204 Đại học quốc gia Hà Nội TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN PHẠM THÀNH HƯNG MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM THI PHÁP TIỂU THUYẾT CỦA IAN ÔTRÊNASÊCH LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Người hướng dẫn: GS.VS Hoàng Trinh HÀ NỘI - 2002 205 MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU Tính cấp thiết đề tài……………………………………… Lịch sử vấn đề……………………………………………… 10 2.1 I Ôtrênsêch nghiên cứu phê bình Tiệp Khắc…… 10 2.2 I Ơtrênasêch nước ngồi Việt Nam…………… 15 Mục đích nhiệm vụ luận án………………………… 17 Đóng góp luận án……………………………………… 19 Cơ sở phương pháp luận…………………………………… 22 PHẦN NỘI DUNG Chương I Quan niệm nghệ thuật tiểu thuyết Ôtrênasêch Lý luận thực xã hội chủ nghĩa quan niệm nghệ thuật nhà văn qua phát ngôn lý thuyết………………………28 1.2 Quan niệm nghệ thuật qua tiến trình hành động tư tưởng sáng tác tiểu thuyết…………………………………… 45 1.2.1 Các sáng tác giai đoạn trước năm 1968…………………… 45 1.2.2 Các sáng tác giai đoạn sau năm 1968……………………… 68 1.1 Chương II Kiểu nhân vật trung tâm ……………………………………… 81 2.1 Kiểu nhân vật trí thức vai diễn trung tính……………… 83 2.2 Những người đơn tìm tự ngã…………………… 104 206 Chương III Thời gian không gian nghệ thuật………………………… 129 3.1 Thời gian nghệ thuật……………………………………………… 131 3.1.1 Thời gian tiểu thuyết Công dân brych…………………… 132 3.1.2 Quan niệm thời gian chủ đề hệ Chàng Orphây khập khiễng…………………………………… 138 3.1.3 Thời gian thể tiểu thuyết nhật ký……………………… 145 Không gian nghệ thuật……………………………………… 150 3.2.1 Nhà máy – cvấu trúc không gian nghệ thuật…………… 152 3.2.2 Căn phịng – khơng gian tồn người cá nhân…… 159 3.2.2.1 Căn phòng Brych ……………………………………… 161 3.2.2.2 Căn phòng ẩn náu cô gái Do Thái……………………… 164 3.2.2.3 Ngôi nhà mơ ước tiểu thuyết Thiên đường … 169 KẾT LUẬN ………………………………………………… 177 TÀI LIỆU THAM KHẢO ………………………………………… 185 BIÊN NIÊN SỰ KIỆN……………………………………………… 192 3.2 PHẦN MỞ ĐẦU 1.Ý NGHĨA CỦA ĐỀ TÀI Để xây dựng văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà sắc dân tộc, từ Đảng nhà nước ta nhìn nhận định hướng cho văn hố dân tộc mối quan hệ đa phương địa lý lịch sử với văn hoá khu vực phát triển chung văn hố nhân loại Khơng có văn hố có khả đạt tới trình độ tiên tiến thực dân tộc mà lại tách biệt với phát triển chung văn hố giới Thực tế cho thấy, q trình xây dựng văn hố dân tộc q trình đấu tranh, mặt nhằm loại trừ ảnh hưởng tiêu cực văn hố nước ngồi, mặt nhằm chọn lọc, tiếp thu kinh nghiệm thành tựu chung văn hố lồi người Trong q trình đó, việc tiếp thu thành tựu văn học nước mang ý nghĩa quan trọng hàng đầu, với tính cách tiếp thu giá trị văn hoá tinh thần đặc biệt Trong suốt kỷ 20 vừa qua, văn học Việt Nam vận động phát triển ảnh hưởng số văn hoá văn học tiêu biểu Trung Quốc, Pháp Nga xô viết Những nguồn ảnh hưởng xuất phát từ sức mạnh nội thân ba văn học đồng thời bắt nguồn từ thực tế lịch sử dân tộc Việt Nam Ảnh hưởng văn học Trung Quốc ảnh hưởng mang tính tất yếu, tự nhiên, gắn liền với giao lưu văn hoá ổn định hàng nghìn năm qua hai nước láng giềng Luồng ảnh hưởng thứ hai diễn bối cảnh tiếp xúc lịch sử hai văn hoá tiêu biểu cho phương Đơng phương Tây, q trình xung đột vừa có tính chất