ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KHOA SINH - - ĐINH THỊ HOA Xây dựng tư liệu hỗ trợ dạy thực hành chương trình sinh học 12 - nâng cao – THPT KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài Trong chương trình giảng dạy môn sinh học, bên cạnh việc giảng dạy kiến thức lý thuyết việc rèn luyện cho HS kỹ thực hành quan trọng Những thực hành chương trình SGK giúp HS kiểm nghiệm lại lý thuyết học, bổ sung kiến thức thực tế đồng thời rèn luyện cho HS số kỹ như: hoạt động nhóm, làm tiêu bản, quan sát, sử dụng kính hiển vi, tư duy, sáng tạo… Trong năm gần đây, với phát triển mạnh mẽ CNTT việc ứng dụng tin học nói chung có phương thức truyền thơng đa phương tiện (Multimedia) nói riêng vào cơng tác đổi phương pháp giảng dạy dạy học trở thành vấn đề cấp thiết Ưu điểm bật phương pháp dạy học ứng dụng truyền thông đa phương tiện so với phương pháp giảng dạy truyền thống là: kết hợp hình ảnh, video với âm thanh, văn bản, biểu đồ từ phát huy hiệu tối đa trình dạy học Trong chương trình sinh học 12 nâng cao, số lượng thực hành tương đối nhiều nhiên thực tế khơng phải thực hành thực Việc giảng dạy thực hành trường THPT thường gặp khó khăn sau: điều kiện sở vật chất nhà trường chưa đảm bảo (thiếu mẫu vật, hóa chất, dụng cụ), bên cạnh có thực hành địi hỏi phải thực ngồi trời gây khó khăn mặt thời gian, địa điểm việc quản lý HS Từ khó khăn việc dạy thực hành sinh học trường THPT, ứng dụng CNTT để xây dựng tư liệu gồm phim hình ảnh hướng dẫn thực hành Qua tư liệu này, HS nghiên cứu trước nhà học thực hành lúc nơi, đồng thời GV có nguồn tài liệu để tham khảo nhằm nâng cao chất lượng dạy học Trên sở đó, tơi chọn đề tài: “Xây dựng tư liệu hỗ trợ dạy thực hành chương trình sinh học 12 - nâng cao – THPT” để nâng cao hiệu dạy thực hành góp phần rèn luyện số kỹ cho HS 2 Mục tiêu nghiên cứu Xây dựng đoạn phim tư liệu hỗ trợ cho GV dạy học thực hành chương trình sinh học 12 – nâng cao Nhiệm vụ nghiên cứu - Phân tích mục tiêu, nội dung kiến thức, thiết bị, hóa chất, mẫu vật, cách tiến hành thực hành thuộc chương trình sinh học 12 – nâng cao - Quay phim thao tác tiến hành thí nghiệm SGK sinh học 12 nâng cao - Sưu tầm, chỉnh đoạn phim hỗ trợ cho thực hành thuộc chương trình sinh học 12 – nâng cao - Chỉnh sửa, hoàn thiện phim hướng dẫn thực hành từ đoạn phim thu - Sử dụng đoạn phim vào thiết kế giáo án để dạy thực hành thuộc chương trình sinh học 12 – nâng cao Giả thuyết khoa học Sử dụng tư liệu phù hợp nâng cao chất lượng dạy học thực hành thí nghiệm thuộc chương trình sinh học lớp 12 nâng cao – THPT CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1 Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1 Tình hình ứng dụng CNTT GD & ĐT nước giới CNTT - đặc biệt Internet, bắt đầu sử dụng Hoa Kỳ vào năm 1995 (Wiles Bondi, 2002) sau bắt đầu phổ biến rộng rãi tồn giới Ngày nay, thật khó hình dung giới khơng có ứng dụng CNTT Các giảng viên nhiều chương trình đạo tạo trường đại học nước có giáo dục tiên tiến từ lâu sử dụng chức công nghệ vào giảng dạy Bài viết trình bày quan điểm nhà nghiên cứu - giảng dạy đại học vai trò CNTT (đặc biệt Internet) chương trình đào tạo đưa số kiến nghị giảng viên trẻ việc ứng dụng vào giảng dạy Ở trường THPT giới, vấn đề ứng dụng CNTT dạy học nghiên cứu triển khai rộng rãi Tại trường THCS Nhật Bản (1992) có 20 máy tính đại (2 HS/1 máy), HS GV biết sử dụng phần mềm Internet Ở Hàn Quốc, năm 1993 “Xóa mù máy vi tính” cho đối tượng HS Năm 1970 Pháp xây dựng thành công đề án “Tin học cho người” Sau 10 năm “Chương trình MEP” xây dựng Anh Ở Australia, 1985, tổ chức NSCU thành lập “Chương trình phần mềm mơn học trường trung học” Malaysia tiến hành hội thảo nước khu vực Châu Á – Thái Bình Dương xây dựng phần