1 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HOÁ, THỂ THAO VÀ DU LỊCH TRƯỜNG ĐẠI HỌC VĂN HOÁ HÀ NỘI NGUYỄN THU HIỀN QUẢN LÝ HỆ THỐNG DI TÍCH LỊCH SỬ VĂN HĨA GẮN VỚI HỘI GIĨNG Ở LÀNG PHÙ ĐỔNG (HUYỆN GIA LÂM, TP.HÀ NỘI) LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC QUẢN LÝ VĂN HÓA NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS LÊ ĐÌNH PHỤNG HÀ NỘI – 2012 MỤC LỤC MỞ ĐẦU CHƯƠNG 1: KHU DI TÍCH PHÙ ĐỔNG – CƠ SỞ KHOA HỌC VÀ PHÁP LÝ CHO CƠNG TÁC QUẢN LÝ DI TÍCH 1.1 Tổng quan huyện Gia Lâm 1.2 1.3 Vài nét địa lý cảnh quan khu di tích Đặc điểm địa lý hành lịch sử hình thành 1.3.1 Đặc điểm địa lý hành xã hội khu di tích Phù Đổng xưa 1.3.2 Lịch sử hình thành 1.4 Cơ sở khoa học pháp lý cho cơng tác quản lý di tích 1.4.1 Lý luận bảo tồn di sản văn hóa 1.4.2 Lý luận phát huy giá trị di sản văn hóa 1.4.3 Khái niệm quản lý, quản lý nhà nước di sản văn hóa 1.4.4 Luật di sản văn hóa số văn hướng dẫn thi hành Tiểu kết chương CHƯƠNG 2: KHU DI TÍCH PHÙ ĐỔNG – THỰC TRẠNG QUẢN LÝ VÀ PHÁT HUY 2.1 Các cơng trình kiến trúc 2.1.1 Đền Thượng 2.1.2 Chùa Kiến Sơ 2.1.3 Đền Hạ 2.1.4 Cố Viên 2.1.5 Giá Ngự 2.1.6 Đình Hạ Mã 2.2 Lễ hội Gióng 2.2.1 Chuẩn bị lễ hội 2.2.2 Diễn trình hành hội 2.3 Thực trạng quản lý phát huy khu di tích Phù Đổng 2.3.1 Cơ cấu tổ chức chức nhiệm vụ Ban QLDT Phù Đổng 2.3.2 Khu di tích Phù Đổng 2.3.3 Cơng tác phát huy di tích 2.3.4 Cơng tác phát huy lễ hội Gióng 2.4 Đánh giá thực trạng quản lý phát huy giá trị lễ hội 2.4.1 Ưu điểm 2.4.2 Hạn chế Tiểu kết chương CHƯƠNG 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ QUẢN LÝ VÀ PHÁT HUY KHU DI TÍCH PHÙ ĐỔNG 3.1 Ưu điểm, hạn chế nguyên nhân quản lý khu di tích 3.1.1 Ưu điểm 3.1.2 Hạn chế 3.1.3 Nguyên nhân 3.2 Định hướng phát triển khu di tích 3.2.1 Định hướng UBND thành phố Hà Nội công tác quản lý khu di tích giai đoạn 2012 – 2017 3.2.2 Định hướng UBND huyện Gia Lâm 3.3 Giải pháp nâng cao hiệu quản lý khu di tích 3.3.1 Giải pháp máy quản lý cán Ban QLDT 3.3.2 Giải pháp cơng tác phát triển khu di tích 3.3.3 Giải pháp quy hoạch lại dịch vụ khách tham quan, vệ sinh môi trường 3.3.4 Giải pháp phát triển du lịch 3.3.5 Giải pháp thanh, kiểm tra xử lý vi phạm 3.4 Giải pháp phát huy giá trị lịch sử văn hóa khu di tích 3.4.1 Bảo tồn di tích 3.4.2 Bảo tồn lễ hội 3.4.3 Phát huy giá trị khu di tích 3.4.4 Phát huy giá trị văn hóa lễ hội 3.5 Một số kiến nghị đề xuất Tiểu kết chương Kết luận Tài liệu tham khảo Phụ lục MỞ ĐẦU Tính cấp thiết đề tài Với quốc gia, dù lớn nhỏ, trình hình thành phát triển dân tộc xây dựng nên sắc văn hóa Văn hố yếu tố tạo khác biệt đồng thời cầu nối dân tộc, quốc gia Có nhiều cách để tiếp cận văn hóa dân tộc, di sản văn hóa đối tượng người quan tâm Bởi vì, di sản văn hóa chứng xác thực, cụ thể đặc điểm lịch sử xã hội, lối sống, phong tục tập quán dân tộc Ở chứa đựng tất thuộc truyền thống, kỹ năng, kỹ xảo người hình thành phát triển q trình lịch sử Các di sản văn hóa