GS TSKH NGUYỄN VĂN HỘ PGS TS HÀ THỊ ĐỨC Giáo dục học ĐẠI CƯƠNG TẬP MỘT NHÀ XUẤT BẢN GIÁO DỤC MỤC LỤC LỜI NÓI ĐẦU Phần thứ nhất: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG CỦA GIÁO DỤC HỌC Chương I: GIÁO DỤC HỌC LÀ MỘT KHOA HỌC I Giáo dục tượng đặc biệt xã hội loài người 1.1 Vị trí, vai trị giáo dục đời sống xã hội .9 1.2 Đặc điểm tương quan giáo dục kinh tế .12 1.3 Tính lịch sử tính giai cấp giáo dục .14 1.4 Chức xã hội giáo dục 15 II Đối tượng nhiệm vụ giáo dục học 16 2.1 Đối tượng giáo dục học 16 2.2 Nhiệm vụ nghiên cứu giáo dục học 16 2.3 Hệ thống khoa học giáo dục, mối quan hệ giữ giáo dục học với khoa học khác .17 2.4 Một số khái niệm giáo dục học 19 III Các phương pháp nghiên cứu giáo dục học 20 3.1 Các phương pháp nghiên cứu lý luận 21 3.2 Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn 21 Chương II SƠ LƯỢC VỀ LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CÁC TƯ TƯỞNG GIÁO DỤC 24 I Tư tưởng giáo dục thời cổ đại 24 1.1 Giáo dục xã hội cộng sản nguyên thủy 24 1.2 Giáo dục xã hội chiếm hữu nô lệ 24 II Tư tưởng giáo dục thời trung đại cận đại 30 2.1 Vài nét tư tưởng giáo dục xã hội phong kiến 30 2.2 Giáo dục thời văn hóa phục hưng 30 2.3 Một số nhà giáo dục tiêu biểu thời tiền tư chủ nghĩa .31 III Xu phát triển giáo dục 32 Chương III: GIÁO DỤC VÀ SỰ PHÁT TRIỂN NHÂN CÁCH 34 I Sự phát triển nhân cách người 34 1.1 Khái niệm người, nhân cách giáo dục 34 1.2 Sự hình thành phát triển nhân cách 36 II Các yếu tố ảnh hưởng đến hình thành phát triển nhân cách .37 2.1 Vai trò di truyền 37 2.2 Ảnh hưởng môi trường phát triển nhân cách 38 2.3 Giáo dục phát triển nhân cách 39 2.4 Hoạt động - nhân tố định trực tiếp hình thành, phát triển nhân cách 40 III Giáo dục giai đoạn phát triển nhân cách học sinh 42 3.1 Sự hình thành phát triển nhân cách trẻ em trước tuổi học trường phổ thông 43 3.2 Sự phát triển nhân cách học sinh tiểu học trung học sở 44 Chương IV NGUYÊN LÝ GIÁO DỤC 47 I Khái niệm nguyên lý giáo dục 47 II Cơ sở khoa học thực tiễn nguyên lý giáo dục 47 Tư tưởng chủ nghĩa Mác-Lênin Đảng ta nguyên lý giáo dục 47 Cơ sở thực tiễn nguyên lý giáo dục 50 III Nội dung nguyên lý giáo dục 53 1.1 Học hành: 53 1.2 Giáo dục kết hợp với hoạt động sản xuất .53 1.3 Nhà trường gắn liền với đời sống xã hội 54 IV Những biện pháp thực nguyên lý giáo dục 55 Chương V MỤC ĐÍCH VÀ CÁC NHIỆM VỤ GIÁO DỤC 57 I Mục đích mục tiêu giáo dục 57 1.1 Mục đích giáo dục 57 1.2 Mục tiêu giáo dục đào tạo 59 1.3 Mối quan hệ mục đích thực tiêu giáo dục: 61 II Các nhiệm vụ giáo dục 61 2.1.Giáo dục trí tuệ cho học sinh (nhiệm vụ trí dục) .62 2.2.Giáo dục đạo đức ý thức công dân cho học sinh (nhiệm vụ đức dục) 62 2.3 Giáo dục lao động hướng nghiệp cho học sinh 63 2.4 Giáo dục thể chất giáo dục quốc phòng cho học sinh 64 2.5 Giáo dục thẩm mĩ cho học sinh 65 Chương VI HỆ THỐNG GIÁO DỤC QUỐC DÂN .66 I Khái niệm ức thông giáo dục quốc dân (HTGDQD) 66 II Những sở xây dựng hệ thống giáo dục quốc dân 67 III Cơ cấu hệ thống giáo dục quốc dân Việt Nam .71 Chương VII NGHỀ DẠY HỌC 82 I Những đặc điểm nghề dạy học 82 Mục đích nghề dạy học 82 Đối tượng nghề dạy học 82 Công