mềm dạy học Năm 1998, bà Sandra Weiss, chủ tịch Hội đồng Khoa học hệ thống trường đại học Hoa Kỳ, phát biểu vấn đề “kết nối chương trình học” trường Đại học California cho rằng, với giúp đỡ công nghệ thông tin đặc biệt internet, khóa học thiết kế theo bước sau đây: 1) Xác định nội dung trùng hợp nhiều khóa học mà trường khóa đào tạo trường nghĩ chuyển đổi được; 2) Thiết kế chương trình học theo hướng linh hoạt; 3) Thảo luận cách chuyển tải chương trình học khóa học thiên hướng sử dụng ứng dụng cơng nghệ thơng tin việc chuyển tải nhằm thay cách học truyền thống 1.1.2 Tình hình ứng dụng CNTT GD & ĐT Việt Nam Ở Việt Nam, thời kỳ phát triển đất nước giai đoạn giáo dục đại học, sứ mạng giáo dục đại học nói chung, mục tiêu, nội dung, phương pháp dạy học đại học nói riêng có biến đổi lớn Bộ trưởng Bộ GD&ĐT có Chỉ thị 29/CT-Bộ GD&ĐT "Tăng cường giảng dạy, đào tạo ứng dụng Công nghệ thông tin ngành GD - ĐT giai đoạn 2001 - 2005"; Chỉ thị 55/2008/CT-Bộ GD&ĐT việc tăng cường giảng dạy, đào tạo ứng dụng CNTT giáo dục giai đoạn 2008-2012, năm học 2008-2009 chọn "Năm học đẩy mạnh ứng dụng CNTT", tạo bước đột phá ứng dụng CNTT giáo dục tạo tiền đề ứng dụng, phát triển CNTT năm Gần đây, năm 2005, nghiên cứu Trần Khánh Ngọc với đề tài “ Xây dựng sử dụng tư liệu hỗ trợ dạy học Sinh học 10 THPT theo hướng tích cực hố hoạt động học tập HS” trình bày qui trình xây dựng số biện pháp sử dụng tư liệu nói Đồng thời, qua thực nghiệm sư phạm, tác giả đánh giá hiệu việc sử dụng tư liệu tư liệu mà tác giả xây dựng, góp phần đổi phương pháp nâng cao chất lượng dạy học, đặc biệt đổi PPDH theo hướng ứng dụng CNTT vào trình dạy học Tuy nhiên, CNTT chưa thay cách học truyền thống “phấn trắng, bảng đen”, lúc nhu cầu thúc bách phải đổi cách dạy học Việc áp dụng CNTT, áp dụng công nghệ multimedia vào giảng dạy phải có q trình lâu dài từ nhận thức tầm quan trọng đến nâng cao trình độ sử dụng chương trình máy tính, từ việc dùng máy chiếu thay cho viết bảng đến việc sử dụng hệ thống quản lý học tập Bên cạnh tâm lý ngại đổi mới, ngại học hỏi lý để việc áp dụng CNTT trở nên khó khăn Vì vậy, việc sử dụng CNTT, áp dụng công nghệ multimedia để hỗ trợ cho đào tạo truyền thống bước hợp lý giai đoạn 1.2 Cơ sở lý luận đề tài 1.2.1 Khái niệm tư liệu tư liệu dạy học 1.2.1.1 Khái niệm tư liệu “Tư liệu thứ vật chất người sử dụng lĩnh vực đó, đơi tài liệu phục vụ cho việc nghiên cứu Trong trình dạy học, tư liệu loại thông tin mà dựa vào học sinh tìm tịi, suy luận dẫn đến kết luận tri thức” [11] 1.2.1.2 Khái niệm tư liệu dạy học Trong hoạt động dạy học tư liệu giúp cho trình hoạt động thầy, trị hiệu hơn, góp phần nâng cao hiệu dạy học Đó thơng tin, tri thức khoa học dạng văn hay loại tranh ảnh, mơ hình, phim lưu trữ dạng khác nhau, từ nhiều nguồn khác Trong dạy HS học, tư liệu dạy học phong phú đa dạng gồm kênh thông tin khác nhau, kênh chữ, kênh hình ảnh khai thác từ nhiều nguồn khác nhau: Sách báo, tạp chí chuyên ngành, tập san, SGK, phần mềm vi tính… 1.2.2 Tầm quan trọng tư liệu dạy học sinh học 1.2.2.1 Bổ sung nội dung cho SGK SGK phổ thông tư liệu khái quát chứa kiến thức SGK không sâu chất khái niệm, trình, quy luật sinh học, kiến thức mang tính chất định hướng tổ chức trình dạy học cho GV trình tự học HS Vì vậy, để tổ chức tốt trình dạy học, góp phần nâng cao chất lượng hiệu dạy học cần phải có nguồn tư liệu bổ sung Tư liệu góp phần làm cho kiến thức SGK đầy đủ hơn, rộng Đi sâu vào chất vật, tượng; giải thích, chứng minh, minh họa cho kiến thức cô đọng SGK [2] Mặt khác với phát triển mạnh mẽ cách mạng khoa học công nghệ nay, khối lượng tri thức nhân loại phát triển vũ bão Trong đó, sinh học ngành khoa học phát triển vào loại mạnh Điều tác động mạnh mẽ đến mục tiêu, nội