ĐẠI HỌC QUỐC GIA TP HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN QUANG HUY DIỄN NGÔN VỀ THÂN PHẬN VÀ VỊ THẾ CỦA GIAI CẤP CÔNG NHÂN VIỆT NAM: MỘT PHÂN TÍCH VỀ MÂU THUẪN GIỮA DIỄN NGƠN CHÍNH THỐNG VÀ NHẬN THỨC CỦA CƠNG NHÂN (NGHIÊN CỨU TẠI CÁC KHU CƠNG NGHIỆP Ở TỈNH BÌNH DƯƠNG) LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH NHÂN HỌC MÃ SỐ: 60.31.03.02 Thành phố Hồ Chí Minh - Năm 2016 ĐẠI HỌC QUỐC GIA TP HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN QUANG HUY DIỄN NGÔN VỀ THÂN PHẬN VÀ VỊ THẾ CỦA GIAI CẤP CÔNG NHÂN VIỆT NAM: MỘT PHÂN TÍCH VỀ MÂU THUẪN GIỮA DIỄN NGƠN CHÍNH THỐNG VÀ NHẬN THỨC CỦA CƠNG NHÂN (NGHIÊN CỨU TẠI CÁC KHU CƠNG NGHIỆP Ở TỈNH BÌNH DƯƠNG) LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH NHÂN HỌC MÃ SỐ 60.31.03.02 Người hướng dẫn khoa học PGS TS NGUYỄN ĐỨC LỘC Thành phố Hồ Chí Minh - Năm 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, luận văn thạc sĩ với đề tài "Diễn ngôn thân phận vị giai cấp công nhân Việt Nam: Một phân tích mâu thuẫn diễn ngơn thống nhận thức công nhân (Nghiên cứu khu cơng nghiệp tỉnh Bình Dương) cơng trình nghiên cứu cá nhân hướng dẫn khoa học PGS TS Nguyễn Đức Lộc Các tư liệu, trích dẫn tài liệu tham khảo luận văn hồn tồn trung thực, có nguồn gốc rõ ràng Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 18 tháng 12 năm 2016 Tác giả luận văn Nguyễn Quang Huy LỜI CẢM ƠN Hơn năm thực luận văn thạc sĩ với đề tài "Diễn ngôn thân phận vị giai cấp công nhân Việt Nam: Một phân tích mâu thuẫn diễn ngơn thống nhận thức công nhân (Nghiên cứu khu cơng nghiệp tỉnh Bình Dương), tác giả trải qua nhiều khó khăn Tuy vậy, nhờ động viên, giúp đỡ tận tình từ nhiều phía mà đến nay, tác giả hồn thành cơng trình Qua đây, tác giả xin gửi lời tri ân đến đơn vị cá nhân giúp tác giả hoàn thành luận văn Đầu tiên, tác giả xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến Thầy hướng dẫn - PGS TS Nguyễn Đức Lộc, người giúp tác giả nhiều suốt trình thực luận văn Nhờ có hướng dẫn tận tình mặt chun mơn động viên, khuyến khích khơng ngừng Thầy mà tác giả hồn thành luận văn, có thêm nhiều động lực để hoàn thiện thân đường giảng dạy nghiên cứu khoa học sau Bên cạnh đó, tác giả xin phép gửi lời cảm ơn đến Thầy Cô Khoa Nhân học - người truyền dạy cho tác giả kiến thức quý báu đầu tiên, tảng vững cho luận văn Tác giả xin chân thành cảm ơn quý Thầy Cô, đồng nghiệp Khoa động viên tác giả suốt trình thực đề tài Cuối cùng, tác giả xin gửi lời cảm ơn đến công nhâ tham gia trả lời vấn sâu đề tài Cảm ơn bạn bè giúp đỡ, giới thiệu mẫu vấn để tác giả có đầy đủ sở liệu cần thiết để thực luận văn Tác giả luận văn Nguyễn Quang Huy MỤC LỤC MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài Mục đích nghiên