tinh hoa mà hệ trước trao truyền cho hệ sau Thơng qua đó, cảm nhận khứ, tìm đến với truyền thống lịch sử, giá trị đạo đức, thẩm mỹ, tâm linh… Và dòng chảy, hệ sau sở kế thừa, phát huy giá trị văn hóa cha ơng tiếp tục sáng tạo giá trị mới, mặt giữ nguyên giá trị truyền thống mặt khác phù hợp với thời đại Lịch sử dân tộc Việt Nam gắn liền với công đấu tranh chống giặc ngoại xâm, dựng nước giữ nước Nhiều truyền thống văn hố đặc sắc sinh từ trường tồn dân tộc hai dạng vật thể phi vật thể Thánh Gióng - vị anh hùng dân tộc, nhân vật truyền thuyết tượng trưng cho tinh thần chống ngoại xâm sức mạnh tuổi trẻ, tứ bất tử, bốn vị thánh tín ngưỡng Việt Nam, tơn gọi Phù Đổng Thiên Vương Tương truyền, Thánh Gióng người có cơng đầu giúp vua Hùng đời thứ đánh bại quân xâm lược nhà Ân Trải qua ngàn năm, Thánh Gióng truyền thuyết Ơng trở thành di sản văn hoá phi vật thể đề cao tinh thần yêu nước, chống giặc ngoại xâm- tích cách đặc trưng dân tộc Việt Người anh hùng làng Phù Đổng nhân dân ta từ nhiều đời tôn thờ nhiều ngơi đình, đền…dựng lên nhiều làng, xã trải rộng khắp vùng đất Kinh Bắc xưa (bao gồm từ tỉnh Bắc Ninh huyện Gia Lâm, Đông Anh Hà Nội) Sóc Sơn (Hà Nội) ngày Những giá trị văn hóa vật thể, phi vật thể liên quan đến Thánh Gióng nhiều hệ người Việt Nam bồi đắp, dựng xây có giá trị đặc biệt đời sống văn hóa tâm linh dân tộc Chính thế, di sản văn hóa trở thành tài sản văn hóa có giá trị dân tộc nhiều hệ gìn giữ, tơn tạo Tiêu biểu đặc sắc số di sản có lẽ đền Phù Đổng (Gia Lâm) đền Sóc (Sóc Sơn) Năm 1975, khu di tích đền thờ Thánh Gióng chùa Kiến Sơ, đền Hạ xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội nhà nước công nhận Di tích lịch sử văn hóa dân tộc cấp quốc gia theo định số 09/QĐBT ngày 21 tháng năm 1975 Đặc biệt vào ngày 16 tháng 11 năm 2010, hội Gióng đền Phù Đổng đền Sóc UNESCO cơng nhận Di sản văn hóa phi vật thể nhân loại Trong số di sản liên quan đến Phù Đổng Thiên Vương, đặc biệt ý tới hệ thống di tích làng Phù Đổng (Gia Lâm, Hà Nội), tương truyền nơi Ông sinh Hệ thống có di tích gồm: đền Thượng, đền Hạ, Miếu Ban, chùa Kiến Sơ, Cố Viên, Giá Ngự, đình Hạ Mã, thuộc xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm Khu di tích nơi tưởng niệm vị anh hùng dân tộc theo tín ngưỡng thờ Thần hồng làng, khẳng định, giá trị di sản văn hóa khu di tích Phù Đổng vơ to lớn Thời gian gần đây, hội Gióng trở thành đối tượng lập hồ sơ đệ trình lên UNESCO sau thức cơng nhận di sản giới, hội Gióng nói chung, khu di tích Phù Đổng nói riêng, nhắc tới thường xuyên phương tiện thông tin đại chúng Cũng nhiều người số ngỡ ngàng trước giá trị văn hoá truyền thống đặc sắc chứa đựng thành tố cấu thành nên lễ hội Ở đó, có giá trị vật thể vô giá đền Phù Đổng Từ đây, vấn đề đặt làm để giá trị truyền thống khu di tích Phù Đổng tơn vinh tầm vóc ngơi đền Làm để ngày nhiều người dân Việt Nam biết đến ngơi đền, từ hiểu thêm yêu giá trị truyền thống dân tộc, thêm yêu quê