Bộ giáo dục đào tạo Bộ văn hoá, thể thao du lịch Trường Đại học Văn hoá Hà Néi - Lú ly na NGHI LƠ VßNG ĐờI CủA NGƯờI Hà NHì XÃ Mù Cả, HUYệN MƯờNG Tè, TỉNH LAI CHÂU LUậN VĂN THạC Sĩ văn hóa học Hà NộI, 2011 Bộ giáo dục đào tạo Bộ văn hoá, thể thao du lịch Trường Đại học Văn hoá Hà Nội - Lú ly na NGHI Lễ VòNG ĐờI CủA NGƯờI Hà NHì XÃ Mù Cả, HUYệN MƯờNG Tè, TỉNH LAI CHÂU Chuyên ngành: VĂN HóA HọC MÃ số: 60 31 70 LUậN VĂN THạC Sĩ VĂN HOá HọC Người hướng dẫn khoa học: GS TS Ngô đức thịnh Hà NộI, 2011 MỤC LỤC DANH MỤC BẢNG BIỂU MỞ ĐẦU NỘI DUNG 11 CHƯƠNG TỔNG QUAN VỀ NGƯỜI HÀ NHÌ Ở XÃ MÙ CẢ - HUYỆN MƯỜNG TÈ - TỈNH LAI CHÂU 11 1.1 Điều kiện tự nhiên 11 1.2 Tên gọi, dân số địa bàn cư trú 12 1.2.1 Tên gọi 12 1.2.2 Dân số địa bàn cư trú 13 1.3 Lịch sử tộc người 15 1.3.1 Theo tài liệu lịch sử 15 1.3.2 Truyền thuyết lịch sử tộc người 17 1.4 Quan niệm người Hà Nhì nghi lễ vịng đời 21 1.4.1 Quan niệm nhân sinh quan giới quan 23 1.4.2 Quan niệm sống 24 CHƯƠNG CÁC NGHI LỄ SINH ĐẺ, CƯỚI XIN VÀ TANG MA CỦA NGƯỜI HÀ NHÌ Ở XÃ MÙ CẢ - HUYỆN MƯỜNG TÈ - TỈNH LAI CHÂU 28 2.1 Sinh đẻ (Già po) 28 2.1.1 Mang thai (Già phi) 29 2.1.2 Sinh đẻ (Già po) 30 2.1.3 Lễ đặt tên (già chó mí mí chà) 32 2.1.4 Lễ đầy năm 35 2.2 Cưới xin (Già mỳ sừ) 36 2.2.1 Lễ dạm ngõ (tó há ú xa ý) 37 2.2.2 Lễ ăn hỏi (già mì má hà) 38 2.2.3 Lễ cưới (Già mỳ xừ) 40 2.3 Tang ma (Nẹ khà ú) 49 2.3.1 Thủ tục nhà (cò lò nhú đa) 49 2.3.2 Chọn đất, đào huyệt (mý chạ xá chu, tò khọ tù) 54 CHƯƠNG BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HĨA DÂN TỘC HÀ NHÌ QUA NGHI LỄ VÒNG ĐỜI 61 3.1 Thực trạng biến đổi nghi lễ vịng đời người Hà Nhì Mù Cả, Mường Tè, Lai Châu 61 3.2 Giá trị văn hoá nghi lễ vòng đời 62 3.2.1 Giá trị đạo đức 62 3.2.2 Giá trị xã hội 64 3.2.3 Giá trị nghệ thuật 64 3.3 Những hạn chế nghi lễ vòng đời 67 3.3.1 Nguyên nhân 67 3.3.2 Hạn chế 68 3.4 Những định hướng giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị văn hoá người Hà Nhì qua nghi lễ vịng đời 70 3.4.1 Định hướng 71 KẾT LUẬN 75 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 77 PHỤ LỤC LUẬN VĂN 82 DANH MỤC BẢNG BIỂU Thứ tự Biểu 1.1 Biểu 2.1 Nội dung Trang Biểu phân bố dân tộc Hà Nhì xã Mù Cả 15 Biểu lịch 12 vật thường dùng làm tên đệm người 39 Hà Nhì Biểu 2.2 Biểu ngày "ngày sống' "ngày chết" theo lịch người Hà Nhì 63 PHẦN MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài 1.1 Văn hoá vốn hoạt động thuộc giới người nói chung đặc trưng cộng đồng người nói riêng Nó điều kiện sinh tồn người, đồng thời thành tựu tộc người để phân biệt cộng đồng người với cộng đồng người khác, "tấm thẻ cước" để xác định cá tính dân tộc cộng đồng nhân loại thông điệp đưa dân tộc xích lại gần giới chung hồ bình, hữu nghị lợi ích bản, lâu dài 1.2 Hiện nay, để đánh giá phát triển quốc gia, người ta không đơn dựa vào số kinh tế mà họ phải cân nhắc đến yếu tố văn hoá, xã hội Nghị Trung ương khoá VIII nêu rõ: văn hoá tảng xã hội, động lực thúc đẩy phát triển kinh tế Nền kinh tế quốc gia khơng thể phát triển bền vững khơng xây dựng tảng văn hố Do đó, lúc hết, giai đoạn nay, việc nghiên cứu văn