TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC Xà HỘI VÀ NHÂN VĂN - ĐHQGHN P ỊXỊ gBG Ha NỘI NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI H Ọ C Q U Ố C GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠIHỌC KHOA HỌC XÃHỘIVÀ NHÂN VĂN,ĐHQG HN Q U A N HỆ■ V Ă N HOÁ,GỈÁO D Ụm C ' VIỆT ■ N A M - N H Ậ■T B Ả N V À 100 N Ă M P H O N G T R À O Đ Ô N G D U NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI H Ọ C Q U Ố C GIA HÀ NỘI HÀ NỘI, 0 BAN T ổ CH Ứ C BẢN THAO: P G S T S N g u y ễ n V ă n K h án h P G S T S V ũ Đ ứ c N gh iêu G S Đ in h X uân Lâm G S V ũ D ng N in h TS N guyễn Pham T S Trần V ă n H ùng La MỤC LỤC Trang Lời nói dầu PHIÊN T O À N T H Ể - 11 Diễn văn khai mạc Hội thảo khoa học PGS.TS Phạm Xuân Hằng, Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học Xã hội Nhân văn, ĐHQG HN - 13 Bài phát biểu Ngài Ouchi Akira - Giám dốc Trung tâm Thông tin Văn hoá Nhật Bản, Đại sứ quán Nhật Bản Việt Nam 17 - Bài phát biểu GS TSKH Trần Văn Nhung, Thứ trưởng Bộ Giáo dục Đào tạo 21 - Bài phát biểu Ngài Sato Hiroki, đại diện Hiệp hội Doanh nghiệp Nhật Bản Việt Nam - 25 Bài phát biểu Ngài Karasawa Yuichi, Hội trưởng Hiệp hội Doanh nghiệp Nhật Bản Việt Nam 28 - Bài phát biểu Ngài Hanzawa Shuichi đại diện Quỹ Giao lưu quốc tế Nhật Bản 30 - Phát biểu ngài Hattori Norio, Đại sứ Nhật Bản Việt Nam 32 - Diễn văn G S T SK H Đào Trọng Thi, Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội 34 - Nhửng người bạn cũ Việt Nam bị lãng quên Sone Toshitora (Bát Căn Tuấn Hổ) ( - ) Ga Morizo (Hà Thịnh Tam) ( 8 - ) - Usumi Kazuo - 36 Tổng kết hội thảo: Quan hệ văn hoá, giáo dục Việt Nam - Nhật Bản 100 năm Phong trào Đông Du - PGS.TS Nguyễn Văn Khánh 42 GS Phan Huy Lê 49 - Phong trào Đơng Du giao lưu vãn hóa Việt-Nhật - - Những hoạt động Phan Bội Châu thời kỳ Phong trào Đơng Du: Nhân tài, Dân trí Tổ chức- GS.TS Masaya Shiraishi 55 QUAN HỆ VẢN HOÁ, GIÁO DỤC VIỆT NAM - NHẬT BẢN Quan hệ văn hoá, giáo dục Việt Nam - Nhật Bản hướng tới Akihiko Hashimoto 100 năm Đông Du - 65 Lịch sử bia kỉ niệm ngài Asaba Sakitaro (Thiển Vũ Tá Hỉ Thái Lang) giao Amma Yukiho lưu Nhật - Việt kỉ XXI - 70 Hợp tác Việt Nam - Nhật Bản việc bảo tổn, trùng tu, tôn tạo cá c di sản TS Đặng Văn Bài văn hoá Giảng dạy tiếng Nhật Việt Nam - 80 PGS TS Nguyễn Thi Bích Hà 90 TS Vũ Văn Hà 97 Hợp tác phát triển nguồn nhân lực Việt Nam - Nhật Bản - Triển vọng hợp tác Việt Nam - Nhật Bản việc bảo tồn di sản văn hoá TS Nguyễn Thế Hùng Thăng Long - Hà Nội - 111 Quan hệ Việt- Nhật từ năm 19 đến dấu ấn vé TS Nguyễn Thanh Hiền trị, ngoại giao kinh tế - 119 Vấn đé xây dựng nhà nước cận đại Nhật Bản quyén Minh Trị - TS Đặng Xuân Kháng 129 Phong trào Đông Du tiến trình Cách mạng giải phóng dân tộc Việt Nam quan hệ văn hoá, giáo dục Việt Nam - Nhật Bản - PGS.TS Nguyễn Văn Khánh - TS Nguyễn Văn Sửu 141 Vé mối quan hệ, giao lưu kinh tế, vãn hoá Việt Nam - Nhật Bản lịch sử - PGS TS Nguyễn Văn Kim 155 Nghiên cứu Nhật Bản Việt Nam - đặc điểm khuynh hướng - PGS TS Nguyễn Văn Kim - Nguyễn Mạnh Dũng 174 Cuộc sống học tập sinh viên Việt Nam Nhật Bản thời Đông Du TS Nguyễn Tiến Lực (1905- 1909)- 193 Hoạt động chống Pháp người Việt Nam Nhật sau phong trào Đông PGS.TS Miyazawa Chihiro Du tan r ã - 208 Cường Để Nhật Bản tình cám người Nhật Cường Để - TS Mori Erisa 212 Từ chiến tranh lạnh đến tinh hữu nghị - 44 năm phát triển Ban tiếng Việt - NHK - Norio Kato Nhìnlại việc nghiên cứu Việt Namtại Nhật Bản - PGS Shimao Minoru 228 235 Vé đội ngũlưu học sinh Việt Namtrên đất Nhật Bản đầu kỷ XX - PGS TS Chương Thâu Báo cáo tổng kết củaTiểu ban I - G S TS 246 Masaya Shiraishi2 PHONG TRẢO ĐỎNG DU VÀ ẢNH HƯỞNG VỚI CÁCH MẠNG VIỆT NAM Đông Kinh Nghĩa Thục với phong trào Đông Du - PGS TS Nguyễn NgọcCơ GV Trương Thị Bích Hạnh 313 Quảng Nam “Cái nơi” Duy Tân hội điểm xuất phát phong trào Hải Ngọc Thái Nhàn Hịa Đơng Du đấu kỷ XX - 298 “Đống Du Trung Quốc, Việt Nam" tượng lịch sử khu vực thời cận đại - PGS Nguyễn Văn Hổng - 286 Phong trào Đông Du - Vài nét vé tinh hình nghiên cứu vấn đé khoa học đặt - - 275 Luân bàn phân tích thêm học kinh nghiệm từ phong trảo Đơng Du - PGS TS Lê Thanh Bình - 273 325 Thơi ki hoạt động Nhật trình hinh thành tư tưởng Phan Bội Châu - PGS Imai Akio 337 Tác phẩm thời kỳ đầu Phan Bội Châu vá Lương Khải Siêu vài vấn đế vé Phong trào Đồng Du - GS Kawamoto Kuniye 346 Hoạt động nhà yêu nước Việt Nam Xiêm (Thái Lan) đầu kỷ XX sau phong trào Đông Du thất bại - PGS TS Nguyễn Công Khanh 354 Ngô Đăng Lạ 360 ThS Trần Viết Nghĩa 365 - Hải phòng với phong trào Đông Du Phan Bội Châu lãnh đạo - - Nam Oịnh, Thái Bình với phong trào Đơng Du - - Phong trào Đông Du bối cảnh châu Á thức tỉnh đầu kỷ XX - GS Vũ Dương Ninh - Phong trào Đông Du, Nhật Bản, mối quan hệ quốc tế Viễn Đông - Petra Karlova - 382 Phong trào cải cách Trung Quốc cuối kỷ XIX ảnh hưởng tới Việt Nam - - 376 TS Đỗ Tiến Sâm - ThS Nguyễn Xuân Cường 395 Từ công Duy Tân Nhật Bản nhìn lại phong trào Duy Tân Việt Nam - PGS.TS Nguyễn Văn Tận 406 Vé gặp gỡ Phan Bội Châu Lương Khải Siêu khởi phát phong trào Đông Du - Nhân Đông Du - - Phong trào Đông Du - Sự phối hợp bên TS Phạm Hồng Tung 416 PGS TS Trần Ngọc Vương 429 bên - PGS.TS Phạm Xanh - - 441 Phong trào Đông Du Việt Nam Cách mạng Tẳn Hợi Trung Quốc - Báo cảo tổng kết củaTiểu ban II - PGS Yu lai Zhao 455 GS Đinh Xuân Lắm 464 LỞI NÓI ĐẤU Trong tiến trin h p h t triển lịch sử N h ậ t B ản, thời kỳ M in h Tri (1868-1912) có ý n g hĩa q u a n trọng Vào thời kỳ đó, N h ậ t B ả n đ ã diễn m ộ t cải cách lớn m tha y đổi sâ u sắc xã hội N h ậ t B ả n có