dung phương pháp giáo dục, đặc biệt nội dung Nguồn tư liệu phong phú, đa dạng giúp GV không ngừng nâng cao trình độ, tăng vốn hiểu biết, trợ giúp đắc lực cho trình giảng dạy họ 1.2.2.2 Tư liệu tạo hoạt động để tổ chức trình nhận thức cho HS Cùng với phát triển xã hội, trình độ nhận thức HS ngày nâng lên Yếu tố chủ đạo, quan trọng góp phần tạo tính tích cực, chủ động, sáng tạo học sinh trình giảng dạy nhà trường phổ thơng Với xu đó, năm gần đây, phong trào đổi mục tiêu, nội dung PPDH nước ta diễn mạnh mẽ, đặc biệt đổi PPDH Các PPDH mới, tích cực, tập trung vào người học làm thay đổi hẳn phương pháp tiếp nhận, từ thụ động, bắt chước chuyển sang chủ động, tự học, tự chiếm lĩnh tri thức, phát triển lực tư Để thiết kế hoạt động học tập, GV khơng thể khơng có nguồn tư liệu Từ nguồn tư liệu GV tạo phiếu học tập cho hoạt động nhóm, tạo tình có vấn đề để tổ chức dạy học giải vấn đề, tạo hệ thống câu hỏi đàm thoại tìm tịi,… [2] 1.2.2.3 Tư liệu tạo hấp dẫn, hứng thú, kích thích tìm tịi, khám phá HS Trong dạy học việc làm quan trọng cần thiết gây hứng thú học tập cho HS Tư liệu làm cho giảng thầy phải có nội dung phong phú, đa dạng, nhiều kiến thức lạ, nhiều hình ảnh, mơ hình động, phim Điều làm cho HS ln cảm thấy vui vẻ, phấn chấn, tham gia tích cực vào q trình học Thơng qua hoạt động nhận thức thiết kế từ tư liệu thu thập GV kích thích học sinh tìm tịi tham gia vào hoạt động nhóm, tham gia giải tình có vấn đề,… Qua giúp em phát triển lực tư phân tích, so sánh, tổng hợp, khái quát, khả đặt giải vấn đề Từ làm cho em động, tích cực tham gia vào học 1.2.2.4 Tư liệu góp phần đổi PPDH Tư liệu góp phần làm cho nội dung phong phú, đa dạng, đầy đủ cập nhật Nhờ mà giáo viên có điều kiện để đổi phương pháp giảng dạy Họ ln đặt cho câu hỏi phải sử dụng phương pháp để HS khai thác tư liệu Để sử dụng tư liệu có hiệu quả, GV phải biết thiết kế hoạt động nhận thức cho HS, hoạt động nhóm, tham gia đặt vấn đề giải vấn đề Thông qua hoạt động HS tham gia cách tích cực để khám phá, chiếm lĩnh tri thức hướng dẫn, điều khiển GV Như vậy, tư liệu điều kiện động lực làm cho trình học tập học sinh trở nên tích cực, tự giác, độc lập, sáng tạo, góp phần đổi PPDH 1.2.2.5 Tư liệu tiềm trữ nguồn kiến thức quan trọng Trong hoạt động dạy học, phủ nhận tầm quan trọng SGK Tuy nhiên SGK tư liệu dùng để tham khảo nguồn tri thức bổ sung quan trọng, chúng phục vụ trực tiếp cho việc hồn thiện nhiệm vụ trí dục mà cịn có tác dụng giáo dục nâng cao hiểu biết cho HS Ngày nay, khoa học kỹ thuật phát triển vũ bão, khối lượng tri thức nhân loại tăng lên gấp bội, mà thời gian dạy trường phổ thơng có hạn Do tư liệu để bổ sung tri thức cho HS trở nên vơ quan trọng 1.2.2.6 Tư liệu mang tính thẩm mỹ sư phạm học Nhiều mơ hình, tranh ảnh, băng hình mang tính thẩm mỹ, tính sư phạm cao gợi cho người học người dạy học tập mơ tạo dụng cụ học tập có giá trị cao Ví dụ: Hình ảnh đẹp, rõ ràng, thơng tin ngắn gọn, súc tích,… 1.2.3 Phân loại tư liệu dạy học 1.2.3.1 Sách học tập Sách học tập HS chia làm loại sau đây: - Sách giáo khoa - Tài liệu tham khảo, đọc thêm - Tài liệu hướng dẫn học tập - Sách tra cứu - Tạp chí chuyên ngành: Tạp chí sinh học, tạp chí y học,… 1.2.3.2 Tài liệu viết tay Đây tài liệu nhằm giúp cho GV, HS biết lịch sử phát triển vật tượng liên quan đến sinh học tự nhiên (ví dụ tài liệu trình bày kết nghiên cứu sinh học có từ lâu) 1.2.3.3 Báo, tạp chí thường ngày định kỳ Được dùng việc bổ sung nội dung (những biến đổi, phát lạ giới sinh vật) phản ánh cách trung thực vật tượng thiên nhiên 1.2.3.4 Các cơng trình khoa học Có ý nghĩa lớn sinh học ký ghi chép nhà thám hiểm, nhà khảo cổ học, cơng trình nghiên cứu nhà khoa học có liên quan đạt thành công to lớn lĩnh vực như: luận văn, luận án,… 1.2.3.5 Các tư liệu thống kê Thuộc loại kể đến như: Tạp chí thống kê, niêm giám thống kê, sách đỏ Việt Nam, sách đa dạng sinh học bảo tồn đa dạng sinh học Việt Nam giới 1.2.3.6 Các tư liệu tranh ảnh Loại bao gồm tập “Album” tranh ảnh loại phục vụ cho chương trình sinh học (các lồi động vật, thực vật giới, q trình sinh lý, sinh hố sinh vật, hình ảnh giải phẫu sinh vật…) Tranh ảnh tư liệu đặc biệt quý giá, chép lại cách trực quan kiện, trình, hoạt động sinh vật hay hình ảnh giải phẫu thể sinh vật [2] 1.2.3.7 Tư liệu phim, hình động Thuộc loại ta kể đến như: Băng hình, mơ hình động, tĩnh, đoạn phim khoa học, chương trình máy vi tính,…Trong tương lai tư liệu chắn sử dụng rộng rãi trình dạy học Nó giúp cho GV HS có thêm tư liệu để hỗ trợ trình dạy học, mở rộng khả lĩnh hội tri thức lớp tự học nhà cho HS 1.2.4 Các nguyên tắc xây dựng tư liệu hỗ trợ dạy học thực hành sinh học 1.2.4.1 Nguyên tắc phù hợp với chương trình SGK Đây nguyên tắc hàng đầu, để xây dựng nên loại PTDH Các tư liệu tư liệu thể dạng hình ảnh, phim có chức năng, tác dụng riêng đạt hiệu định, phục vụ cho nội dung, đối tượng định Vì vậy, phải vào chương trình, SGK tài liệu học tập khác phục vụ cho đối tượng, lớp học, cấp học…để lựa chọn tư liệu phù hợp 1.2.4.2 Nguyên tắc phù hợp với nội dung Các PTDH nghiên cứu, thiết kế, chế tạo, sử dụng phải phù hợp với nội dung, nghĩa PTDH phải phục vụ cho nội dung truyền tải đến người học Người học thông qua việc tổ chức sử dụng PTDH GV trực tiếp sử dụng PTDH đó, có khả lĩnh hội tri trức mà PTDH muốn truyền tải 1.2.4.3 Nguyên tắc phù hợp với đối tượng Để nghiên cứu, thiết kế, chế tạo PTDH có hiệu quả, cần phải vào đối tượng cần phục vụ: Cấp học, lớp học, người học (đặc điểm tâm sinh lí, khả tư duy…) Do PTDH phải phù hợp với đối tượng dạy học, phù hợp với phát triển trí tuệ, tâm lí khả tiếp thu kiến thức HS 1.2.4.4 Nguyên tắc đảm bảo tính trực quan, thẩm mĩ Đây nguyên tắc QTDH Các PTDH nói chung, tư liệu “Bộ tư liệu hỗ trợ dạy học thực hành thuộc chương trình sinh học 12 nâng cao – THPT” nói riêng phải đảm bảo yêu cầu: - Các hình ảnh, phim phải sáng sủa, rõ nét, màu sắc hài hồ - Cụ thể hố kiến thức lí thuyết bản, đơn giản hố kiến thức phức tạp để HS tiếp thu cách đầy đủ sâu sắc - Phát huy tính tích cực học tập HS, làm nảy sinh nhu cầu nhận thức, phát triển lực tư lực hành động - Giáo dục lòng đam mê nghiên cứu mơn học, có thói quen liên hệ lí thuyết thực tiễn 1.2.4.5 Nguyên tắc đảm bảo tính linh hoạt, hiệu quả, hữu dụng Tính linh hoạt, hiệu quả, hữu dụng tư liệu việc GV dễ dàng sử dụng, dễ chỉnh sửa, xếp, dễ tổ chức hoạt động học tập dựa nguồn tư liệu có tư liệu; dẫn đến HS lĩnh hội tri thức nhanh hơn, sâu sắc nhờ có hỗ trợ PTDH Để đảm bảo nguyên tắc này, thiết kế tư liệu cần ý cho tranh, ảnh lựa chọn tư liệu có khả truyền tải thông tin, nội dung học hiệu Các tư liệu phải xếp theo chương trình với đường liên kết phù hợp cho GV sử dụng chúng dễ dàng để tổ chức hoạt động học tập cho HS 10 lượng cố định hay tiêu NST tạm thời tiêu - Vẽ hình thái, số cố định lượng NST quan sát hay - Quan sát tiêu cố định tiêu * Kỹ năng: tạm thời” NST người bình - Rèn luyện kĩ phân thường NST người bị tích – tổng hợp, so sánh bệnh Down giải vấn đề - Rèn luyện kỹ sử dụng kính hiển vi, quan sát tiêu kính hiển vi - Rèn luyện tính cẩn thận, tỉ mỉ, nghiêm túc, xác thí nghiệm * Thái độ: - Có thái độ u thích mơn học - Biết vận dụng kiến thức học vào thực tiễn * Kiến thức: - Tập dượt số - Lai giống thực vật (thực thao tác lai giống (tỉa nhị, dưa leo bầu Thực lấy hạt phấn, thụ phấn…) bí) hành: phân tích kết thí - Lai giống động vật (thực Lai giống nghiệm cá cảnh ruồi - Biết cách lai giống số giấm) loài cá cảnh * Kỹ năng: - Rèn luyện kĩ phân 20 tích – tổng