-1- CHƯƠNG ĐẶT VẤN ĐỀ Chúng ta nói rừng vàng thực tế rừng đem lại cho lợi ích gì? Trên giới Việt Nam có nhiều cơng trình nghiên cứu công nhận giá trị to lớn rừng Song nghịch lý phận không nhỏ người dân sống phụ thuộc vào rừng tình trạng đói nghèo! Làm để phát triển tài nguyên rừng, để rừng thật "rừng vàng" vấn đề cần quan tâm nhiều ngành, nhiều lĩnh vực, có liên quan đến nhiều chủ trương, sách nhà nước Giao đất lâm nghiệp coi sách đắn góp phần nâng cao ý thức tính tự chủ người dân việc quản lý, phát triển tài nguyên rừng; phát triển kinh tế xã hội nâng cao đời sống nhân dân vùng ven rừng rừng Trong năm qua với việc triển khai hàng loạt chương trình trồng rừng quy mơ lớn 661, 327…chính sách giao đất lâm nghiệp đẩy mạnh toàn quốc, từ trung ương đến sở, phát huy tác dụng phát triển kinh tế xã hội nói chung, kinh tế HGĐ làm rừng nói riêng Cơng tác GĐGR tiến hành đồng thời từ việc giao đất trống đồi núi trọc, giao rừng tự nhiên nghèo, giao rừng trồng, rừng đặc sản quế, hồi, thông… Đến theo số liệu thống kê Bộ Tài Nguyên Mơi Trường (30/9/2007) có 8.111.898 đất lâm nghiệp giao cho 1.109.451 tổ chức, HGĐ cá nhân Trong có 3.164.821 đất lâm nghiệp giao cấp giấy chứng nhận cho 1.1102.258 hộ gia đình, cá nhân, với diện tích trung bình 2,87 ha/hộ gia đình Như đến có khoảng 62% tổng diện tích đất lâm nghiệp giao, xét tiến độ GĐGR khơng vấn đề cấp bách Vấn đề chỗ người dân làm đất giao? Hay xét khía cạnh lớn sách ảnh hưởng đến sống cộng đồng, đến tài nguyên rừng nào? Tích cực hay tiêu cực, mức độ tác động mạnh hay yếu? Nó thực phát huy hết mục tiêu đề hay chưa… câu hỏi! -2- Những nghiên cứu tổng kết cho thấy bên cạnh kết đạt được: Nâng độ che phủ lên 43%; tổng trữ lượng gỗ 813,3 triệu m3 khoảng 8,5 tỉ tre, nứa; tổng diện tích lâm sản ngồi gỗ gây trồng 379.000 ha, chủ yếu tập trung vùng Bắc Trung Bộ, Tây Nguyên Đông Bắc [2]… không kể đến hạn chế chương trình Theo nhóm nghiên cứu Trường Đại học Lâm nghiệp "Lâm nghiệp giảm nghèo sinh kế nông thôn Việt Nam" đưa kết luận giao đất lâm nghiệp chưa giúp người nghèo thoát nghèo! Vậy đâu thực tế vấn đề? Phải diện tích rừng giao phát huy tác dụng vùng kinh tế phát triển, trình độ dân trí cao, vùng kinh doanh rừng thuận lợi? Cộng đồng vùng sâu vùng xa vịng quay luẩn quẩn đói nghèo, khó khăn làm chủ diện tích rừng lớn? Làm để rừng phát huy tác dụng nó; góp phần xố đói giảm nghèo cho cộng đồng sống gần rừng rừng; đặc biệt cộng đồng vùng sâu, vùng xa trình độ dân trí thấp Muốn làm điều phải đánh giá trạng GĐGR, trạng sử dụng đất lâm nghiệp giao khu vực này, đánh giá hiệu ảnh hưởng chương trình GĐGR đến đời sống người dân nói chung đến sinh kế nói riêng Qua tìm điểm mạnh, điểm hạn chế làm sở đề xuất hướng khắc phục đắn nhằm nâng cao hiệu chương trình theo ý nghĩa Là huyện