ả n h hưởng đến n hiều p h o n g trào cải cách n h ữ n g vận đ ộ n g d â n tộc n hiều quốc g ia châu Á Các học giả N h ậ t B ả n gọi cải cách “M in h Trị d u y tâ n ” (M eiji i s h i n ) T h n h công p h o n g trào cải cách k h ô n g có ỷ n g h ĩa sâ u sắc đơi với p h t triển N h ậ t B ả n thời kỳ cận - đ i m cịn có n h ữ n g tác động m n h m ẽ đến s ự lựa chọn đường p h t triển m ộ t sô quốc g ia p h n g Đông Trong bối cảnh lịch sử, xã hội châu Á thời giờ, n h iều n h yêu nước k h u vực , có Việt N a m đ ã hướng đến N h ậ t B ản, m u ố n học theo đường m h ìn h p h t triển N h ậ t B ả n , m u ố n dựa vào ủ n g hộ, g iú p đỡ N h ậ t B ả n đê chấn h n g đ ấ t nước, chống lại ách nô dịch chủ n g h ĩa thực d â n phương Tây, giành lại độc lập dân tộc Vào n h ữ n g n ă m đ ầ u t h ế kỷ XX , cù ng với P h o n g t r o D u y t â n cụ P h a n C hu T r in h , ba m iền B ắc - T ru n g - N a m h ìn h th n h m ộ t P h o n g t r o Đ ô n g D u n h yêu nước P h a n Bội C h âu m ộ t sơ c h í sĩ khởi xư ng, lã n h đạo Trong k h i coi chủ n g h ĩa thực d ẫ n p h n g T â y n g u n gốc , nguyên n h ă n d ẫ n đến tìn h trạ n g m ấ t nước, nô dịch lạc hậu, p h o n g trào yêu nước P h a n Bội C h ă u lã n h đạo đ ã hướng đ ến N h ậ t B ả n , coi d â n tộc có th ể chia sẻ n hiều g iá trị c h u n g s ự “đ ồn g v ă n , đồng c h ủ n g ” Đ ến n a y , m ộ t t r ă m n ă m đ ả lù i x a n h n g P h o n g trà o Đ ô n g D u m ộ t chủ đ ề n g h iê n cứa h ấ p dẫn, th u h ú t q u a n tă m n h iề u n h n gh iên cứu Việt N a m , N h ậ t B ả n , T ru n g Quốc, Triều T iên, T h i L a n , P h ilipp ines, Ấn Độ Chủ đ ề n gh iên cứu n y k h ô n g q u a n tâ m đến n h ữ n g diễn tiến sôi động p h o n g trào cải cách m q u a n tâ m đến n h ữ n g b in h diện, đặc điểm, riêng, ch u n g s ự biến ch ín h trị m ỗi nước, q u a n tă m đến m ụ c tiêu vai trò tầ ng lớp, p h ậ n xã hội , đến k h t vọng n h ữ n g d â n tộc m u ố n n ắ m bắt n h ữ n g n h n tô quốc t ế th u ậ n lợi đ ể hội n h ậ p m a u chóng với n h ữ n g ch uyên biến c h u n g k h u vực t h ế giới S a u n h ữ n g th ă n g trầ m lịch sử, q u a n hệ h ữ u nghị, hợp tác Việt N a m - N h ậ t B ả n đ a n g ngày củn g c ố p h t triển N h ậ t B ả n đ a n g m ộ t n h ữ n g quốc g ia có m ức độ đ ầ u tư lớn n h ấ t Việt N a m đối tác q u a n trọng Việt N a m C n g với n h ữ n g q u a n hệ vê ch ín h trị, ngoại giao k in h tế s ự hợp tác g iữ a hai nước lĩn h vực văn hoá, giáo d ụ c c ủ n g đ a n g ngày m rộng M ột t h ế kỷ sa u P h o n g t r o Đ ô n g D u n h ìn lạ i , c h ú n g ta (tã có th êm thời gian, tư liệu n h ữ n g lu ậ n kho a học m ới đ ể tìm h iể u , m rõ vấn đ ề lịch sử, n h ữ n g học lịch sử, n h ữ n g đóng góp ý n g hĩa rộng lớn p h o n g trào cải cách diễn N h ậ t B ản, Việt N a