hợp, so sánh giải vấn đề - Rèn luyện tính cẩn thận, tỉ mỉ, nghiêm túc, xác thí nghiệm * Thái độ: - Có thái độ u thích mơn học, có ý thức bảo vệ lồi động thực vật - Biết vận dụng kiến thức học vào thực tiễn * Kiến thức: - Giải thích nguồn gốc động vật loài người dựa chứng giải phẫu so sánh , phôi - Sự giống người TIẾN HÓA Thực sinh học so sánh , đặc biệt thú hành: mối quan hệ người - Sự giống người “Bằng vượn người vượn người ngày chứng - Biết sử dụng hình vẽ, - Sự khác người nguồn tranh, mơ hình …để so vượn người ngày gốc động sánh, phân tích đặc vật điểm giống khác loài người thú , người” đặc biệt với vượn người * Kỹ năng: - Rèn luyện kĩ phân tích – tổng hợp, so sánh giải vấn đề - Tư duy, sáng tạo 21 * Thái độ: - Có quan điểm khoa học vật biện chứng nguồn gốc loài người * Kiến thức: - Biết cách sử dụng dụng cụ nghiên cứu sinh thái đơn giản - Khảo sát khí hậu vườn - Làm quen với cách đo trường công viên gần đạc, khảo sát vài nhân trường địa điểm: tố sinh thái đơn giản + Trong bóng râm mát - Biết ghi chép, đánh giá + Sân trường khơng có bóng SINH THÁI HỌC Thực thảo luận kết thu hành: “Khảo * Kỹ năng: sát vi khí - Rèn luyện kĩ phân hậu vùng” tích - tổng hợp, so sánh giải vấn đề - Rèn luyện tính cẩn thận, tỉ mỉ, nghiêm túc, xác thí nghiệm * Thái độ: - Có thái độ u thích mơn học - Biết vận dụng kiến thức học vào thực tiễn Thực * Kiến thức: hành: - Hiểu mức “Tính độ đa dạng (hay độ phong phong phú) loài quần - Tính mức đa dạng lồi 22 phú xã cá mương lồi - Biết cách thiết lập thí - Tính kích thước quần thể theo phương pháp đánh bắt - kích nghiệm thước - Hiểu vận dụng thả lại quần thể phương pháp đánh bắt - thả theo lại để tính số lượng cá thể phương quần thể cách đơn pháp giản theo biểu thức đánh bắt Seber (1982): thả lại” N (M  1)(C  1) 1 R 1 * Kỹ năng: - Rèn luyện kĩ phân tích - tổng hợp, so sánh giải vấn đề - Rèn luyện tính cẩn thận, tỉ mỉ, nghiêm túc, xác thí nghiệm * Thái độ: - Có thái độ u thích môn học - Biết vận dụng kiến thức học vào thực tiễn 3.2 Đề xuất qui trình xây dựng hướng dẫn thực hành 3.2.1 Xác định mục tiêu, nội dung thực hành, nghiên cứu tài liệu có liên quan - Nghiên cứu mục tiêu học, phân tích nội dung thực hành SGK, làm định hướng cho việc tìm phim xây dựng phim - Tìm hiểu dụng cụ, mẫu vật hóa chất, cách thức tiến hành thực hành để xây dựng kịch quay phim cho phù hợp, (có thể thay đổi mẫu vật theo điều kiện vùng) 23 - Lựa chọn địa điểm phù hợp theo yêu cầu thực hành để tiến hành quay phim - Nghiên cứu tài liệu có liên quan đến nội dung thực hành, phần mềm xử lý phim, hình ảnh 3.2.2 Xây dựng kịch cho cụ thể - Trên sở xác định mục tiêu, nội dung thực hành, đề xuất ý tưởng thực để xây dựng hoạt động hướng dẫn thí nghiệm cụ thể Mặt khác, vào điều kiện thực tế (điều kiện hóa chất, dụng cụ, mẫu vật) mà có điều chỉnh kịch cho phù hợp 3.2.3 Tiến hành quay phim thao tác hướng dẫn - Sau xây dựng kịch cho bài, tiến hành quay phim thực hành - Tồn q trình giảng dạy lý thuyết hướng dẫn thực hành thí nghiệm cụ thể ghi lại hệ thống máy quay kĩ thuật số đại máy quay phim kĩ thuật số Sony Handycam DCR-SR47E trích ly thành định dạng file số hóa, dễ dàng cho việc lưu trữ máy tính xử lý cơng đoạn - Chúng thực quay theo hai công đoạn: + Bước 1: Tiến hành thao tác kịch có sẵn + Bước 2: Tiến hành lồng tiếng cho đoạn phim thao tác Sở dĩ tách công đoạn quay thao tác lồng tiếng riêng cách giúp cán hướng dẫn thực hành tránh tình trạng bị phân tâm, ấp úng vừa nói vừa thao tác đảm bảo thực hoàn toàn theo kịch vạch sẵn 3.2.4 Biên tập đoạn video phần mềm corel videostudio pro X5 - Sử dụng phần mềm để tiến hành cắt ghép, chèn hình ảnh, âm thanh, hiệu ứng phù hợp Sau đó, video xuất định dạng file có wmn chuẩn HD * Đối với đoạn phim sưu tầm