vùng sâu vùng xa tỉnh Thừa Thiên Huế, có tỉ lệ đất có rừng tương đối lớn, năm qua Nam Đông tích cực tiến hành sách giao đất lâm nghiệp cho cộng đồng, HGĐ, cá nhân… quản lý Song trình thực GĐGR, quản lý sử dụng rừng giao gặp nhiều khó khăn, đời sống người dân số nơi giao đất chưa cải thiện cải thiện Phải chương trình chưa phù hợp hay chưa phát huy mạnh vùng đất này? Xuất phát từ tính cấp thiết vấn đề tiến hành luận văn "Đánh giá tác động sách giao đất giao rừng tới sinh kế người dân xã Thượng Quảng - huyện Nam Đông - tỉnh Thừa Thiên Huế" -3- CHƯƠNG TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 2.1 Lý thuyết sinh kế người dân 2.1.1 Ở nước 2.1.1.1 Khái niệm sinh kế - Theo DFID 2001: Sinh kế mơ tả tổng hợp nguồn lực lực liên quan tới định hoạt động người nhằm cố gắng kiếm sống đạt mục tiêu mơ ước - Sinh kế HGĐ, hay cộng đồng gọi kế sinh nhai hay phương kế kiếm sống HGĐ hay cộng đồng Ý tưởng sinh kế định nghĩa Robert Chambers vào năm 80, sau phát triển Chamber Conway [30] vào đầu năm 1990 Từ số quan phát triển tiếp nhận khái niệm sinh kế cố gắng đưa vào thực Theo tác giả sinh kế gồm có: Những khả năng, tài sản (bao gồm nguồn tài nguyên vật chất xã hội) hoạt động cần thiết để kiếm sống Một sinh kế xem bền vững đối phó khơi phục trước tác động áp lực cú sốc, trì tăng cường lực lẫn tài sản tương lai, khơng làm suy thoái nguồn tài nguyên thiên nhiên - Chiến lược sinh kế trình định vấn đề cấp hộ, bao gồm vấn đề thành phần hộ, tính gắn bó thành viên, phân bố nguồn lực vật chất phi vật chất hộ [33] Để trì sống HGĐ thường có chiến lược sinh kế khác Theo Seppala chiến lược sinh kế chia làm loại: Chiến lược tích luỹ: Là chiến lược dài hạn nhằm hướng tới tăng trưởng kết hợp nhiều hoạt động hướng tới tích luỹ cải giàu có Chiến lược tái sản xuất: Là chiến lược trung hạn gồm nhiều hoạt động tạo thu nhập, ưu tiên nhắm tới hoạt động cộng đồng an ninh xã hội Chiến lược tồn tại: Là chiến lược ngắn hạn, gồm hoạt động tạo thu nhập để tồn mà khơng có tích luỹ Tóm lại sinh kế HGĐ, cộng đồng kế sinh nhai hay phương kế kiếm sống HGĐ, cộng đồng bao gồm nguồn lực lực liên quan đến khả kiếm sống đạt mơ ước họ -4- 2.1.1.2 Quan điểm sinh kế bền vững - Sinh kế bền vững tạo lập đảm bảo yêu cầu sau: + Chống đỡ với cú sốc áp lực bên + Khơng phụ thuộc vào hỗ trợ từ bên ngồi (hoặc hỗ trợ cách thức bền vững kinh tế thể chế) + Được thích nghi hố để trì sức sản xuất lâu dài nguồn tài nguyên thiên nhiên + Bền vững mà không làm suy yếu ảnh hưởng tới giải pháp sinh kế người khác [33] Khung sinh kế bền vững mơ tả vắn tắt sơ đồ hình 2.1 Tài sản sinh kế Các tổn thương - Cú sốc - Xu - Mùa vụ Quá trình thay đổi thể chế H N S P F Cấu trúc - Cấp phủ - Khu vực -Luật Tư -Chính sách nhân - Văn hố - Thể chế Chiến lược sinh kế Chú giải H: Vốn người N: Vốn tự nhiên Thu nhập sinh kế - Tăng thu nhanh - Sức khoẻ tăng - Giảm tổn thương - Cải thiện an ninh lương thực F: Vốn tài S: Vốn xã hội P: Vốn vật chất Hình 2.1: Khung sinh kế bền vững [32] - Để đạt tới mức độ bền vững rõ ràng cộng đồng, HGĐ, cá nhân cần có số tài sản khái niệm hoá "năm loại vốn cần có để đạt sinh kế bền vững" FAO 2001 [33] + Vốn thiên nhiên: Tài nguyên thiên nhiên đất đai, rừng, nước đồng cỏ + Vốn nhân lực: Sức khoẻ, mức độ dinh dưỡng, kỹ trình độ học vấn + Vốn xã hội: Quan hệ họ hàng, bạn bè, xã hội kể mối quan hệ với quan tổ chức thức mà người dựa vào để mở rộng giải pháp sinh kế + Vốn tài chính: Tiền mặt thu nhập hay tiền tiết kiệm sử dụng làm vốn luân chuyển -5- + Vốn sở vật chất: Được xếp vào nhóm tài sản tư nhân gia súc công cụ canh tác, tài sản công cộng đường xá, sở hạ tầng xã hội trường học bệnh viện 2.1.2 Ở nước - Theo từ điển tiếng Việt: Sinh kế cách làm ăn để mưu sống - Theo Bùi Đình Tối: Khái niệm sinh kế miêu tả tập hợp nguồn lực khả người kết hợp với định hoạt động mà họ thực để khơng kiếm sống mà cịn đạt đến mục tiêu ước nguyện (tham vọng họ) [25] - Sinh kế cịn mơ tả tổng hợp nguồn lực liên quan tới định hoạt động người nhằm cố gắng kiếm sống đạt mục tiêu mơ ước [29] Tiêu chí sinh kế bền vững gồm: an toàn lương thực, cải thiện điều kiện môi trường cộng đồng-xã hội, cải thiện điều kiện vật chất, bảo vệ tránh rủi ro thay đổi đột ngột - Theo Đinh Đức Thuận sinh kế gọi bền vững HGĐ hay cá nhân cần phải có số tài sản hay vốn định Có loại vốn cần phải có để gọi sinh kế bền vững [24] * Vốn tự nhiên Vốn tự nhiên yếu tố nguồn lực tự nhiên người sử dụng kế sinh nhai Vốn tự nhiên hình thành từ nhiều nguồn khác Từ nguồn lợi vơ khơng khí, mơi trường sống đến nguồn lợi hữu hình sử dụng trực tiếp được: tài nguyên đất, tài nguyên khoáng sản, tài nguyên rừng… Nguồn vốn tự nhiên coi khởi đầu sinh kế Là nguồn vốn thiếu khung sinh kế bền vững nhiên nhiều thảm hoạ đe doạ kế sinh nhai đời sống người lại xuất phát từ tiến trình tự nhiên: Bão lụt, hạn hán, động đất… Bên cạnh khắc nghiệt thiên nhiên, tính mùa vụ, biến đổi khí hậu nguyên nhân gây ảnh hưởng lớn suất giá trị nguồn vốn tự nhiên qua thời điểm Làm trì nguồn vốn tự nhiên cho người đặc biệt cho người nghèo? Đó để đạt mục tiêu sinh kế bền vững phải tin theo đuổi mục tiêu ổn định nhiều loại nguồn lực khác Tuy nhiên phải đảm bảo không ảnh hưởng đến ổn định -6- môi trường (ổn định nguồn vốn tự nhiên dịch vụ nó, bảo vệ mơi trường sống, bảo vệ đất chống xói mịn thối hố, bảo vệ cải tạo nguồn nước) * Vốn người Của cải vật chất làm bàn tay lao động người, nguồn lực người vô quan trọng Nguồn nhân lực bao gồm kỹ năng, kiến thức, khả lao động, sức khoẻ trình độ học vấn người Các phận giúp người tìm kiếm theo đuổi phương