cứu Lịch sử nghiên cứu vấn đề 4 Đối tượng nghiên cứu phạm vi nghiên cứu Ý nghĩa khoa học thực tiễn Phương pháp nghiên cứu nguồn tư liệu Bố cục luận văn CHƯƠNG CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN VỀ ĐỐI TƯỢNG KHẢO SÁT 12 1.1 Các khái niệm liên quan 12 1.2 Các lối tiếp cận lý thuyết đề tài 19 1.3 Tổng quan địa bàn nghiên cứu 21 1.3.1 Sự hình thành khu cơng nghiệp địa bàn tỉnh Bình Dương 21 1.3.2 Đặc điểm công nhân khu công nghiệp địa bàn tỉnh Bình Dương 21 CHƯƠNG DIỄN NGÔN CỦA NHÀ NƯỚC VÀ NHẬN THỨC CỦA CÔNG NHÂN VỀ NGHỀ NGHIỆP VÀ VỊ THẾ XÃ HỘI 30 2.1 Diễn ngơn nhà nước vai trị giai cấp công nhân 30 2.2 Nhận thức nghề nghiệp công nhân 35 2.3 Nhận thức vị xã hội công nhân 49 CHƯƠNG DIỄN NGÔN CỦA NHỮNG NGƯỜI YẾU THẾ VÀ SỰ THIẾU VẮNG TIẾNG NÓI ĐỐI THOẠI 58 3.1 Diễn ngôn người yếu 58 3.2 Sự thiếu vắng tiếng nói đối thoại 67 KẾT LUẬN 75 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 79 I Tài liệu tham khảo tác giả nước 79 II Tài liệu tham khảo tác giả nước 80 III Tài liệu tham khảo Internet 82 PHỤ LỤC 84 PHỤ LỤC 84 PHỤ LỤC 118 PHỤ LỤC 156 MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài Giai cấp cơng nhân Việt Nam xuất hồn cảnh đất nước Việt Nam chịu cai trị thực dân Pháp (Dương Xuân Ngọc, 2014, Luận bàn giai cấp công nhân Việt Nam đại – đặc điểm sứ mệnh lịch sử nó) Kể từ Đảng cộng sản Việt Nam đời xác định vai trị chủ đạo giai cấp cơng nhân kháng chiến chống xâm lược (Trần Phú, 1930, Dự thảo luận cương trị) Sau giai đoạn hồn thành cách mạng Việt Nam thống đất nước, vai trị giai cấp cơng nhân tiếp tục khẳng định diễn ngơn thống giai cấp lãnh đạo cách mạng Việt Nam tiến lên đường xã hội chủ nghĩa mà trước hết trình cơng nghiệp hóa - đại hóa Hình ảnh giai cấp công nhân xác định lực lượng lao động tiên phong nghiệp xây dựng bảo vệ đất nước (Nghị 20 – NQ/TW, 28/1/2008, Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương khóa X) Tuy nhiên, nghiên cứu gần lại cho thấy giai cấp công nhân Việt Nam phần lớn xuất thân từ vùng quê nghèo khó sống họ khu công nghiệp chứa đựng nhiều rủi ro kinh tế xã hội (Nguyễn Đức Lộc, 2013) Ngoài bất ổn mặt vật chất, thân cơng nhân cịn nhận diện người có đời sống tinh thần đơn điệu, thiếu hội mở rộng mạng lưới xã hội hình thành vốn xã hội (Nguyễn Minh Hịa, 2005: 86) Trên thực tế, thân phận công nhân bị xem thân phận người nhập cư vào thị đóng góp tích cực họ vào kinh tế khu đô thị lớn Theo số liệu thống kê, giai cấp cơng nhân lực lượng đóng góp nhiều vào ngân sách nhà nước Hàng năm giai cấp công nhân đóng góp 60% tổng sản phẩm xã hội 70% ngân sách nhà nước (Đặng Ngọc Tùng, 2010: 47) Những dẫn chứng cho thấy tồn khoảng cách quan niệm vị giai cấp cơng nhân từ phía nhà nước đời sống thực cơng nhân