mạng, tiến hành bước sau: - Bước 1: Sưu tầm phim - Bước 2: Xử lý phim - Bước 3: Đưa vào sưu tập 24 3.2.5 Hoàn thiện video lưu vào đĩa CD - Các đoạn video hướng dẫn đưa cho giảng viên, cán hướng dẫn xem góp ý Từ góp ý đó, chúng tơi sửa chữa, hoàn thiện lưu vào đĩa CD làm tài liệu cho GV, HS tham khảo Qui trình bước thể sơ đồ sau: Xác định mục tiêu, nội dung TH Xây dựng kịch cho TN Tiến hành quay phim Biên tập đoạn video phần mềm corel videostudio pro X5 Đánh giá hoàn thiện Chưa phù hợp Phù hợp Đưa vào sử dụng Tiến hành chỉnh sửa Sơ đồ 3.1: Quy trình xây dựng hướng dẫn thực hành 3.2.6 Ví dụ minh họa Quy trình xây dựng video hướng dẫn thao tác thực hành thí nghiệm lai dưa chuột 19 “Lai giống” thuộc chương trình SH 12 nâng cao: * Bước 1: Xác định mục tiêu thực hành - Thực thao tác lai giống dưa chuột - Biết cách chọn hoa để giao phấn 25 * Bước 2: Xây dựng kịch Cảnh quay, thao tác Lời giảng + Dưa chuột (miền Nam gọi dưa leo) có tên khoa I Cảnh 1: Giới thiệu học Cucumis sativus trồng phổ biến - Quay toàn cảnh vườn họ bầu bí dưa leo + Cây dưa chuột thích hợp trồng vùng nhiệt đới, nhiệt độ ngày thích hợp cho phát triển dưa 300 C nhiệt độ ban đêm 24 – 26 0C + Thời vụ: Cây dưa chuột phát triển tốt mùa mưa mùa khơ, vụ trồng có thuận lợi khó khăn khác nhau: - Vụ Hè Thu: gieo vào tháng 4, 5, mùa đễ trồng, dưa cho suất cao, sâu bệnh, tốn công tưới nước - Vụ Thu Đông: gieo vào tháng 7, 8, mùa mưa nhiều, đậu trái dễ bị bệnh đốm phấn - Vụ Đông Xuân: gieo vào tháng 10, 11, 12 vụ mưa, thường có dịch bọ trĩ, sâu vẽ bùa bệnh đốm phấn nên phải có biện pháp phịng trừ tốt - Vụ Xuân Hè: gieo vào tháng 1, 2, mùa không mưa, nhiệt độ cao, tưới không đủ nước sinh trưởng kém, trái thường bị đắng, bọ trĩ sâu xanh thường xuất nhiều, ảnh hưởng suất lớn + Thân dài trung bình 1-3 m, có nhiều tua để - Quay thân bám bị Thân có nhiều lơng + Lá đơn, mọc cách Phiến dài 10-16 cm, rộng - Quay 10,5-15,5 cm Lá xẻ thùy chân vịt, mép có cưa - Quay hoa đực: Cuống + Dưa leo có hoa đơn tính gốc khác gốc hoa, cánh hoa, nhị… * Hoa đực: Cuống hoa dạng sợi màu xanh lục, dài 126 cm, phủ đầy lông tơ trắng Cánh hoa 5, đều; mặt vàng đậm , mặt vàng nhạt; dính phía thành ống hình chng cao 0,6 - 0,8 cm dính vào đài Bao phấn khúc khuỷu, màu vàng, cao 0,3 0,4 cm Hạt phấn rời, màu vàng nhạt, hình cầu Đặc biệt hoa đực khơng có bầu nỗn + Hoa cái: Cuống hoa dạng sợi, màu xanh lục, - Quay hoa cái: cuống phủ đầy lông trắng ngắn, dài 4-7,5 cm Lá đài cánh hoa, đài, bầu nỗn… hoa dính phần ống dính vào bầu nỗn Bầu nỗn hình trụ màu xanh lục, dài - cm, phủ lớp màu trắng sáp Đây điểm khác hoa đực hoa + Quả hình trụ dài, màu xanh lục, đầu xanh nhạt, - Quay đầu xanh đậm, dài 0,12 – 0,2 m Trên vỏ có 10 đường gân II Cảnh 3: Các bước thực TN lai giống thực vật - Bước 1: Chọn hoa đực hoa cái: - Bước 1: Chọn hoa đực + Chọn hoa cái: Chọn hoa hồn chỉnh, hoa cái: nhụy hoa có đầy đủ đài hoa, núm nhuỵ, cánh hoa, + Quay hoa khơng bị sâu, bệnh hại vị trí định cho đậu để thụ phấn Để nhận biết hoa đến thời kỳ sinh sản: Hoa có đầu nhuỵ màu xanh thẫm có dịch nhờn + Chọn hoa đực: Lấy hoa đực to, đẹp, không sâu + Quay hoa đực bệnh, có bao phấn to màu vàng sáng Chúng ta nên lấy hoa đực để thụ phấn cho hoa phát huy ưu lai, to, đẹp thụ phấn cho hoa gốc Để nhận biết hoa đực đến thời kỳ sinh sản dung que quấn 27 quét vào bao phấn (hoặc dùng tay), hạt phấn chín màu vàng dính vào bơng (hoặc tay) lúc hoa đực thụ phấn cho hoa - Bước 2: Lấy hạt phấn - Bước 2: Lấy hạt phấn + Dùng que quấn lấy hạt phấn từ bao phấn + Quay hoa đực hoa đực + Quay thao tác: dùng que quấn lấy hạt phấn từ bao phấn hoa đực - Bước 3: Thụ phấn - Bước 3: Thụ phấn + Quay thao tác: quét hạt + Quét hạt phấn hoa đực lên đầu nhụy hoa phấn hoa đực từ que quấn