m nước ch ău Á, góp p h ầ n m tầ n g cường n h ữ n g h iểu biết n h ậ n thức việc tiếp tục xây đắp, p h t triển q u a n hệ h ữ u n g h ị , hợp tác Việt N a m - N h ậ t B ả n lĩn h vực k in h tế, c h ín h trị , văn hoá giáo d ụ c vi s ự ổn đ ịn h , hoà b ình p h t triển hai nước củ ng n h d â n tộc kh c k h u vực Đ ông Á X u ấ t p h t từ n h ữ n g m ụ c tiêu ỷ n g hĩa nêu trên, Hội thảo khoa học “ Quan hệ văn hoá, giáo dục V iệ t Nam - N h ậ t Bản 100 năm Trường Đại học Khoa học X ã hội vả N hân vă n , Đ ại học Quốc g ia H N ộ i t ổ chức n g y - 2 / 1 Ị2 0 P h o n g trào Đ ô n g D u ” th u h ú t s ự q u a n tă m th a m d ự đ ô n g đảo n h khoa học nước, quốc tế H ơn bốn chục p h t biếu, háo cáo th a m lu ậ n n h kh o a học , H iệu trưởng N h trường , lã n h đạo Đại học Quốc g ia H Nội, Đ ại s ứ N h ậ t B ả n Việt N a m , n h ngoại giao , Đ ại d iện q u ỹ tài trợ trin h bày hội thảo N ội d u n g báo cáo tập tru n g vào hai chủ đ ề k h o a học chính: tại; Q uan hệ văn hoá, giáo d ụ c Việt N a m - N h ậ t B ản: Lịch s P h o n g trảo Đ ôn g Du n h ữ n g ả n h h n g với cách m n g V iệt N a m Các báo cáo đ ã biên tập x u ã t th n h K ỷ th ả o k h o a học yếu hội H y vọng ră n g , sách nguồn tài liệu th a m k h ả o bơ ích, cần thiết đơi với sin h viên chuyên n g n h , học viên cao học, nghiên cứu s ìn h , n h nghiên cứu cùn g đông đảo bạn đọc N h ẫ n dịp K ỷ yếu x u ấ t b ả n , Trường Đ ại học K h oa học X ã hội N h ă n văn, Đ ại học Quốc g ia H N ội xin bày tỏ lời cảm ơn chạn th n h đến n h khoa học nước quốc tế, B a n lãrih đạo Đại học Quốc g ia H N ộ i, Đ ại s ứ q u án N h ậ t B ả n Việt N a m , Q uỹ Giao lưu V ăn hoá Quốc tê N h ậ t B ản ( J a p a n F o u n d a t i o n ) , H iệp hội D o a n h nghiệp N h ậ t B ản Việt N a m cù n g q u a n hữ u quan k h c tạo đ iêu kiện th u ậ n lợi cho việc tơ chức góp p h ầ n tích cực vào th n h công ch u n g Hội thảo H Nội, / 0 PHIÊN T O À N THỂ M ặ t k h c , đ ể có đ ợ c s ự p h ô i h ợ p h i ệ u q u ả g i ữ a b ê n t r o n g v b ê n ngồi, khơng thể khơng nhắc đến nỗ lực không mệt mỏi P h a n v n h ữ n g đ n g c h í c ủ a ơng N h ị đó, p h o n g t r o Đ ô n g D u đ ã lôi k é o đượ c s ự h n g ứ n g c ủ a n h i ề u t ầ n g lớp: t r í t h ứ c H n h ọc v c o n e m c ủ a họ, giới t h n g n h â n , đ ị a c h ủ , c h ứ c sắ c, đ n g b o c ô n g g i o v.v Sự phối hợp b ê n bên tro n g p h o n g trà o Đông D u đ ã g i ú p p h o n g t r o đ t n h ữ n g t h n h t ự u n h ấ t đ ị n h , đ ặ c b i ệ t l t r o n g đ i ề u k i ệ n lịc h s k h ó k h ă n l ú c b ấ y giị Đ n g D u c ũ n g p h o n g t r o y ê u n c c u ố i c ù n g tr c k h i x u ấ t h i ệ n s ự p h â n h ó a đ n g lối c h í n h t r ị t r o n g p h o n g t r o giải p h ó n g d â n tộc V i ệ t N a m C ù n g với p h â n