thức kiếm sống khác nhau, thực chiến lược sinh kế khác nhằm đạt mục tiêu kế sinh nhai mơ ước họ Xét phạm vi gia đình, nguồn nhân lực có sẵn số lượng chất lượng, thay đổi tuỳ thuộc vào quy mô hộ, sức khoẻ, kỹ năng, trình độ học vấn… thành viên Đây xem tảng, phương tiện để đạt mục tiêu thu nhập Đối với người nghèo việc tạo lập nguồn nhân lực tốt vô quan trọng, song lại vấn đề khó giải Mặc dù việc hỗ trợ nguồn nhân lực thực trực tiếp gián tiếp, song để thực mang lại hiệu người, thân họ sẵn sàng đầu tư vào vốn nhân lực họ cách tham gia vào khoá đào tạo hay trường học Trong trường hợp người bị ngăn cản việc làm trái với lẽ thường (những tiêu chuẩn xã hội hay sách cứng nhắc ngăn cấm phụ nữ tới trường…) việc hỗ trợ gián tiếp vào việc phát triển vốn người có ý nghĩa đặc biệt quan trọng Trong nhiều trường hợp ta nên kết hợp hai hình thức hỗ trợ Cơ chế phù hợp cho việc kết hợp hỗ trợ thực chương trình trọng điểm Các chương trình trọng điểm hướng vào việc phát triển nguồn nhân lực, đề xuất thông tin qua việc phân tích phương thức kiếm sống để chắn nỗ lực tập trung vào nơi cần thiết Cải thiện phương thức tiếp cận với giáo dục chất lượng cao, thông tin, công nghệ nâng cao chế độ dinh dưỡng sức khoẻ góp phần làm phát triển nguồn lực người * Vốn xã hội Vốn xã hội nguồn lực xã hội người sử dụng để theo đuổi mục tiêu kế sinh nhai họ Chúng bao gồm tương tác theo chiều dọc chiều ngang toàn mạng lưới, mối quan hệ họ hàng, bạn bè, xã hội, mối quan hệ với tổ chức, quan mà người dựa vào để mở rộng giải pháp sinh kế Vốn gồm việc tác động làm tăng uy tín khả làm việc -7- người, mở rộng tiếp cận với thể chế, thể chế, trị cộng đồng coi vốn xã hội Trong yếu tố kế sinh nhai, nguồn vốn xã hội có quan hệ sâu sắc với chuyển dịch trình cấu Thực hữu ích xem vốn xã hội sản phẩm tiến trình cấu trúc, thông qua mối quan hệ tiến trình cấu trúc trở thành sản phẩm nguồn vốn xã hội Mối quan hệ đưa hai đường làm cho phát triển Trong việc trao quyền cho nhóm xem mục tiêu chính, vốn xã hội xem sản phẩm phụ hoạt động khác Thông thường, biến động gia tăng nguồn vốn xã hội theo đuổi cần phải có hỗ trợ từ lĩnh vực khác Do cần gắn chặt trách nhiệm tổ chức tiết kiệm tín dụng vào nguồn vốn xã hội Cũng việc kết hợp quản lý rủi ro cần phải dựa vào việc kết nối hành động để hạn chế chúng * Vốn tài Vốn tài nguồn lực tài mà người sử dụng để đảm bảo kế sinh nhai họ Nó khơng đơn mang tính chất kinh tế mà cịn bao gồm dịng tích trữ, khả tiêu thụ sản phẩm (bằng tiền mặt hay tiết kiệm để sử dụng làm vốn luân chuyển) Có hai nguồn vốn tài chủ yếu Vốn có sẵn: tiết kiệm ưa thích khơng bị ràng buộc pháp lý khơng có đảm bảo tài sản Có thể tồn nhiều hình thức: Tiền mặt, nữ trang, tín dụng ngân hàng…Vốn tài tồn dạng tổ chức cung cấp tín dụng Đối với người nghèo