cụ lao động nghề dạy học 82 Sản phẩm nghề dạy học 83 Thời gian không gian lao động sư phạm 83 Hệ thống kỹ đảm bảo cho hoạt động giáo dục người giáo viên đạt hiệu quả: 83 II Đặc điểm nhân cách người giáo viên .84 III Hoạt động nhân cách học sinh PTTH: 89 Đặc tính chung hoạt động học sinh PTTH: 89 Đặc tính chung nhân cách học sinh PTTH .90 Phần thứ hai: LÝ LUẬN DẠY HỌC .94 Chương IX: QUÁ TRÌNH DẠY HỌC 94 I Khái niệm lý luận dạy học 94 II KHÁI NIỆM CHUNG VỀ QUÁ TRÌNH DẠY HỌC .95 Dạy học ý nghĩa 95 Nhiệm vụ dạy học 96 Các nhiệm vụ dạy học cụ thể 100 Khái niệm trình dạy học 102 Quy luật QTDH 108 Bản chất trình dạy học 114 Các yếu tố tạo nên trình dạy học mối quan hệ chúng 118 Động lực QTDH .120 Logíc QTDH 123 Chương IX NGUYÊN TẮC DẠY HỌC 131 I Khái niệm nguyên tắc dạy học 131 Khái niệm 131 Các nguyên tắc dạy học xây dựng dựa sở sau: 131 II Hệ thống nguyên tắc dạy học cụ thể 132 Nguyên tắc đảm bảo thống tính khoa học tính giáo dục dạy học .132 Nguyên tắc đảm bảo thống lý luận thực tiễn dạy học .133 Đảm bảo thống cụ thể trừu tượng dạy học 134 Nguyên tắc đảm bảo thống tính vững 135 Nguyên tắc đảm bảo thống 136 Nguyên tắc đảm bảo thống tính hệ thống tính dạy học .138 Nguyên tắc đảm bảo thống vai trị tự giác, tích cực, độc lập học sinh vai trò chủ đạo thầy dạy học 139 Chương X NỘI DUNG DẠY HỌC 143 I Cấu trúc nội dung dạy học .143 II Các nguyên tắc đạo việc xây dựng nội dung dạy học 148 III Kế hoạch dạy học, chương trình dạy học, sách giáo khoa tài liệu dạy học khác .151 I Khái niệm phương pháp: 154 II Phân loại phương pháp khoa học .156 III Khái niệm phương pháp dạy học 159 1.1 Phương pháp dạy học gì? 159 1.2 Phương pháp dạy học có đặc điểm sau: .160 IV Phân lọai phương pháp dạy học 165 V Các phương pháp dạy học truyền thống .169 Các phương pháp dạy học dùng lời .169 Các phương pháp dạy học trực quan .178 Các phương pháp dạy học thực tiễn 182 Các phương pháp kiểm tra đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo 188 VI Một số phương pháp dạy học trình dạy học .193 Phương pháp nghiên cứu 194 Dạy học chương trình hóa 195 Phương pháp Algôrit dạy học .200 VII Kết luận phương pháp dạy học 202 Chương XII PHƯƠNG TIỆN DẠY HỌC 204 I Ý nghĩa phương tiện dạy học 204 II Các phương tiện dạy học phổ biến sử dụng nhà trường phổ thông .206 III Yêu cầu mặt cấu trúc phương tiện dạy học 208 I Khái niệm hình thức tổ chức dạy học 210 Khái niệm: .210 Một số mơ hình tổ chức học 210 II Những hình thức tổ chức dạy học nhà trường phổ thông 213 Hình thức học 213 Những ưu, nhược điểm hình thức học: .214 Phân loại học 215 Cấu trúc học 216 Cấu trúc lợi học phương án kết hợp yếu tố tạo nên học .222 Những yêu cầu học 226 Chuẩn bị lên lớp 227 Những công việc nêu đước xếp theo quy trình bao gồm bước cụ thể sau 229 III - Những hình thức tổ chức dạy học khác .231 Hình thức học nhà (tự học) 231 Hình thức thảo luận hình thức xêmina .233 Hình thức dạy học theo nhóm 235 Hình thức giúp đỡ riêng (phụ đạo) 237 Hình thức hoạt động ngoại khóa dạy học 237 SÁCH THAM KHẢO 240 LỜI NÓI ĐẦU Khoa học giáo dục với tư cách khoa học nghiên cứu nhằm phát quy luật tính quy luật q trình hình thành