lên đầu nhụy hoa * Cách 2: + Quay thao tác: dùng kéo cắt hoa đực Sau quét hạt phấn từ nhị hoa đực lên đầu nhụy hoa * Bước 3: Tiến hành quay phim thao tác thực Chúng tiến hành quay theo kịch vườn dưa leo khu vực Hòa Khánh, quận Liên Chiểu, thành phố Đà Nẵng vào buổi sáng thời điểm hoa nở rộ Sau quay, đoạn phim lưu trữ theo định dạng wnm để thực công đoạn * Bước 4: Biên tập đoạn video phần mềm Corel video studio pro X5 Các đoạn phim lưu trữ xử lý phần mềm Corel với công đoạn sau: - Ghép nối đoạn cho phù hợp với tiến trình thực hành 28 - Chèn hiệu ứng chuyển hình, chèn chữ phụ đề, giải - Tiến hành lồng tiếng cho đoạn phim ghép - Xuất file phim chỉnh sửa với định dạng có chất lượng wnm chuẩn HD Sau xuất, tiến hành lưu file tiến trình thực để tiện cho cơng đoạn chỉnh sửa, hoàn thiện đoạn video sau * Bước 5: Hoàn thiện video lưu vào đĩa CD Sau chỉnh sửa phim, tiến hành - Đưa phim cho GVHD GV khác trường THPT xem góp ý - Chỉnh sửa, bổ sung hoàn thiện video 3.3 Kết xây dựng tư liệu Bảng 3.1 Kết xây dựng tư liệu Bài Video clip Giáo án 10 Video giáo án Tài liệu khác video: Quan sát NST lưỡng 10 bội (2n) người, quan sát giáo án NST người bị bệnh down - Hướng dẫn phương pháp 19 video: Thí nghiệm lai giống tạo dịng ruồi giấm dưa chuột, thí nghiệm lai giống giáo án chủng ruồi giấm - Phần mềm lai giống ruồi giấm 46 50 10 Video video: Khảo sát vi khí hậu vùng giáo án - 18 hình ảnh tiến hóa giáo án video: Thí nghiệm tính mức đa 59 dạng lồi cá mương, thí - Phương pháp đánh bắt – thả nghiệm tính kích thước quần thể giáo án lại theo phương pháp đánh bắt – thả lại 29 3.4 Đề xuất phương án sử dụng “Bộ tư liệu hỗ trợ dạy học thực hành thí nghiệm mơn sinh học lớp 12 chương trình nâng cao – THPT” Sau xây dựng tư liệu phim phong phú, GV linh động sử dụng chúng nhiều phương pháp dạy học, nhiều hình thức khác nhau: + Đối với thực hành xem phim không phức tạp: GV chiếu phim lớp xây dựng hệ thống câu hỏi phù hợp giúp HS củng cố ghi nhớ kiến thức + Đối với thực hành phức tạp, đòi hỏi trình thực lâu dài: Bộ tư liệu giúp cho HS nghiên cứu thao tác tiến hành thí nghiệm thực trước thí nghiệm nhà, dó lên lớp HS thành thạo thực bước tiến hành thí nghiệm * Ví dụ minh họa: Đối với thực hành xem phim không phức tạp, tiến hành cho HS xem phim lớp, mẫu giáo án minh họa cho trình này: Bài 9: Thực hành: Xem phim chế nhân đôi ADN, phiên mã dịch mã Nội dung dạy: - Cơ chế nhân đôi ADN - Phiên mã - Dịch mã Bước chuẩn bị: - Giáo án - Phim chế nhân đôi ADN, phiên mã, dịch mã - Câu hỏi kiểm tra kiến thức HS Tiến trình học - Bước 1: Cho HS xem phim từ 1- lần hoàn thành phiếu học tập sau: Phiếu học tập số ( Thời gian: 7phút) Có loại enzim thành phần tham gia q trình nhân đơi ADN? Chức chúng? 30 Đặc điểm tổng hợp mạch bổ sung mạch khuôn mạch khuôn ’ ‘ 5’ ’ ? Giải thích có khác đó? Dựa nguyên tắc mà ADN sinh giống hệt ADN mẹ? - Bước 2: Xem phim trình phiên mã yêu cầu hoàn thành nội dung phiếu học tập Phiếu học tập số ( Thời gian: phút ) Có thành phần enzim tham gia trình phiên mã ? Chức chúng? Phiên mã bắt đầu vị trí AND (gen)? Chiều mạch khuôn tổng hợp mARN? Hiện tượng xảy kết thúc phiên mã? Điểm giống khác q trình nhân đơi ADN trình phiên mã? Sự khác phiên mã sinh vật nhân sơ nhân thực ? Vì có khác trên? - Bước 3: Xem phim trình dịch mã yêu cầu hoàn thành nội dung phiếu học tập Phiếu học tập số (Thời gian: phút) Có thành phần enzim tham gia trình dịch mã? Chức chúng? Codon mở đầu mARN? Codon mARN anticodon tương ứng tARN mang axit amin thứ nhất? Cơ chế dịch mã dựa ngun tắc nào? Giải thích? Mơ tả diễn biến trình dịch mã? - Bước 4: Củng cố thu hoạch - Để củng cố GV gọi đại diện số nhóm báo cáo kết phiếu học tập, nhóm khác nhận xét bổ sung, GV nhận xét kết luận - Hướng dẫn nhà