hương, đất nước; đồng thời để khu di tích trở thành địa điểm thu hút bè bạn quốc tế tới Việt Nam trăn trở suốt thời gian qua Thiết nghĩ, để làm điều trên, cần có định hướng, giải pháp bảo tồn phát huy giá trị lịch sử văn hố ngơi đền Những điều thúc đến với đề tài: “Quản lý hệ thống di tích làng Phù Đổng gắn với lễ hội Gióng (xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm, Tp Hà Nội)” Một mặt, luận văn kết thúc bậc cao học chuyên ngành Quản lý văn hóa; mặt khác, mong muốn thông qua kết q trình nghiên cứu góp phần vào việc bảo tồn phát huy giá trị lịch sử văn hố khu di tích Phù Đổng để khu di tích trở thành niềm tự hào hệ người Việt Nam địa điểm bỏ qua du khách quốc tế muốn khám phá truyền thống văn hoá Việt Lịch sử nghiên cứu Từ trước tới có số cơng trình nghiên cứu khu di tích đền Phù Đổng Có thể kể vài cơng trình tiêu biểu Lĩnh nam chích qi (Vũ Quỳnh, 1960:….), sách ghi chép truyền thuyết truyện cổ tích nước ta Lý Tế Xuyên (1960), Việt điện u linh, Nxb Văn hóa Là tập truyện cổ nước ta, từ kỷ 14 Truyện đề cập vị thần có nguồn gốc từ thần thoại thần núi Tản Viên, thánh Dóng,… Cao Huy Đỉnh (1969), Người anh hùng làng Dóng, Nxb Khoa học Xã hội Sách nêu truyền thuyết vùng làng Dóng người anh hùng làng Dóng, lễ hội làng Dóng Nguyễn Thế Long (1998), Đình đền Hà Nội, Nxb VHTT Giới thiệu đình, đền tiếng Hà Nội Trần Quốc Vượng, Vũ Tuấn Sán (2004), Hà Nội nghìn xưa, Nxb Hà Nội Cùng số tài liệu khác như: Đại Nam thống chí, Phong tục lễ hội, Đình chùa lăng tẩm tiếng Việt Nam, Các cơng trình nghiên cứu: Tìm hiểu di tích đền Phù Đổng, khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Sỹ Toản năm 1993 Những tập hợp cho thấy, dù có số tài liệu, cơng trình đề cập khu di tích Phù Đổng chưa có cơng trình chun khảo tập hợp tương đối văn hóa vật thể phi vật thể khu di tích Vì vậy, q trình nghiên cứu triển khai đề tài “Quản lý hệ thống di tích làng Phù Đổng gắn với lễ hội Gióng (xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm,Tp Hà Nội)”, tác giả luận văn tiếp thu, kế thừa số tài liệu, cơng trình nghiên cứu để đưa nhìn tồn diện khách quan văn hóa vật thể phi vật thể khu di tích đề giải pháp nhằm phát huy hiệu khu di tích quan trọng Mục đích nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích Trên sở nhận thức sâu sắc vai trị cơng tác quản lý di tích lịch sử - văn hóa giai đoạn nay, luận văn sâu tìm hiểu, phân tích, đánh giá kết đạt tồn tại, hạn chế công tác quản lý di tích lịch sử - văn hóa hệ thống di tích làng Phù Đổng Đề xuất số giải pháp cụ thể, góp phần nâng cao hiệu cơng tác quản lý di tích lịch sử - văn hóa di tích cụ thể từ nhân rộng mơ hình phù hợp cho di tích - danh thắng địa bàn huyện Gia Lâm nói riêng, Hà Nội nói chung 3.2 Nhiệm vụ Luận văn tập trung giải vấn đề sau: - Tìm hiểu giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học khu di tích đền Phù Đổng - Trình bày sở khoa học pháp lý công tác quản lý di sản văn hóa nói chung