nguồn vốn tài vô quan trọng, song việc tiếp cận hai hình thức khó khăn Làm để tạo nguồn vốn tài cho người nghèo? Thơng thường DA phát triển không giao tiền cho người nghèo mà giúp họ tiếp cận vốn tài thơng qua trung gian gián tiếp, là: mang tính tổ chức tăng hiệu tiết kiệm dịng tài nhờ hỗ trợ để phát triển hiệu quả, tổ chức dịch vụ tài cho người nghèo Đến họ có đủ niềm tin, tiếp cận hiểu biết rộng để họ khuyến khích người tiết kiệm Sự lựa chọn người khác để giúp phát triển tổ chức trợ cấp hiệu đến người nhận cuối Có tính chất quan- tăng tiếp cận dịch vụ tài chính, vượt qua rào cản liên -8- đới người nghèo với (cung cấp cho họ đảm bảo máy móc đồng để họ có loại tài sản hoạt động song song nhau) Lập pháp điều chỉnh-cải thiện mơi trường dịch vụ tài để tổ chức giúp đỡ phủ cung cấp tốt độ an tồn cho tổ chức dịch vụ tài tồn theo thời gian tiếp tục đưa lãi suất hợp lý, họ khơng thể giao phó tiết kiệm họ cho tổ chức tin rừng trả nợ Khi tiết kiệm không theo hình thức rõ ràng đặc biệt đến nhu cầu văn hố người sử dụng, cách thức hỗ trợ khác thích hợp * Vốn vật chất Vốn vật chất bao gồm sở hạ tầng xã hội tài sản HGĐ hỗ trợ cho sinh kế như: Hệ thống giao thông, thông tin liên lạc, hệ thống thuỷ lợi, phương tiện lại vận chuyển… Đối với người nghèo, đặc biệt vùng sâu vùng xa việc tiếp cận với dịch vụ khó khăn hạn chế Hạn chế số lượng chất lượng, nguyên nhân quan trọng cản trở tiến trình phát triển người nghèo, cộng đồng vùng sâu vùng xa Tạo lập vốn vật chất cho người nghèo việc làm cấp thiết Trước DFDI khuyến khích việc dự trữ trực tiếp hàng hố sản xuất cho người nghèo Tuy nhiên có nhiều hạn chế dẫn đến phụ thuộc phá vỡ thị trường tư nhân; làm giảm tham gia cải thiện cấu thể chế để sản xuất bền vững, hàng hố sản xuất sử dụng tốt Vì mục tiêu sinh kế cần tập trung vào giúp đỡ người nghèo tiếp cận sở hạ tầng thích hợp, thứ giúp ích cho kế sinh nhai họ Cơ sở hạ tầng loại tài sản nhằm cải thiện dịch vụ hỗ trợ cách dễ dàng để người nghèo tiếp cận với nhu cầu họ - Đặc điểm loại tài sản sinh kế: Nguồn vốn người Nguồn vốn xã hội Nguồn vốn tự nhiên Nguồn vốn vật chất Nguồn vốn tài Hình 2.2: Tài sản sinh kế người dân [33] -9- Hình dạng ngũ giác diễn tả khả tiếp cận người dân với loại tài sản Tâm điểm nơi không tiếp cận với loại tài sản Các đặc điểm nằm chu vi tiếp cận tối đa với loại tài sản + Những ngũ giác hình dạng khác vẽ cho cộng đồng khác cho nhóm xã hội khác cộng đồng + Chất lượng tài sản thay đổi thường xuyên ngũ giác thay đổi liên tục theo thời gian + Hình dạng ngũ giác mô tả khả tiếp cận người dân với loại tài sản Điều quan trọng tài sản riêng lẻ tạo nhiều lợi ích Nếu người tiếp cận chắn với đất đai (tài sản tự nhiên) họ có nguồn tài họ sử dụng đất đai khơng cho hoạt động sản xuất trực tiếp mà cho thuê Tương