hoá để phục vụ bảo tồn, phát huy giá trị truyền thống, tiếp thu tinh hoa văn hoá nhằm phục vụ phát triển kinh tế điều Đảng, Nhà nước toàn dân ta coi trọng 1.3 Bản sắc văn hoá dân tộc Việt Nam kết tinh giá trị văn hóa đặc sắc 54 dân tộc có dân tộc Hà Nhì Hà Nhì dân tộc người vùng Tây Bắc nước ta, ngồi di sản văn hóa vật thể phong phú, người Hà Nhì cịn lưu giữ kho tàng văn hóa phi vật thể quý báu, lên hệ thống nghi lễ phong phú mà nghi lễ vòng đời chiếm vị trí quan trọng Nếu khơng có người tâm huyết với văn hoá dân tộc, khơng có biện pháp cụ thể để lưu giữ văn hố dần theo thời gian - điều có nghĩa sắc văn hố dân tộc Việt Nam nhiều bị ảnh hưởng Đặc biệt giai đoạn hòa nhập, phát triển nay, dân tộc khác, nghi lễ vịng đời người Hà Nhì nhanh chóng bị biến đổi cần cấp thiết nghiên cứu bảo tồn 1.4 Nghi lễ vòng đời người biểu sâu đậm sắc văn hóa tộc người, đặc biệt đời sống tâm linh, tâm lý phong tục tập quán, mảng văn hóa lưu giữ bền lâu, chậm biến đổi Do đó, nghiên cứu nghi lễ chủ yếu chu kỳ đời người dân tộc Hà Nhì xã Mù Cả huyện Mường Tè tỉnh Lai Châu cần thiết, góp phần cho hiểu biết tính đa dạng văn hóa người Hà Nhì nước ta 1.5 Đối với văn hóa tộc người, nghi lễ lễ hội rào chắn tốt để bảo vệ sắc văn hóa, giữ gìn phong tục tập quán nếp sống tốt đẹp cộng đồng Các nhà nghiên cứu văn hóa chia nhiều loại nghi lễ khác nhau: Hệ thống nghi lễ nông nghiệp cầu cho mưa thuận gió hịa, mùa màng tốt tươi; hệ thống nghi lễ tín ngưỡng ngư nghiệp; Hệ thống nghi lễ theo tín ngưỡng tổ nghề, nghi lễ thờ tổ tiên; nghi lễ cộng đồng tôn giáo nghi lễ vịng đời người…Trong nghi lễ có liên quan đến vịng đời người xã Mù Cả - Mường Tè - Lai Châu bà coi trọng gắn liền với đời sống văn hóa đồng bào Các nghi lễ liên quan đến vòng đời người bao gồm từ sinh ra, trưởng thành, lên lão chết Các nghi lễ diễn cách trang trọng mang đậm tính nhân văn cao 1.6 Bản thân tác giả luận văn người dân tộc Hà Nhì cơng tác quan nghiên cứu, đề xuất sách cho miền núi, vùng có đồng bào dân tộc thiểu số, tơi mong muốn qua việc tìm hiểu, nghiên cứu đề tài đóng góp phần nhỏ bé vào việc gìn giữ văn hố dân tộc niềm tự hào, tình yêu với quê hương, đất nước Lịch sử nghiên cứu vấn đề Ở Việt Nam, dân tộc nói ngơn ngữ Tạng - Miến khác (La Hủ, Phù Lá, Cống, Si La ) ngoại trừ vài cơng trình chun khảo chung tộc người thiểu số Bắc Kỳ có nhắc đến, từ năm 60 kỷ XX trở trước dân tộc ý nghiên cứu địa bàn cư trú xa xôi, phân bố dân cư không đồng Mãi năm sau này, dân tộc Hà Nhì nhà dân tộc học Việt Nam ý quan tâm nghiên cứu Nguyễn Văn Huy người đề cập tương đối cụ thể đầy đủ dân tộc nói ngơn ngữ Tạng -Miến Việt Nam Trong luận văn ngắn, ấn phẩm có quy mơ lớn luận án Phó tiến sĩ mình, tác giả thường đề cập đến dân tộc thuộc nhóm ngơn ngữ Tạng - Miến với tên gọi chung dân tộc Hà Nhì-Lơ Lơ Hệ thống thân tộc dân tộc nhóm Nguyễn Văn Huy khảo tả bàn luận luận văn ngắn đăng Tạp chí Dân tộc học số 4/1979 Với viết này, tác giả cung cấp số tư liệu, giúp người đọc hình dung sơ lược hệ thống thân tộc mối quan hệ gia đình, học tộc dân tộc Hà Nhì Chị Chu Thùy Liên - dân tộc Hà Nhì Hội