Chính điểm xuất phát mà luận văn đặt trọng tâm vào việc tìm hiểu diễn ngơn cơng nhân Việt Nam đương đại nói thân mình: họ ai, họ đến từ đâu họ nhận thức nghề nghiệp vị xã hội thân Mục đích nghiên cứu Luận văn nhằm mục đích tìm hiểu phân tích nhận thức nghề nghiệp vị giai cấp công nhân Việt Nam thông qua việc nghiên cứu diễn ngôn phận công nhân di cư sinh sống làm việc khu công nghiệp địa bàn tỉnh Bình Dương Với mục đích trên, luận văn hướng đến bốn mục tiêu cụ thể: - Mô tả nghề nghiệp vị xã hội phận công nhân di cư vào khu công nghiệp địa bàn tỉnh Bình Dương qua nhận thức cơng nhân - Phân tích nhận thức nghề nghiệp vị xã hội công nhân tương quan với diễn ngơn mang tính lịch sử nhà nước - Giải thích khác biệt nhận thức nghề nghiệp vị xã hội công nhân với diễn ngôn nhà nước - Lý giải khác biệt nhận thức nghề nghiệp vị xã hội công nhân với diễn ngôn nhà nướctrên sở lý thuyết diễn ngôn James Scott Lịch sử nghiên cứu vấn đề Bàn mâu thuẫn giai cấp xã hội, Karl Marx (1844) lập trường vật biện chứng nhấn mạnh tha hóa giai cấp cơng nhân xét theo hai phương diện (1) công nhân người lao động trực tiếp tạo sản phẩm sản phẩm họ làm lại thuộc sở hữu chủ tư (2) lao động công nhân lao động bị bóc lột mặt thể xác lẫn tinh thần, giá trị lao động họ không đủ tạo nên tái sản xuất sức lao động Giai cấp vô sản người lao động nhà máy, xí nghiệp tương lai, họ trở thành lực lượng tiên phong, lãnh đạo cách mạng chống lại giai cấp tư sản Như vậy, theo quan điểm Marx, giai cấp công nhân giai cấp bị tha hóa nhiều xã hội vậy, giai cấp cơng nhân nắm giữ vài trò trung tâm cách mạng tiến lên chế độ xã hội chủ nghĩa (Marx, 1844, Bản thảo kinh tế học - triết học) Cùng với quan điểm Marx mâu thuẫn xã hội giai cấp vô sản giai cấp tư sản, Engels (1845) sâu vào mô tả đời sống tầng lớp di cư Anh năm kỷ XIX Theo Engels, tầng lớp công nhân đại diện tiêu biểu bần nghèo đói thị Sự nghèo nàn vật chất lẫn tinh thần giai cấp công nhân sớm dẫn đến bạo động dậy chống lại áp bức, bóc lột giai cấp cơng nhân mà Engels gọi đẻ chủ nghĩa tư phương Tây Những nghiên cứu Marx Engels tạo nên dịng phân tích vị xã hội - trị giai cấp cơng nhân Giai cấp công nhân quan điểm Marx Engels đẩy lên vị trí cao tầng lớp xã hội Từ quan điểm Marx Engels tạo nên diễn ngôn quyền lực giai cấp công nhân ảnh hưởng đến nước theo mơ hình xã hội chủ nghĩa Ở Việt Nam, thông qua tiếp thu chủ nghĩa Marx, quan niệm vai trị lãnh đạo giai cấp cơng nhân dần trở thành diễn ngơn thống Điều thể qua tác phẩm công trình nghiên cứu tác giả Việt Nam Như cơng trình nghiên cứu “Xu hướng biến đổi giai cấp công nhân Việt Nam giai đoạn đẩy mạnh công nghiệp hóa, đại hóa đất nước” Dương Xuân Ngọc làm chủ nhiệm đề tài, năm 2005; đề tài“Thực trạng đội