viết thu hoạch HS viết thu hoạch: 31 + Nội dung: Mơ tả, nhận xét q trình nhân đôi ADN , phiên mã dịch mã + Cho phần trình tự nuclêơtit mạch gốc gen là: 3’…TATGGGXATGTAATGGGX…5 a Xác định trình tự nuclêơtit - Mạch bổ sung gen - mARN phiên mã từ gen b Trình tự axít amin prôtêin dịch mã từ gen trên? Đối với thực hành phức tạp, đòi hỏi thực khoảng thời gian dài, GV cung cấp phim cho HS xem trước nhà, đồng thời HS tiến hành làm thí nghiệm trước theo hướng dẫn GV, mẫu giáo án minh họa cho trình này: Bài 19: Thực hành: Lai giống Nội dung dạy học: - Lai giống thực vật - Lai giống động vật (Vì thí nghiệm phức tạp nên cho HS nghiên cứu phim trước nhà) * Chuẩn bị: - Giáo án - Phim lai giống dưa chuột lai giống ruồi giấm - Câu hỏi kiểm tra kiến thức HS * Tiến trình học - Bước 1: Xem phim lai giống dưa chuột lần, yêu cầu trả lời câu hỏi: + Trình bày bước tiến hành lai giống dưa chuột ? + Cách chọn hoa đực hoa đem thụ phấn? + Trình bày điểm khác hoa đực hoa cái? - Bước 2: Yêu cầu HS tiến hành thực lai giống + Có thể tiến hành nhiều đối tượng khác (dưa leo, bầu bí, mướp…) - Bước 3: Xem phim lai giống ruồi giấm trả lời câu hỏi sau: + Cách phân biệt ruồi đực ruồi cái? + Đặc điểm sinh học ruồi giấm? + Môi trường nuôi bắt ruồi giấm? + Phương pháp bắt ruồi giấm? 32 + Cách tạo dòng ruồi giấm chủng? - Bước 4: Phân tích kết (Vì thí nghiệm HS chuẩn bị trước tiết học GV củng cố lại kiểm tra kết lai) - Bước 5: Củng cố thu hoạch - Để củng cố GV gọi đại diện số nhóm báo cáo kết lai giống, nhóm khác nhận xét bổ sung, GV nhận xét kết luận - Hướng dẫn nhà viết thu hoạch học sinh viết thu hoạch: + Tóm tắt bước tiến hành thí nghiệm lai giống dưa chuột ruồi giấm + Vẽ sơ đồ mô tả thao tác giao phấn + Nêu phân tích kết lai ruồi giấm 33 CHƯƠNG 4: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ Kết luận Qua trình thực đề tài, chúng tơi đạt số kết sau: - Phân tích mục tiêu nội dung kiến thức thuộc thực hành chương trình sinh học 12 - Đề xuất qui trình xây dựng hướng dẫn thực hành gồm bước: Xác định mục tiêu, nội dung thực hành, nghiên cứu tài liệu có liên quan, xây dựng kịch cho cụ thể, tiến hành quay phim thao tác hướng dẫn, biên tập đoạn video phần mềm corel videostudio pro X5, hoàn thiện video lưu vào đĩa CD - Thiết kế phim hướng dẫn thao tác thực hành thí nghiệm sưu tầm 20 phim 18 hình ảnh phục vụ cho dạy học thực hành sinh học 12 nâng cao - Đề xuất phương án sử dụng “Bộ tư liệu hỗ trợ dạy học thực hành thí nghiệm mơn sinh học lớp 12 chương trình nâng cao – THPT” - Điều tra thực trạng dạy thực hành trường THPT địa bàn TP Đà Nẵng ý kiến tư liệu hướng dẫn thực hành thí nghiệm mơn sinh học 12 nâng cao – THPT Kiến nghị Sau trình thực đề tài sở kết thu tơi có số kiến nghị sau: - Thực nghiệm sư phạm, giảng dạy thực hành cho HS nhằm đánh giá hiệu việc ứng dụng tư liệu dạy học thực hành sinh học 12 nâng cao - Cần hoàn thiện, bổ sung vào thao tác hướng dẫn để thực hành có kết xác - GV khơng nên xem phương tiện trực quan phim video công cụ vạn mà cần có phối hợp phương pháp, phương tiện dạy học khác để bổ trợ lẫn nhau, phối hợp nhiều PPDH khác trình dạy học thực hành có sử dụng phim 34 ... tư liệu hỗ trợ dạy thực hành chương trình sinh học 12 - nâng cao – THPT” để nâng cao hiệu dạy thực hành góp phần rèn luyện số kỹ cho HS 2 Mục tiêu nghiên cứu Xây dựng đoạn phim tư liệu hỗ trợ. .. trình sinh học 12 – nâng cao - Quay phim thao tác tiến hành thí nghiệm SGK sinh học 12 nâng cao - Sưu tầm, chỉnh đoạn phim hỗ trợ cho thực hành thuộc chương trình sinh học 12 – nâng cao - Chỉnh... vấn GV phổ thơng nhằm tìm hiểu tình hình dạy – học thực hành chương trình Sinh học 12 nâng cao - THPT thực trạng áp dụng công nghệ thông tin dạy học sinh học thực trạng giảng dạy thực hành Thăm