nhân cách bao gồm nhiều chuyên ngành ứng với góc độ khác phát triển cá nhân ảnh hưởng giáo dục Giáo dục học đại cương nhiều ngành đó, xem xét, tìm hiểu trình giáo dục bình diện tổng quát Những kết giáo dục học đại cương mang lại chỗ dựa cho chuyên ngành giáo dục học khác phương diện định hướng chung vấn đề cụ thể Trong nhiều năm nhà giáo dục học nước ta dày công nghiên cứu cho đời giáo trình giáo dục học Đại cương có giá trị như: Giáo trình Giáo dục giáo sư Hà Thế Ngữ - Đặng Vũ Hoạt, Lê Khánh Bằng, Vũ Ngọc Quang, Phạm Viết Vượng… giáo trình phản ánh đầy đủ, sâu sắc thành tựu phát triển giáo dục khoa học giáo dục giai đoạn phát triển kinh tế - xã hội đất nước, phù hợp với bậc học (Đại học Sư phạm, Cao đẳng Sư phạm), góp phần tích cực việc cung cấp hệ thống kiến thức giáo dục tổng thể cho nhiều hệ thầy giáo, cô giáo nước Nối tiếp kết nghiên cứu cảu tác giả trước, sở tiếp thi có chọn lọc luận điểm khoa học đề cập tới giáo dục Việt Nam nước ngồi, dựa địi hỏi thực tiễn đất nước giai đoạn nay, xu phát triển hoạt động giáo dục giới, cố gắng biên soạn Giáo dục học Đại cương nhằm phục vụ cho nhu cầu đào tạo giáo viên gian đoạn Để biên soạn giáo trình học đại cương lần này, dựa quan điểm tiếp cận lịch sử, tiếp cận thực tiễn tiếp cận hoạt động, lấy quan điểm hoạt động làm nồng cốt để xây dựng hệ thống kiến thức tất chương mục sách Trong nội dung giáo trình, ngồi phần quen biết cấu trúc giáo trình Giáo dục học, sâu vào phần trọng yếu hoạt động giáo dục nhà trường hoạt động dạy học hoạt động giáo dục (theo nghĩa hẹp) Giáo trình nhằm phục vụ chủ yếu cho việc giảng dạy học tập giáo viên cao học thạc sĩ theo chuyên ngành giáo dục Trong q trình biên soạn, chúng tơi cố gắng học hỏi nhiều tác giả trước bạn đồng nghiệp, song không tránh khỏi sơ suất nội dung hình thức Chúng tơi mong có góp ý đơng đảo bạn đọc tiếp cận với sách Chúng xin chân thành cảm ơn TÁC GIẢ PHẦN THỨ NHẤT NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG CỦA GIÁO DỤC HỌC Chương I: GIÁO DỤC HỌC LÀ MỘT KHOA HỌC I Giáo dục tượng đặc biệt xã hội lồi người 1.1 Vị trí, vai trò giáo dục đời sống xã hội - Giáo dục tượng xã hội, tập hợp xã hội (nhóm) tích lũy vốn kinh nghiệm định truyền đạt lại cho nhóm xã hội khác nhằm giúp họ tham gia vào đời sống xã hội, giúp họ hiểu biết chuẩn mức, khuôn mẫu, giá trị xã hội để trở thành nhân cách phù hợp với đòi hỏi lợi ích xã hội Đây nét đặc trưng giáo dục với tư cách tượng xã hội Kinh nghiệm xã hội hiểu tri thức quy luật vận động phát triển tự nhiên, xã hội, tư duy, kỹ năng, kỹ xải hoạt động thực tiễn, chuẩn mực đạo đức, lối sống, văn hóa, truyền thống v.v… Trên sở lĩnh hội kinh nghiệm xã hội, cac nhân nhào nặn lại theo cách riêng để trở thành nhân cách, tương ứng với đòi hỏi cộng đồng xã hội, hình thái phát triển kinh tế - xã hội định - Trong hệ thống xã hội, giáo dục thiết chế đáp ứng nhu cầu xã hội mặt phát triển Thế hệ trẻ sinh ra, mặt kế thừa đặc điểm sinh học loài (di truyền) vốn tồn trình hình thành phát triển bào thai, mặt kahsc, mặt đứa trẻ đời tạo lập, kế thừa di sản xã hội mà hệ trước để lại Con người mặt chất khác với giới lồi vật đặc trưng