di tích lịch sử - văn hóa nói riêng - Tìm hiểu, phân tích, so sánh, đánh giá thực trạng cơng tác quản lý di tích lịch sử - văn hóa khu di tích Phù Đổng - Đề xuất số giải pháp nhằm nâng cao hiệu công tác quản lý di tích lịch sử - văn hóa di tích cụ thể, từ nhân rộng mơ hình phù hợp cho di tích, danh thắng địa bàn huyện Gia Lâm nói riêng, Hà Nội nói chung Đối tượng phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tượng Luận văn sâu nghiên cứu giá trị di tích lịch sử - văn hóa cơng tác quản lý di tích lịch sử - văn hóa khu di tích Phù Đổng 4.2 Phạm vi nghiên cứu - Khu di tích lịch sử - văn hóa Phù Đổng - Đồng thời tham khảo công tác quản lý số di tích khác để đối chiếu, so sánh Cơ sở lý luận phương pháp nghiên cứu 5.1 Cơ sở lý luận Cơ sở lý luận luận văn quan điểm Đảng Nhà nước quản lý di sản văn hóa dân tộc 5.2 Phương pháp nghiên cứu Để thực đề tài này, sử dụng phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp nghiên cứu định tính: khảo sát thực địa di tích, thu thập thơng tin có liên quan đến cơng tác quản lý di tích - Phương pháp phân loại hệ thống để làm bật giá trị vật thể phi vật thể di tích lịch sử - văn hóa - Phương pháp so sánh văn hóa học để nhận diện đặc điểm chung nét riêng khu di tích Phù Đổng - Phương pháp nghiên cứu tổng hợp liên ngành: Quản lý văn hóa, Lịch sử, Khảo cổ, Bảo tàng, … Đóng góp luận văn - Cung cấp giá trị tiêu biểu khu di tích lịch sử - văn hóa khu di tích Phù Đổng đưa nhìn tồn diện văn hóa vật thể phi vật thể khu di tích - Thực trạng cơng tác quản lý di sản từ có Luật di sản đến - Góp phần hồn thiện nâng cao hiệu cơng tác quản lý di tích lịch sử - văn hóa địa bàn huyện Gia Lâm - Làm tài liệu tham khảo cơng tác quản lý di tích lịch sử - văn hóa cho di tích địa bàn cho người muốn tìm hiểu cơng tác quản lý di tích lịch sử - văn hóa huyện Gia Lâm Bố cục luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận tài liệu tham khảo, luận văn chia làm chương: Chương 1: Khu di tích Phù Đổng - Cơ sở khoa học pháp lý cho cơng tác quản lý di tích Chương 2: Khu di tích Phù Đổng – Thực trạng quản lý phát huy giá trị lịch sử - văn hóa khu di tích Chương 3: Định hướng giải pháp nâng cao hiệu quản lý, phát huy khu di tích Phù Đổng 10 CHƯƠNG 1: KHU DI TÍCH PHÙ ĐỔNG - CƠ SỞ KHOA HỌC VÀ PHÁP LÝ CHO CƠNG TÁC QUẢN LÝ DI TÍCH 1.1 Tổng quan huyện Gia Lâm Gia Lâm huyện cửa ngõ Đông Bắc Hà Nội, nằm vùng giao thoa văn hóa Thăng Long văn hóa Kinh Bắc nên có nhiều di tích lịch sử - văn hóa có giá trị Gia Lâm cịn q hương nhiều danh nhân, nhân vật lịch sử tiếng như: Phù Đổng Thiên Vương, Nguyên phi Ỷ Lan, Nguyễn Chế Nghĩa, Cao Bá Quát Huyện Gia Lâm nằm phía Đơng Bắc Thủ Hà Nội; phía Đơng Đơng Bắc giáp tỉnh Bắc Ninh; phía Nam Đơng Nam giáp tỉnh Hưng Yên; phía Tây giáp quận Long Biên quận Hồng Mai; phía Bắc Tây Bắc giáp huyện Đơng Anh Diện tích: 114,79 km2 Dân số: khoảng 227.600 người (năm 2009) Trước vùng đất huyện Gia Lâm thuộc phủ Thuận An, phủ Thuận Thành tỉnh Bắc Ninh Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, vùng đất huyện Gia Lâm thuộc tỉnh Bắc Ninh Ngày 13/12/1954, sáp nhập khu vực phố Gia Lâm (gồm phố Gia Lâm, khu nhà ga Gia Lâm, sân bay Gia Lâm xã Hồng Tiến, Việt Hưng, Long Biên, Ngọc Thụy) tỉnh Bắc Ninh vào Hà Nội Ngày 20/4/1961, kỳ họp thứ Quốc hội khóa II thơng qua Nghị phê chuẩn mở rộng thành phố Hà Nội Theo đó, tồn huyện Gia Lâm, 10 xã trấn huyện Từ Sơn, xã huyện Tiên Du, xã huyện Thuận Thành thuộc tỉnh Bắc Ninh xã thuộc huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên sáp nhập vào Hà Nội Ngày 31/5/1961, Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định số 78-CP chia khu vực nội thành ngoại thành Hà Nội Theo huyện Gia Lâm thuộc ngoại thành Hà Nội gồm trấn 31 xã Ngày 13/10/1982, Hội đồng Bộ trưởng ban hành Quyết định số 173HĐBT việc phân vạch địa giới số phường thị trấn Hà Nội Theo đó, 114 Ảnh 12: Kiến trúc đền Thượng Nguồn: tác giả Ảnh 13: Điêu khắc, trang trí nách đền Thượng Nguồn: tác giả 115 Ảnh 14: Đôi rồng đá Nguồn: tác giả Ảnh 15: Đôi nghê đá Nguồn: tác giả 116 Ảnh 16: Bia đá Nguồn: tác giả Ảnh 17: Trụ sở Ban quản lý khu di tích Phù Đổng Nguồn: tác giả 117 Ảnh 18: Thủy đình Nguồn: tác giả Ảnh 19: Đền Hạ (đền Mẫu) Nguồn: tác giả 118 Ảnh 20: Vườn Cà Nguồn: Bùi Quang Thanh Ảnh 21: Thống đá để tắm cho Gióng sinh Miếu Ban Nguồn: Bùi Quang Thanh 119 Ảnh 22: Chùa Kiến Sơ Nguồn: tác giả 120 Lễ hội Gióng Ảnh 23: Ơng Hiệu Trống Nguồn: Nguyễn Thị Hảo Ảnh 24: Ông Hiệu Chiêng Nguồn: Nguyễn Thị Hảo 121 Ảnh 25: Ông Hiệu Trung quân Nguồn: Nguyễn Thị Hảo Ảnh 26: Ông Hiệu Cờ Nguồn: Nguyễn Thị Hảo 122 Ảnh 27: Hai ông Hiệu Tiểu cổ Nguồn: Nguyễn Thị Hảo Ảnh 28: Cô Tướng Nguồn: Nguyễn Thị Hảo 123 Ảnh 29: Đội quân Phù Giá Nguồn: Nguyễn Thị Hảo Ảnh 30: Đội quân Phù Giá Nguồn: Nguyễn Thị Hảo 124 Ảnh 31: Phường Áo Đỏ Nguồn: Nguyễn Thị Hảo Ảnh 32: Phường Áo Đen Nguồn: Nguyễn Thị Hảo 125 Ảnh 33: Múa cờ khai trận Nguồn: Nguyễn Thị Hảo Ảnh 34: Các đội giao tranh Nguồn: Nguyễn Thị Hảo 126 Ảnh 35: Ông Hổ làm lễ khao quân Nguồn: Nguyễn Thị Hảo Ảnh 36: Lễ khao quân Nguồn: Nguyễn Thị Hảo 127 Ảnh 37: Hát quan họ ngày Hội Gióng Nguồn: Nguyễn Thị Hảo Ảnh 38: Đón nhận cơng nhận di sản văn hóa phi vật thể Nguồn: Nguyễn Thị Hảo 128 ... giá trị lịch sử văn hố ngơi đền Những điều thơi thúc đến với đề tài: ? ?Quản lý hệ thống di tích làng Phù Đổng gắn với lễ hội Gióng (xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm, Tp Hà Nội) ” Một mặt, luận văn kết... lịch sử hình thành 1.3.1 Đặc điểm địa lý hành xã hội khu di tích Phù Đổng xưa 1.3.2 Lịch sử hình thành 1.4 Cơ sở khoa học pháp lý cho cơng tác quản lý di tích 1.4.1 Lý luận bảo tồn di sản văn hóa. .. tương đối văn hóa vật thể phi vật thể khu di tích Vì vậy, q trình nghiên cứu triển khai đề tài ? ?Quản lý hệ thống di tích làng Phù Đổng gắn với lễ hội Gióng (xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm, Tp Hà Nội) ”,