phó Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Điện Biên nhà nghiên cứu văn hóa người tâm huyết có nhiều nghiên cứu thực tế văn hóa dân gian, đời sống dân tộc Hà Nhì Tác phẩm "Tìm hiểu văn hóa dân tộc Hà Nhì Việt Nam" tác giả Chu Thùy Liên đề cập cách chi tiết điều kiện tự nhiên - xã hội khu vực người Hà Nhì sinh sống đời sống văn hóa vật chất tinh thần người Hà Nhì đặc biệt văn hóa dân gian Tuy nhiên nghi lễ vòng đời đề cập cách khái quát tác phẩm Trong năm gần có số tác phẩm có giá trị liên quan đến dân tộc Hà Nhì, là: - Tìm hiểu văn hóa dân tộc Hà Nhì Việt Nam (2004) tác giả Chu Thùy - Nếp sống văn hố nhóm ngơn ngữ Hà Nhì-Lơ Lơ tác giả Nguyễn Văn - Người Hà Nhì Huổi Lng - Sìn Hồ - Lai Châu tác giả Hoàng Sơn (chủ - Các dân tộc người Việt Nam (các tỉnh phía Bắc) tập thể tác giả Viện Liên Huy biên) Dân tộc học Ngồi cịn có báo, tham luận hội thảo xung quanh đề tài xuất thời gian qua Đối tượng phạm vi nghiên cứu Văn hoá dân tộc Hà Nhì đề cập đến khía cạnh khác nhau, nhiên đề dạng phác thảo nhóm ngơn ngữ Tạng - Miến dân tộc Hà Nhì vùng khác nhau, chưa có cơng trình nghiên cứu sâu văn hố dân gian cụ thể nghi lễ vòng đời dân tộc Hà Nhì Do qua việc tìm hiểu, khảo sát đời sống người dân huyện Mù Cả tơi mong muốn đem đến nhìn cụ thể nghi lễ vòng đời tồn người Hà Nhì qua nhiều hệ Tuy nhiên khn khổ luận văn có hạn, tơi tập trung vào số nghi lễ chính: sinh đẻ, cưới xin, tang ma…của dân tộc Hà Nhì xã Mù Cả-Mường Tè-Lai Châu Nghiên cứu vấn đề không nhằm mục đích giúp người đọc hiểu thêm văn hố dân tộc người Tây Bắc Việt Nam mà nhằm mục đích khác gìn giữ phát huy giá trị văn hóa Do vậy, tơi đề cập đến số biện pháp nhằm giữ gìn phát huy sắc văn hoá dân gian dân tộc Hà Nhì qua nghi lễ đời người Mục đích nhiệm vụ nghiên cứu Với đối tượng nghiên cứu nghi lễ vịng đời dân tộc Hà Nhì Mù CảMường Tè-Lai Châu, nội dung vấn đề giải luận văn bao gồm: - Trình bày cách có hệ thống, tương đối chi tiết cụ thể nghi lễ vòng đời người Hà Nhì Mù Cả - Mường Tè- Lai Châu - Nêu lên quan niệm Người Hà Nhì Mù Cả vị trí, vai trị nghi lễ đời sống xã hội tâm linh họ - Trên sở nghiên cứu, sưu tầm nhằm đưa giải pháp nhằm gìn giữ phát huy sắc văn hoá dân tộc qua nghi lễ vòng đời người Nguồn tư liệu phương pháp nghiên cứu Để hoàn thành luận văn này, tơi dựa vào nguồn tư liệu có liên quan tác giả ngồi nước cơng bố thời gian qua Đồng thời, thông qua trình khảo sát, điền dã, chúng tơi thu thập tài liệu thực địa có giá trị Do văn hố lĩnh vực đa ngành, có đan cài nhiều yếu tố nên thực nghiên cứu kết hợp sử dụng phương pháp nghiên cứu sau: - Sử dụng phương pháp khảo sát, điền dã dân tộc học văn hoá học, gặp gỡ quan sát sinh hoạt hàng ngày lối sống phong tục tập quán cư dân địa địa bàn nghiên cứu nhằm thu thập tư liệu giám định + Xây dựng phiếu điều tra thu thập liệu từ người dân thực trạng gìn giữ sắc dân tộc: tiếng nói, phong tục tập quán cưới xin, ma chay + Làm việc với cán quản lý văn hoá địa phương, vấn trực tiếp người dân - Phân tích, tổng hợp, hệ thống hố cơng trình liên quan tác giả trước, sử dụng phương pháp so sánh, đối chiếu với