loại trừ, vừa có tính chất tiếp thu, đồng hố, ý chí độc lập, bảo tồn dân tộc ý thức vươn lên, tự đại hoá quốc tế hoá Cùng với văn hoá văn học Pháp, tiếng Pháp trở thành phương tiện chuyển tải giá trị văn học tiêu biểu phương Tây vào Việt Nam Luồng ảnh hưởng thứ ba gắn liền với thực tiễn cách mạng dân tộc dân chủ xã hội chủ nghĩa Việt Nam vai trò nước Nga xô viết hệ thống xã hội chủ nghĩa cũ Trong nhiều thập kỷ qua, bên cạnh ảnh hưởng mạnh mẽ, tích cực có vai trị chủ đạo văn học Nga xô viết, văn học Việt Nam có tiếp xúc, giao lưu với văn học hàng loạt nước khác phe xã hội chủ nghĩa Chính tiếp xúc, giao lưu tạo văn học Việt Nam, Trung Quốc, Liên xô cũ, CHDC Đức, Hung-ga-ry, Bun-ga-ry, Ba Lan, Tiệp Khắc cũ đặc điểm tương đồng Sự thống mục tiêu xây dựng chủ nghĩa xã hội, hợp tác chặt chẽ, nhiều mặt kinh tế, trị, quân sự, văn hoá nước xã hội chủ nghĩa cũ tạo sở cho văn học nói vận động, phát triển định hướng Chủ nghĩa thực xã hội chủ nghĩa nhiều thời kỳ trở thành cờ tập hợp đội ngũ sáng tác nguồn cổ vũ lớn lao nhà văn, thực tạo văn học xã hội chủ nghĩa thống tư tưởng phương pháp nghệ thuật Tính lý tưởng cộng sản chủ nghĩa nhiệt tình đấu tranh chủ nghĩa thực xã hội chủ nghĩa mặt tạo văn học nước nói nhiều thành tựu, mặt khác, thực tiễn vận dụng bộc lộ khơng biểu giáo điều, cứng nhắc xoay quanh khái niệm thực xã hội chủ nghĩa, để lại hạn chế, di hại giống Lâu nghiên cứu dịch thuật văn học nước ngoài, thường ý tới văn học lớn văn học gần gũi với ta mặt địa lý Điều hoàn toàn hợp lý việc tiếp thu tinh hoa văn hoá nhân loại mở rộng giao lưu văn hố khu vực Tuy có điều hoàn toàn hợp lý song lâu cịn bỏ ngỏ Đó việc tìm hiểu, nghiên cứu văn học khơng có tương đồng với ta mặt văn hoá lịch sử, không gần gũi với ta phương diện địa lý lại có thời kỳ thống với mặt sở tư tưởng hệ, hình thái kinh tế trị, mà xét cho gọi gặp gỡ, tương đồng với phương diện lịch sử Đó văn học nước Đông Âu xã hội chủ nghĩa cũ Hung-ga-ry, Bun-ga-ry, Ba Lan, Tiệp Khắc cũ v.v.- đất nước nhiều thập kỷ đồng hành với chặng đường lịch sử Và nói trên, văn học mà nhiều có tiếp xúc, giao lưu Việc tìm hiểu, nghiên cứu thành tựu văn học nước khơng có ý nghĩa việc tiếp thu phần di sản tinh thần đáng trân trọng dân tộc giai đoạn lịch sử đặc biệt, mà cịn có ý nghĩa quan trọng cơng xây dựng văn hố theo định hướng dân tộc xã hội chủ nghĩa Thành cơng hạn chế văn học nói nhiều có tác dụng gợi ý cho người làm cơng tác văn hố văn nghệ Việt Nam rút học kinh nghiệm thực tiễn văn hố văn nghệ dân tộc Xuất phát từ quan niệm đó, chúng tơi coi văn học Séc xã hội chủ nghĩa (thuộc Cộng hoà liên bang xã hội chủ nghĩa Séc Xlôvaky cũ) văn học đáng quan tâm tìm hiểu Khó mà hình dung tranh văn hố Trung Âu thiếu vắng văn học Séc Đó văn học dân tộc không lớn dân số lớn khả sáng tạo khát vọng độc lập, tự dân tộc Là dân tộc hình thành phát triển "ngã tư châu Âu", lịch sử dân tộc Séc lịch sử chịu đựng, lịch sử đấu tranh kiên cường, thầm lặng nhằm thoát khỏi thống trị kẻ ngoại bang, nhằm bảo vệ quyền lợi sắc dân tộc Khác với nhiều dân tộc châu Âu, lịch sử dân tộc Séc không viết chiến công quân sự, chiến tranh máu lửa một còn, mà chủ yếu khúc ca bi tráng khởi nghĩa