tự vậy, vật ni (tài sản hữu hình) tạo nguồn vốn xã hội (uy tín liên hệ với cộng đồng) cho người sở hữu chúng… Sơ đồ ngũ giác hữu ích cho việc tìm điểm thích hợp, tài sản phục vụ cho nhu cầu nhóm xã hội khác cân tài sản 2.2 Lịch sử giao đất giao rừng 2.2.1 Ở nước 2.2.1.1 Xu hướng giới sử dụng rừng đất rừng Phi tập trung hoá ngành lâm nghiệp xu hướng chủ đạo giới, đặc biệt nước phát triển Đó xu hướng phân quyền cao độ cho người dân, cộng đồng công ty tư nhân quản lý rừng Tuy nhiên, có số nước Malaysia Nam Phi, sở hữu Nhà nước rừng 100% Tiếp Đức New Zealand hai nước có tỷ trọng Nhà nước quản lý rừng cao 54% 77% Trong Nhật Bản, Nhà nước quản lý 31% tổng diện tích rừng [23] Nhóm cộng đồng dân xứ, 24.6% Cá nhân công ty tư nhân, 44.6% Chính phủ, 2.8% Cộng đồng, 13.1% Hình 2.3: Sở hữu rừng 24 nước có độ che phủ rừng lớn giới - 10 - Xét hiệu quản lý rừng thông qua suất sinh khối héc-ta, Đức New Zealand đạt cao, 268 125 m³/ha (hình 2.3) Câu hỏi đặt liệu có phải có người dân doanh nghiệp quản lý hiệu tài nguyên rừng? Nếu xét hiệu hệ thống lâm trường quốc doanh Việt Nam hiệu quản lý Đức New Zealand, hiệu hai hình thức quản lý rừng trái ngược Như vậy, vấn đề Nhà nước hay dân chủ sở hữu quản lý mà quan trọng sách điều chỉnh chủ thể để đảm bảo có trách nhiệm động lực để quản lý tốt tài nguyên Xét góc độ quản lý tài nguyên, cần thiết có bàn tay can thiệp Nhà nước để khắc phục méo mó thị trường Tuy nhiên việc can thiệp sách sai lầm khơng khơng tạo điều kiện cho thị trường phát triển cịn làm bóp méo thị trường kìm hãm thị trường phát triển [23] Bảng 2.1: Hiệu quản lý rừng quốc gia Tổng diện Diện tích tự tích nhiên rừng (tr.người) (km²) (km²) (%) Việt Nam 80,0 332,000 98,190 35,2 38 7,133 72 Nhật Bản 127,0 376,520 240,810 60 145 29,494 122 Malaysia 24,4 328,550 192,920 58,7 119 22,507 116 Newzealand 4,0 267,990 79,460 30,6 125 26,965 339 Đức 82,4 349,270 107,400 30,7 268 54,634 508 Dân số Nước Độ che Trữ Sản Năng phủ lượng lượng suất (m³/ha) (1000m³) (m³/km²) (Nguồn: REFAS 2005) Bên cạnh xu hướng phi tập trung hoá, xu hướng phân cấp quản lý rừng từ trung ương xuống địa phương xu hướng chủ đạo phủ nước giới (Warner, 2006) Tuy nhiên, việc phân cấp quản lý liên quan tổng thể đến thể chế sách khác hệ thống trị mà phạm vi ngành khơng thể giải Vì trường hợp cần có thống ngành liên quan để thực thi sách lâm nghiệp hiệu ... văn "Đánh giá tác động sách giao đất giao rừng tới sinh kế người dân xã Thượng Quảng - huyện Nam Đông - tỉnh Thừa Thiên Huế" -3- CHƯƠNG TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 2.1 Lý thuyết sinh kế người. .. nhằm đổi công tác giao đất giao rừng miền núi [26] 2.3 Đánh giá tác động sách, ý nghĩa phương pháp 2.3.1 Ý nghĩa việc đánh giá tác động sách giao đất giao rừng đến sinh kế người d