tài liệu thu thực địa, rút điểm chung - Sử dụng kết hợp phương pháp nghiên cứu liên ngành địa – văn hoá, sử- văn hoá, dân tộc học - Dựa quan điểm chủ nghĩa vật lịch sử để nghiên cứu tài liệu thực tế để rút kết luận xác, với thực tiễn đáp ứng nội dung luận văn Ý nghĩa đóng góp luận văn Để có hiểu biết tộc người, trước hết cần tìm hiểu chiều sâu đời sống tâm linh, tư tưởng họ Nghiên cứu nghi lễ vòng đời hướng tiếp cận trực tiếp vào cốt lõi đời sống tâm linh, niềm tin tín ngưỡng Tín ngưỡng thể qua hệ thống nghi lễ, đó, nghi lễ vịng đời người mắt xích quan trọng Thơng qua nghi lễ giai đoạn chuyển tiếp đời người, tìm hiểu giới quan, nhân sinh quan, phong tục tập quán, tâm hồn, tình cảm tộc người cần nghiên cứu Đóng góp luận văn: - Thông qua việc vận dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành kế thừa cơng trình nhà nghiên cứu trước, luận văn góp phần làm rõ thêm văn hoá dân gian dân tộc Hà Nhì Lai Châu Qua có so sánh, đối chiếu, tìm nét tương đồng khác biệt văn hố dân tộc Hà Nhì mà cụ thể nghi lễ vòng đời người huyện tỉnh Lai Châu khu vực Tây Bắc Nghiên cứu nghi lễ vòng đời dân tộc Hà Nhì đóng góp vào việc bảo tồn phát huy giá trị văn hóa người Hà Nhì phù hợp tinh thần Nghị Hội nghị lần thứ Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam Khóa VIII xây dựng văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà sắc dân tộc Kết nghiên cứu nguồn tài liệu làm sở khoa học cho nhà quản lý xây dựng sách phù hợp với chủ trương kế thừa phát huy mặt tích 48 Đặng Nghiêm Vạn (1993), Quan hệ tộc người quốc gia-dân tộc, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội 49 Đặng Nghiêm Vạn (1997), Huyền thoại nạn hồng thuỷ nguồn gốc tộc người, Nxb Văn hoá Dân tộc, Hà Nội 50 Lộ Vĩ (1999), "Nội hàm văn hóa hình thức kết cấu chế độ phụ tử liên danh dân tộc Hà Nhì", Báo cáo khoa học trường Đại học công nhân không chuyên thành phố Cá Cựu - Trung Quốc 51 Lê Trung Vũ, Lưu Kiếm Thanh, Nguyễn Hồng Dương (1996), Nghi lễ đời người, Nxb Văn hóa Dân tộc, Hà Nội 52 Uỷ ban Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện Dân tộc học (1978), Các dân tộc người Việt Nam (các tỉnh phía Bắc), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội 53 Viện Dân tộc học (1980), Góp phần tìm hiểu lĩnh sắc dân tộc Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội 54 Viện Dân tộc học (1983), Sổ tay dân tộc Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội 55 Viện Dân tộc học (1975), Về vấn đề xác định thành phần dân tộc dân tộc thiểu số miền Bắc Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội 56 Viện Dân tộc học (1996), Những biến đổi kinh tế-văn hoác tỉnh miền núi phía Bắc, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Ni Bộ Giáo dục đào tạo Bộ Văn hoá,thể thao du lịch Trường Đại học văn hoá Hà Nội Lỳ LY NA NGHI Lễ VòNG ĐờI CủA NGƯờI Hà NHì XÃ Mù Cả, HUYệN MƯờNG Tè, TØNH LAI CH¢U PHỤ LỤC LUẬN VĂN HÀ NỘI, 2011 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn cố gắng thân, nhận nhiều giúp đỡ tập thể, cá nhân ngồi trường Tơi xin bày tỏ lịng kính trọng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo GS.TS Ngô Đức Thịnh -Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia – Phó Chủ tịch Hội folklore châu Á, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu văn hóa, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Bảo tồn văn hóa tín ngưỡng Việt Nam, người ln tận tình hướng dẫn, động viên giúp đỡ tơi hồn thành luận văn Tơi xin bày tỏ lịng biết ơn tới thầy cô Khoa Sau đại học trường Đại học Văn Hóa Hà Nội tạo điều kiện tốt cho tơi q trình học tập, nghiên cứu Trong q trình làm luận văn tơi cịn nhận giúp đỡ chị Chu Thùy Liên - Hội phó Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Điện Biên; Cô Đỗ Thị Tấc - Hội trưởng Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Lai Châu; Anh Go Trừ - Trưởng phòng văn hóa huyện Mường Tè Tỉnh Lai Châu cung cấp cho tơi tư liệu q giá để hồn thành luận văn Cuối tơi xin bày tỏ lịng biết ơn sâu sắc tới lãnh đạo Vụ Dân tộc (Văn phòng Quốc hội), tới người thân gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, người ln bên tơi, động viên tơi suốt q trình làm luận văn Dù có nhiều cố gắng q trình thực hiện, song chắn luận văn không tránh khỏi vài thiếu sót Tác giả mong đóng góp Q thầy bạn đồng nghiệp Xin chân thành cảm ơn./ Hà Nội, ngày 30 tháng năm 2011 Tác giả Lỳ Ly Na Bản đồ tỉnh Lai Châu Nguồn: Sở Thương mại Du lịch tỉnh Lai Châu MỘT SỐ HÌNH ẢNH VỀ CÁC NGHI LỄ CỦA NGƯỜI NG HÀ À NHÌ Ở MÙ M CẢ - MƯỜNG TÈ - LAI CHÂU Thiếu niên dân tộc Hà Nhì ĐÁM CƯỚI CƯ CỦA NGƯỜI HÀ NHÌ Cơ dâu ngày cưới ới Nguồn: Phạm Ngọc Tuân Bịn rịn, lưu luyến ến tiễn cô dâu nhà nh chồng Nguồn: Phạm Ngọc Tuân Trên đường đón dâu Nguồn: Phạm Ngọc Tuân Nhà gái tiếp đãi nhà trai đến Cô dâu rể quỳ lạy ông bà, cha mẹ Nguồn: Phạm Ngọc Tuân Chú rể uống rượu cần: Ca hát, nhảy múa ngày cưới Nguồn: Phạm Ngọc Tuân Cõng cô dâu qua suối Nguồn: Phạm Ngọc Tuân ĐÁM MA CỦA NGƯỜI HÀ NHÌ Kiểm tra lại áo quan người chết Nguồn: Phạm Ngọc Tuân Quan tài làm gỗ khoét rỗng Mâm cúng người cố trước chôn Nguồn: Phạm Ngọc Tuân Xin phúc (tung gạo qua vai) Nguồn: Phạm Ngọc Tuân Con trai chuẩn bị tiễn linh hồn người chết với tổ tiên Nguồn: Phạm Ngọc Tuân Đoàn đưa tang đưa linh cữu khỏi nhà Nguồn: Phạm Ngọc Tuân Đoàn người đưa tang, ngựa trước đoàn rước quan tài Con ngựa đeo miếng vải trắng chuẩn bị lắp yên cương cho linh hồn người chết với tổ tiên Nguồn: Phạm Ngọc Tuân Nếu huyệt xa, quan tài dừng lại nghỉ để tế Nguồn: Phạm Ngọc Tuân Nhát cuốc người trai người chết thực Nguồn: Phạm Ngọc Tuân Nhà trình tường người Hà Nhì ... NGƯỜI HÀ NHÌ Ở XÃ MÙ CẢ - HUYỆN MƯỜNG TÈ - TỈNH LAI CHÂU 1.1 Điều kiện tự nhiên Xã Mù Cả có diện tích tự nhiên 38,3km2 15 đơn vị hành thuộc huyện Mường Tè tỉnh Lai Châu gồm xã Bun Nưa, Bun Tở,... chi tiết cụ thể nghi lễ vịng đời người Hà Nhì Mù Cả - Mường Tè- Lai Châu - Nêu lên quan niệm Người Hà Nhì Mù Cả vị trí, vai trò nghi lễ đời sống xã hội tâm linh họ - Trên sở nghi? ?n cứu, sưu tầm... VĂN HÓA DÂN TỘC HÀ NHÌ QUA NGHI LỄ VỊNG ĐỜI 61 3.1 Thực trạng biến đổi nghi lễ vòng đời người Hà Nhì Mù Cả, Mường Tè, Lai Châu 61 3.2 Giá trị văn hố nghi lễ vịng đời 62 3.2.1