản lý, chuyên gia kinh tế và doanh nghiệp Để đạt được hiệu quả tối ưu, mỗi chủ đề cần có đủ ba bên này tham gia trao đổi và tranh luận Điều này sẽ giúp chương trình giải quyết vấn đề một cách thuyết phục và tạo ra giá trị thực tiễn cho người tham gia.
Để tăng tính đa chiều và kịch tính cho chương trình, ê-kíp sản xuất nên mời hai khách mời có quan điểm trái ngược nhau Đồng thời, việc có một khách mời với quan điểm trung gian sẽ giúp hài hòa không khí của chương trình.
Cấu trúc bài viết cần nêu rõ vấn đề, đồng thời thảo luận và phân tích để làm sáng tỏ các khía cạnh khác nhau của vấn đề này, dựa trên những lập luận và ý kiến đa dạng.
Mức độ liên quan của khách mời đến đề tài là yếu tố quan trọng khẳng định tính chính luận của chương trình Khách mời có sự liên quan cao sẽ cung cấp thông tin giá trị, sâu sắc và đáng tin cậy hơn.