kế thừa xã hội Quá trình kế thừa xã hội thực hoạt động giáo dục (tự phát tự giác), nhờ mà cá nhân tiếp thu kinh nghiệm sống nhằm thích ứng với biến đổi môi trường xung quanh, đặc biệt môi trường xã hội Những mối quan hệ người với người nảy sinh hoạt động sống cá nhân đặt trước học phải có khả nhận biết, nắm vững, cải biến quan hệ có tinh quy luật để thân tồn phát triển Hướng dẫn hệ trẻ có khả hội nhập cách chủ động với quy luật xã hội trình giáo dục, sản phẩm giáo dục tạo bên (những nhân cách sống) lại đến lượt phục vụ cho tồn vong phát triển Jacques Delors (1996) viết “ý kiến phổ biến cho đóng góp cho xã hội lồi người mà có tay để nhào nặn nên tương lai” (Giáo dục cho ngày mai - Tài liệu tổng kết kỷ niệm 50 năm thành lập UNESRO) - Người đưa tin UNECO, tháng 4/1996 * Yếu tố tự phát tự giác hoạt động giáo dục: Hoạt động giáo dục tồn giai đoạn phát triển lịch sử xã hội, song hoạt động giáo dục tồn theo hai cớ chế, chế tự phát chế tự giác Hoạt động truyền đạt lĩnh hội kinh nghiệm mối quan hệ tương tác người với người, tồn đa dạng, phong phú Nếu dựa phương thức truyền đạt lĩnh hội, phân thành dạng ứng với chế hoạt động giáo dục Dạng thứ nhất, kinh nghiệm truyền đạt lĩnh hội cách ngẫu nhiên, (người cần truyền đạt người cần lĩnh hội) Hoạt động giáo dục theo dạng thường xuyên xuất cách tự nhiên mà không tiân thủ theo dự kiễn hoạch định Nó giải nhu cầu trước mắt cá nhân cho cộng động (người cổ xưa săn thú, kèm theo đứa trẻ nhỏ - trai, việc truyền thụ kinh nghiệm người cho trẻ với mục đích giúp trẻ có tri thức kỷ năng, thao tác cần thiết để săn bắt thú tránh nguy hiểm Những đứa trẻ tiếp thu kinh nghiệm săn bắt người lớn dạy bảo để tồn tại, góp phần làm phong phú thêm cải cho cộng đồng qua mà tích cóp dần, hình thành kinh nghiệm sống cho thân) Hoạt động giáo dục theo chế tự phát có số đặc trưng là: - Mục đích hoạt động chủ yếu thơng qua việc truyền đạt lĩnh hội kinh nghiệm trực tiếp, đơn lẻ, thiếu tính kế hoạch hệ thống - Kết đạt hoạt động giáo dục theo chế tự phát mang lại hạn chế số lượng chất lượng, để đạt kết đó, người phải tiêu tốn lượng thời gian lớn - Đối tượng giáo dục lĩnh hội tri thức, hình thành kỹ năng, kỹ xảo chủ yếu theo đường bắt chước, học thuộc, điều tạo người thụ động, bảo thủ, tính sáng tạo Hoạt động giáo dục thực theo đường tự phát bắt nguồn từ phương thức sản xuất lạc hậu xã hội trước (xã hội cộng sản nguyên thủy, xã hội chiếm hữu nô lệ, xã hội phong kiến), sản xuất chủ yếu dựa sức lực bắp, lực lượng sản xuất giản đơn, sản phẩm tạo theo đường ... đảm nhận việc xã hội Như giáo dục Spac-tơ có nhiều tiến bộ, song thể tính giai cấp, phục vụ cho quyền lợi chủ nô mà * Giáo dục A-ten: A-ten quốc gia miền Đông - Nam Hy lạp, có nhiều hải cảng nên... theo chế độ chiếm hữu nô lệ xuất hiện, có hai nước phát triển mạnh mẽ tiêu biểu Xpac-tơ A-ten * Giáo dục Spac-tơ: Với mục đích nhằm đào tạo thiếu niên thành võ sỹ, chiến binh mạnh mẽ, giỏi kiếm... triển sớm Ngay từ kỷ thứ V trước công nguyên, nhà nước A-ten đạt tới mức độ cường tịnh có văn hóa phồn vinh Về mặt giáo dục A-ten so với Spac-tơ phát triển có nét đặc trưng cho em giai cấp chủ nô