không thành Nằm đế quốc lớn Đức, Áo-Hung, Nga, Ba Lan, đất nước dân tộc Séc thường miền đất phụ thuộc trở thành vùng đất mượn đường hành quân chinh phạt Khát vọng độc lập tự dân tộc lửa bùng lên dội, âm thầm, bền bỉ cháy suốt hàng chục kỷ tồn phát triển dân tộc Séc Năm 1918, ảnh hưởng tích cực Cách mạng tháng Mười Nga nhờ điều kiện khách quan thuận lợi tạo từ giai đoạn cuối chiến tranh giới thứ nhất, nước cộng hoà Tiệp Khắc thành lập Ngày quốc khánh 28 tháng 10 năm thực có ý nghĩa ngày tái sinh dân tộc Với thành lập cộng hoà Tiệp Khắc, dân tộc Séc khẳng định chủ quyền dân tộc chủ quyền quốc gia, thức chấm dứt ách thống trị bóc lột dịng họ phong kiến Hamxbuốc kéo dài gần 400 năm Chế độ cộng hoà tư sản thiết lập đất nước Tiệp Khắc có tác dụng giải phóng sức sản xuất khả sáng tạo hai dân tộc Séc Xlôvaky Sau hai mươi năm độc lập phát triển, Tiệp Khắc trở thành số 10 nước có công nghiệp tiền tiến giới Năm 1938, phản bội số đế quốc lớn Pháp, Anh Đức, hiệp ước Muynich đẩy dân tộc Séc trở lại sống ách áp bọn Đức quốc xã Đất Séc bị chiếm đóng trở thành vùng đất “bảo hộ” phát xít Đức Năm 1945, trước sức công vũ bão Hồng quân Liên xô quân đội Đồng minh, kết hợp với phong trào khởi nghĩa chỗ, Tiệp Khắc hồn tồn giải phóng Năm 1948, ba năm sau chiến tranh giới lần thứ hai kết thúc, Đảng Cộng sản Tiệp Khắc giành quyền lãnh đạo xã hội, định đưa đất nước bước vào công xây dựng chủ nghĩa xã hội Thời kỳ từ năm 1948 đến năm 1990 giai đoạn lịch sử quang vinh cay đắng hai dân tộc Séc Xlơvaky Đó 40 năm rực rỡ thành tựu, đồng thời 40 năm liên tục tìm kiếm, kiểm nghiệm để xác định mơ hình kinh tế phù hợp với mục tiêu yêu cầu chủ nghĩa xã hội Do điều kiện trị phức tạp vùng Trung Âu giới, thiếu sót, sai lầm đường lối sách lược Đảng Cộng sản Séc Tiệp Khắc nói chung, chủ nghĩa xã hội Tiệp Khắc mặt để lại thành tựu kinh tế trị khơng thể phủ nhận, mặt bộc lộ hạn chế nặng nề, nhiều biến thành trở lực phát triển tự nhiên kinh tế đất nước Thiếu lĩnh độc lập ý thức dân tộc tự chủ, cuối năm 80 Đảng Cộng sản Tiệp Khắc buông lỏng cờ chun vơ sản tỏ hoang mang, bất lực trước diễn biến trị căng thẳng phức tạp hệ thống nước liên minh Vacsava, đứng đầu Liên xô Sự khủng hoảng kinh tế trị Liên xơ nội nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu cộng với công dội lực chống cộng quốc tế trở thành "giọt nước cuối " buộc Đảng Cộng sản Tiệp Khắc từ bỏ vị trí lãnh đạo đất nước Từ năm 1990 Liên bang Tiệp Khắc thức thay đổi chế kinh tế - trị, đồng thời tiến hành phân tách cấu trúc liên bang Từ tháng Giêng năm 1993 Cộng hoà Séc bắt đầu tồn với tư cách quốc gia dân tộc độc lập Với tính chất diễn đàn tư tưởng, tình cảm dân tộc nhỏ, bị chèn lấn quốc gia dân tộc châu Âu, văn học Séc thuộc vào số văn học có mối liên hệ bền chặt với đời sống trị Gần kiện trị trọng đại lịch sử phát triển dân tộc Séc gắn liền với tên tuổi nhà văn-chính khách Mối quan hệ mật thiết văn học đời sống bộc lộ rõ thời kỳ đại Nếu lịch sử dân tộc Séc lịch sử tìm kiếm đường tồn để phát triển chặng đường lịch sử người ta dễ dàng nhận dấu chân xung kích người cầm bút viết văn Và ngẫu nhiên mà người nắm cương vị tổng thống Tiệp Khắc Cộng hoà Séc thời kỳ sau chủ nghĩa xã hội lại nhà văn, nhà soạn kịch phê bình nghệ thuật : Vaxlav Havel Nhìn qua đời sống văn học Séc nửa sau kỷ qua thấy hàng loạt biến cố nối tiếp dồn dập Đầu năm 50 hàng loạt nhà văn rời bỏ Tổ quốc sóng di tản, hàng loạt tờ báo văn học bị đình Cuối năm 60 Hội Nhà văn Tiệp Khắc cơng bố Hiến chương Hai nghìn từ, đầu năm 70 Hội nhà văn toàn Tiệp bị giải tán, hàng loạt nhà văn bị tước thẻ Đảng, nhiều nhà văn hoang mang di tản nước Năm 1977 tuyên ngôn thứ hai với tên gọi Tuyên cáo 77 lại công bố, khơi dậy tư tưởng cải tổ lĩnh vực đời sống xã hội Hội Nhà văn Séc Hội Nhà văn toàn Tiệp trải qua khơng thăng trầm Năm 1946 Hiệp hội nhà văn Séc thành lập, đặt móng cho thành lập Hội Nhà văn Tiệp Khắc năm 1949 Đến năm 1970 Hội Nhà văn Séc bị giải tán kéo theo tan rã Hội Nhà văn toàn Tiệp, để đến bảy năm sau ( năm 1977 ) đủ điều kiện tái lập Cuối năm 1989 hai Hội Séc Xlôvaky tuyên bố tự giải tán, nhường chỗ cho hình thức tổ chức mang tính tự nguyện t có ý nghĩa nghiệp đồn Làng Văn Séc Có thể nói rằng, cầm bút với thiên chức nghệ sỹ chân chính, khó lịng tìm thấy kỷ qua nhà văn Séc có đời hạnh phúc viên mãn Bởi khơng có nhà văn đích thực bàng quan trước nỗi đau người dân tộc mình, nhân dân, đất nước Cộng hồ Séc Tổ quốc nhà văn không hạnh phúc Do diễn biến gay go phức tạp đời sống trị đất nước, tất nhà văn Séc nhiều phải trả giá cho nghiệp sáng tác Cái giá phải trả có nhiều hình thức mức độ khác Có người trả tháng năm tù tội, có người đời tha hương nơi đất khách, có người phải từ bỏ văn chương, cuối hàng loạt nhà văn phải âm thầm chịu đựng định kiến trớ trêu, điều đắng cay chua chát, kiên trì giữ vững ngịi bút, vượt qua trở ngại, đặng tìm kiếm hình thức nghệ thuật phù hợp điều kiện trị cho phép, cố gắng đóng góp tiếng nói nghệ thuật cho sống chung nhân dân, đất nước Chính đội ngũ nhà văn cuối đó, nhà văn hợp pháp “chính thống” thực nghệ sỹ can đảm Chính họ người sống chết với văn chương Họ không dễ dàng đầu hàng thời nhà văn di tản nhà văn bỏ nghề Bất chấp biến động ba đào, họ bám chặt mảnh đất Tổ quốc mình, chia sẻ lo toan, vui buồn nhân dân, tìm hạnh phúc kiên trì sáng tạo lợi ích chung - lợi ích khơng phải cho nhân loại trừu tượng nào, mà lợi ích tại, cụ thể Tổ quốc Họ nhà văn mà Cộng hoà Séc bị định kiến “nhà văn thống” họ chủ thể sáng tạo 40 năm văn học Séc xã hội chủ nghĩa Trong số nhà văn thống nói trên, Jan Ôtrênásêch trường hợp tiêu biểu Sinh năm 1924, tuổi niên Ôtrênasêch gắn liền với tháng năm đen tối chiến tranh giới thứ hai với kiện trị sôi động đất nước thời kỳ hậu chiến năm ... thuật, thành nghệ thuật tiểu thuyết Điều có nghĩa tác phẩm ơng soi sáng từ góc độ thi pháp thể loại Chúng nghĩ xem xét sáng tác tác giả từ góc độ thi pháp tiểu thuyết phương pháp tiếp cận phù hợp... TRONG TIỂU THUYẾT "THI? ?N ĐƢỜNG " Căn phòng thứ ba xuất với ý nghĩa không gian nghệ thuật đặc thù sáng tác Ôtrênasêch phịng gắn với mong ước đời đơi vợ chồng trẻ tiểu thuyết Thi? ?n đường sau mưa ( Thi? ?n... Lutmila tiểu thuyết Thi? ?n đường không tác giả đặc tả cấu trúc không gian độc lập, mà phịng nằm ngơi nhà bỏ hoang cảnh quan thi? ?n nhiên bao quanh "Căn phịng" với tính chất khơng gian nghệ thuật đặc