ngũ cơng nhân thành phố Hồ Chí Minh giải pháp phát huy vai trò đội ngũ giai đoạn nay” Nguyễn Đăng Thành làm chủ nhiệm, năm 2007; “Sự biến đổi cấu giai cấp xã hội Việt Nam trình phát triển kinh tế nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa” Luận án tiến sĩ triết học Quản Văn Trung, năm 1999; “Thực trạng giai cấp công nhân Việt Nam nay” Nguyễn Thị Quế Nguyễn Thị Tuyết Hoa, năm 2008 Phần lớn tập trung vào việc phân tích giai cấp cơng nhân hai góc độ (1) đặc điểm lịch sử giai cấp cơng nhân (2) vai trị lãnh đạo giai cấp công nhân cách mạng Việt Nam Tuy nhiên, năm trở lại đây, xuất cơng trình nghiên cứu cơng nhân với cách tiếp cận Giai cấp công nhân tiếp cận nhiều góc độ khác đời sống xã hội, kinh tế, văn hóa hình ảnh cơng nhân mơ tả người lao động di cư vào khu đô thị lớn Có thể kể đến nghiên cứu di dân nhóm xã hội (Đặng Nguyên Anh 2008, Nghiêm Liên Hương 2010), đời sống xã hội tâm lý công nhân thành thị (Lã Thị Thu Thủy 2011, Phạm Thanh Thôi 2013), mạng lưới xã hội, vốn xã hội, hệ thống phúc lợi xã hội (y tế, giáo dục, nhà v.v…) chiến lược ứng phó với rủi ro (Nguyễn Đức Lộc 2011 - 2013), đình cơng tập thể để bảo vệ quyền lợi công nhân (Trần Tử Vân Anh 2009, Angie N Tran 2007, 2012 2013, S Clarke 2006, Đỗ Quỳnh Chi 2008, Lee Chang Hee, 2006) Hướng nghiên cứu đề tài tập trung vào việc mô tả thực đời sống phân tích khó khăn chiến lược ứng phó với rủi ro cuộ sống hàng ngày giai cấp công nhân Sự đa dạng phong phú cách tiếp cận giai cấp công nhân cơng trình nghiên cứu cho thấy thay đổi cách nhìn nhận vị trí giai cấp công nhân xã hội Mặc dù đề tài nghiên cứu Việt Nam thời gian gần cho thấy đa dạng cách tiếp cận công nhân, nhiên, đề tài nghiên cứu dừng lại việc tiếp cận đời sống kinh tế, xã hội cơng nhân mà chưa có phân tích cụ thể thân phận vị công nhân bối cảnh xã hội Việt Nam Hơn nữa, đề tài chủ yếu dựa vào thống kê thông qua số liệu mà chưa khai thác sâu góc độ ngơn từ cơng nhân nói vị trí xã hội Luận văn bổ sung thêm góc nhìn vào mảng đề tài cơng nhân thơng qua việc phân tích nhận thức cơng nhân nói vị vai trị họ xã hội góc độ diễn ngôn ... VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN QUANG HUY DIỄN NGÔN VỀ THÂN PHẬN VÀ VỊ THẾ CỦA GIAI CẤP CÔNG NHÂN VIỆT NAM: MỘT PHÂN TÍCH VỀ MÂU THUẪN GIỮA DIỄN NGƠN CHÍNH THỐNG VÀ NHẬN THỨC CỦA CƠNG NHÂN (NGHIÊN CỨU... tài "Diễn ngôn thân phận vị giai cấp công nhân Việt Nam: Một phân tích mâu thuẫn diễn ngơn thống nhận thức công nhân (Nghiên cứu khu cơng nghiệp tỉnh Bình Dương) cơng trình nghiên cứu cá nhân. .. thạc sĩ với đề tài "Diễn ngôn thân phận vị giai cấp công nhân Việt Nam: Một phân tích mâu thuẫn diễn ngơn thống nhận thức công nhân (Nghiên cứu khu cơng nghiệp tỉnh Bình Dương), tác giả trải