hó a giai cấp n g y c àn g rõ rệt xã hội V iệ t Nam, ảnh h n g c ủ a c c c h í n h s c h k h a i t h c bóc lộ t c ủ a t h ự c d â n P h p , p h o n g t r o cách m n g V iệ t N a m c ũ n g p h â n h ó a t h n h n h i ề u xu hư ng Sự k h c b i ệ t v ề đ n g lối c h í n h t r ị đ ã c h i a r ẽ p h o n g t r o d â n tộc t r o n g m ộ t t h i g i a n dài C h ỉ đ ế n k h i N g u y ễ n Ái Q u ố c x u ấ t h i ệ n , m ới t h ấ y lại h ì n h ả n h c ủ a phối hợp h n h đ ộ n g b ê n tr o n g v b ê n n h đ ã t n g t h ấ y t r o n g p h o n g t r o Đ ô n g D u , t ấ t n h i ê n m ộ t t ầ m c a o m i v m ộ t t í n h c h ấ t k h c D ù s a o c h ă n g n ữ a , s ự p h ô i hợp hiệu q u ả p h o n g tr o y ê u nước b ê n tr o n g b ê n ngồi thịi kỳ Đ ơng D u đ ã đ ể l i n h ữ n g gợi ý h a y v n h ữ n g b i h ọ c tốt 454 PHONG TRÀO DÔNG DU VIỆT NAM VÀ CÁCH MẠNG TÂN HỢI TRUNG QUỐC P G S Yu Z a i Z h a o ' V đầu th ế k ỷ XX, V iệt N am T ru n g Quốc, d â y lên nhiều p h o n g t r o g i ả i p h ó n g d â n tộc T r o n g đó, n h ữ n g p h o n g t r o b ậ t P h o n g t r o Đ ô n g D u V i ệ t N a m P h a n Bội C h â u l ã n h đ o v C c h m n g T â n H ợ i T r u n g Q u ổ c T ô n T r u n g S n l ã n h đ ạo Đ i ể m lại lịch sử đầu thê kỷ XX, nghiền ngẫm phong trào c h ú n g t h ấ y P h o n g t r o Đ ô n g D u v C c h M n g T â n Hợi nói trên, n ói r i ê n g v t ấ t c ả n h ữ n g p h o n g t r o đ ầ u t h ê k ỷ 20 c ủ a h a i n c n ó i c h u n g đ ể u có l iê n h ệ c h ặ t c h ẽ v có n h i ề u c hỗ giô ng n h a u T r o n g b i v i ế t n y , nghiên cứu môi liên hệ đặc điểm riêng n h ữ n g p h o n g t r o nói t r ê n t bối c ả n h lịch sử, t ì n h t r n g x ã hội, v ă n h o c ủ a b a n c T r u n g Q uố c , V i ệ t N a m v N h ậ t B ả n c ũ n g n h t h â n t h ế v s ự n g h i ệ p c ủ a P h a n Bội C h â u v T ô n T r u n g Sơn M ô i giớ i N h ậ t B ả n T r o n g t h ò i g i a n h o t đ ộ n g c ứ u n ướ c c ủ a c h í sĩ h a i n c - V iệt, lây T ô n T r u n g Sơn v P h an Bội C h â u Trung m tiê u biểu, m ụ c đích h ọ c t h e o N h ậ t B ả n đ ã k h i ê n cho h ọ k h ô n g h ẹ n m đ ế n N h ậ t B ả n , không hẹn m gặp N h ậ t B ản T ại N h ật B ản - vũ đài hoạt động cách m n g c h u n g c ủ a họ, c h í sĩ c ủ a h a i nưốc T r u n g - Việt giao lưu, học hỏi l ẫ n n h a u , c ù n g n h a u p h ấ n đ ấ u với g i ú p đỡ c ủ a c c n h c h í n h trị n h ữ n g b n h ữ u N h ậ t Bản ’ Trung Quốc 455 Đ i ể m x u â t p h t v c h ỗ đ ứ n g c ủ a v iệ c c ứ u n ướ c c ủ a P h a n Bội C h âu T ô n T r u n g S n đ ề u d ự a v o v i ệ n t r ợ nước n g o i K h i t h n h lập, H ội D u y T â n c ủ a P h a n Bội C h â u đ ã x c đ ị n h p h n g c h â m “c ầ u v i ệ n ” l m ộ t t r o n g b a p h n g c h â m c ủ a Hội P h a n Bội C h â u nói r ằ n g : “k h ô n g có n g o i v i ệ n m b o đ ộ n g , t h ì giết, đ ợ c t r o n g , k h ô n g t h ể cự n g o i ( l ) v ề va’n đ ề m u c ầ u v i ệ n t r ợ n ố c n g o i , P h a n Bội C h â u v T ô n T r u n g S n k h ô n g h ẹ n m c h ọ n N h ậ t B ả n l m đôi t ợ n g c h í n h m u c ầ u v i ệ n trợ Đ n g thời, v ề v i ệ c t ì m c c h c ứ u quốc, c h ấ n h n g đ ấ t nưốc, h a i ô n g đ ề u l ấ y N h ậ t B ả n l m t ấ m g n g h ọ c t ậ p v đ ề u s a n g N h ậ t " c ầ u học" Đ ể t i ế n h n h s ự n g h i ệ p c ứ u nư ố c , h a i ô n g đ ã l ấ y N h ậ t B ả n l m c ă n c ứ h o t đ ộ n g N h ấ t l T ô n T r u n g S n, k ể t n ă m , t r c s a u đ ã 14 l ầ n đ ế n N h ậ t B ả n h o t đ ộ n g c c h m n g , t h i g i a n c ộ n g l i d i tới k h o ả n g n ă m C h ú n g c h o r ằ n g , h a i ô n g c h ọ n N h ậ t B ả n k h o n g p h ả i l n g ẫ u n h i ê n m có n g u y ê n n h â n lịc h s s â u sắ c V o đ ầ u t h ế k ỷ XX, h a i n ướ c T r u n g Quốíc v V i ệ t N a m có s ố p h ậ n t n g tự S a u c h i ế n t r a n h N h a p h i ế n 84 , T r u n g Q u ố c d ầ n d ầ n t r thành xã hội n a phong kiến n a thuộc dịa Sau năm 1885, V iệt Nam t r t h n h t h u ộ c đ ị a c ủ a P h p , b ố c v o x ã h ội t h u ộ c đ ị a n a p h o n g k i ế n N h â n d â n h a i n c đ ề u bị p b ứ c h a i t ầ n g lớp c h ế độ p h o n g k i ế n v b ọ n t h ự c d â n đ ế quốic H a i n c có n h i ệ m v ụ g i ố n g n h a u l ậ t đ ổ c h ế độ p h o n g k i ế n , g iả i p h ó n g d â n tộc, g i n h độc l ậ p d â n tộc C h o n ê n k h i m ò m ẫ m t ì m c c h c ứ u n ước, P h a n Bội C h â u v T ô n T r u n g S n k h ô n g h ẹ n m đ a m ắ t n h ì n s a n g N h ậ t B ả n - C ò n g q u ố c c h â u Á T h n h công củ a M in h T rị D uy T â n đ ã làm cho N h ậ t B ản từ m ột nước p h o n g k iế n n h ả y lên m ộ t nước t b ả n trở t h n h m ộ t cường qu ô c ỏ c h â u Á T h n h c ô n g c ủ a N h ậ t B ả n k h i ế n c h o c c c h í sĩ c c h m n g T r u n g Q u ố c v V i ệ t N a m đ u a n h a u học t h e o l m t h e o k i ể u c ải c c h c ủ a N h ậ t B ả n Q u y ể n s c h L ịc h s 30 n ă m D u y T ă n N h ậ t B ả n đượ c d ị c h r a t i ế n g T r u n g v i n r ấ t n h i ề u Sĩ p h u V i ệ t N a m c ũ n g h a m đọc s c h n y m có t h a m v ọ n g t h e o g n g N h ậ t B ả n đ ể l m c ho n c c n g t h ị n h ( ) Đ ô i vối N h ậ t B ả n , P h a n Bội C h â u đ ã đ n h giá cao: “L ú c b ấ y r â t t h n p h ụ c c h í n h t r ị c ủ a m ộ t c ị n g q u c 456 t r ì n h đ ộ d â n n c h ọ ( ) ” P h a n Bội C h â u l ấ y c â u c h u y ệ n n g i p h u xe N hật Bản m h ế t s ứ c ca nfíỢi t r ì n h độ d â n t r í v v ă n hóa ứ n g xử c ủ a n g i d â n N h ậ t B ả n T ô n T r u n g Sơn c ũ n g đ n h g i c a o N h ậ t B ả n : “5 n ă m n a y t k h i N h ậ t B ả n t h ự c h i ệ n D u y T â n , x ã h ộ i v ă n m i n h , h ọc t h u ậ t p h t t r i ể n , côn g t h n g t i ế n bộ, k h ô n g c h ỉ v ợ t q u k ế t q u ả t i ế n h o c ủ a h n g n g h ì n n ă m tr c đó, m cịn có tốc dộ p h t t r i ể n c ự c k ỳ n h a n h c h ó n g so vối c h â u Âu(4) T h n h c ô n g c ủ a N h ậ t B ả n c ò n t h ú c đ ẩ y s ự s ả n s i n h c ủ a “C h ủ n g h ĩ a c h â u Á” T ô n T r u n g Sơn nói: “c h â u Á m ộ t n h ” “H a i n ố c T r u n g N h ậ t c h u n g sứ c lại m t h ì t h ê lực h ù n g m n h , h ì n h t h n h m ộ t c h â u Á lớn(5)” S ự t h ị n h h n h c ủ a “C h ủ n g h ĩ a c h â u Á” k h i ế n c ho n h ữ n g đ o n t h ể quố c t ê g iữa nước c h â u Á l ầ n lượt t h n h l ậ p N h ậ t B ả n n h : Hội Đ ô n g Á Đ n g v ă n , Hội Đ i ề n Q u ê V i ệ t L i ê n M i n h (liên m i n h g i ữ a n h ữ n g người V â n N a m , Q u ả n g Tây vối V i ệ t N a m ) v Hội Đ ô n g Á Đ n g m i n h (gồm m ộ t s ố người N h ậ t B ả n , T r u n g Quốc, T r i ề u T iê n , Ấn Độ, v.v ) đ ể g i ú p n h a u c h ố n g lại b ọn đê quốc T r o n g b ổi c ả n h lớn c ủ a s ự t h n h c ô n g N h ậ t B ả n , T r u n g Q u ố c v V i ệ t N a m đ ã d ấ y lên n h ữ n g p h o n g t r o c ứ u n c v o đ ầ u t h ê k ỷ XX Ở T r u n g Q u ố c n ă m 1894, T ô n T r u n g S n t h n h l ậ p H ội H n g T rung N ăm 1898, xảy M ậu T u ất B iến pháp - c ải c c h c h ỉ t h ự c h i ệ n t r o n g 0 n g y t h ì t h ấ t bại S a u đó, L n g K h ả i S i ê u lại p h t đ ộ n g p h o n g t r o c ả i lưđng N ă m 1905, H ộ i T r u n g Q u ố c Đ n g m in h -ch ín h đ ả n g cách m n g d â n chủ tư s ả n đ ầ u tiê n T r u n g Quốc T ô n T r u n g S n l ã n h d o t h n h l ậ p ỏ T ok y o, N h ậ t B ả n C ò n V i ệ t N a m , n ă m 04 , P h a n Bội C h â u t ổ c h ứ c H ộ i D u y T â n N ă m 19 05, P h a n Bội C h â u g h é q u a T r u n g H o a s a n g N h ậ t B ả n Ô n g k ê u gọi v tập hợp 200 t h a n h n iên V iệt N a m s a n g N h ậ t B ản học t ậ p c h ín h trị, k h o a h ọc, q u â n s ự v v ă n h o P h o n g t r o Đ ô n g D u n h l m ộ t c a số đ ể c h o n g i V i ệ t N a m n h ì n r a t h ế giói! P h a n Bội C h â u v T ô n T r u n g S n c h ọ n N h ậ t B ả n c ị n có m ộ t n g u y ê n n h â n c h ủ n g tộc n ữ a T h e o c h ú n g tôi, P h a n Bội C h â u có m ộ t t â m lý g h é t d â n d a t r ắ n g lấy P h p t i ê u b i ể u , t i n v o c h ủ n g tộc d a v n g l ấ y N h ậ t B ả n v T r u n g H o a t i ê u b i ể u P h a n Bội C h â u nói: 457 “q u y ế t đ ấ u t r a n h với n g i P h p , q u y ế t k h ô n g c h o p h é p có m ộ t n g i d a t r ắ n g với b ộ r â u v m ắ t x m t n t i t r o n g n c V i ệ t N a m ! ( ) ” K h i c h ọ n n c c ầ u v i ệ n , P h a n Bội C h â u nói r ằ n g : “C h ỉ có N h ậ t Bản n c t i ê n t i ế n , l n g i d a v n g , lại t h ắ n g N g a N ế u đ ế n nói rõ c lợi v c i h i đ ể đ ộ n g v i ê n , t h ì c h ắ c N h ậ t B ả n b ằ n g l ò n g v i ệ n t r ợ t a ( ) ” C h ú n g có t h ể k h ẳ n g đ ị n h r ằ n g , m ô i giới N h ậ t B ả n m ộ t t r o n g n h ữ n g n h â n tô’ q u a n t r ọ n g t r o n g P h o n g t r o Đ ô n g D u v C ch m n g T â n Hợi nói r i ê n g t ấ t n h ữ n g p h o n g trào đ ầ u th ê kỷ XX c ủ a h a i n c n ó i c h u n g M ô i giới H n v ă n T xưa, nước V iệt N a m , N h ậ t Bản, T riều T iên T r u n g Quốc t r o n g “v ò n g v ă n h o c h ữ H n ” đ ã có m ộ t m l i ê n h ệ c h u n g c h ữ H n N h i ề u học giả c ủ a b a nước V iệt N a m , N h ậ t B ản, T riề u T iê n c ô n g n h ậ n k h i n i ệ m “đ n g v ă n ” K h i s ứ T r u n g Q uốc, n h t h cổ đ i V iệt N a m P h ù n g K h ắ c K h o a n (1528-1613) g ặ p c c s ứ gia T riề u T iên Lý T oại Q u a n g , D u T ập N h ấ t Lý T h ế c ẩ n tạ i T ru n g Quổic Ô n g t ặ n g t h c h o c c s ứ g i ả r ằ n g : “Bỉ t h t u y t h ù s n h ả i vực, u y ê n n g u y ê n đ n g n h ấ t t h n h h i ề n t h ”( D ầ u V i ệ t T r i ề u h a i nước, n ú i bể xa c c h , S o n g c h u n g s c h t h n h h i ề n , n g u n gốc v ẫ n một.) “U y n g h i c ộ n g b ỉ n h C h u g i a lễ, H ọ c v ấ n đ n g t ô n Khổng t h ị t h ”(Uy n g h i h a i n c đ ề u t h e o lỗ n h C h u , H ọ c v ấ n h a i n c đ ề u t ô n s c h họ K h ổ n g ) ( ) P h a n Bội C h â u có m ộ t c â u t h l “H n Đ n g d i c h ế y q u n t i” ( C h ê độ y p h ụ c c ủ a H n Đ n g v ẫ n tồn tại)(9) Có t h ể nói, v i ệ c s d ụ n g H n v ă n m ộ t t r o n g n h ữ n g đ ầ u m ối liên hệ T r u n g Quốc, V iệt N a m cũ n g n h N h ậ t B ản vào đ ầ u thê k ỷ XX M ô i giới H n v ă n l m ô i giới c ủ a c ác c h í sĩ T r u n g Q u ố c v V i ệ t N a m c ù n g n h a u h o t đ ộ n g c c h m n g M ô i giới H n v ă n l p h n g t i ệ n g i a o l u g i ữ a họ T r o n g t h i g i a n h o t đ ộ n g N h ậ t B ả n , vối m gi ói H n v ă n , P h a n B ộ i C h â u đ ã đ ợ c g ia o l u n h i ề u vối c c n h h o t đ ộ n g T r u n g Q u ố c v c c n h c h í n h t r ị N h ậ t B ả n P h a n B ội C h â u c h o r ằ n g s ự g i a o l u g i ữ a h ọ l “n h v o m ô i giới H n v ă n ( ) ” M ô i giới H n v ă n k h i ế n c h o c c ô n g c ả m t h ấ y có s ứ c g ầ n g ũ i t h i ê n n h i ê n , có 458 lòng t i n c ậ y l ẫ n n h a u P h a n Bội C h â u nói: “Tơi q u a n s t t ì n h h ì n h c n g q u ố c h i ệ n n a y , n g o i n c d n g v ă n đ n g c h ủ n g , k h ô n g có m ộ t n ướ c n o m u ô n v i ệ n t r ợ t a ( l l ) ” Các n h h o t đ ộ n g T r u n g Quốc L ương K h ả i Siêu, T ôn T r u n g Sơn v c ác n h c h í n h t r ị N h ậ t B ả n K h u y ế n D ỡ n g N g h ị ( J n u k a i t s u y o s h i ) , Đ i O i T r ọ n g T í n ( O k u m a s h i g e n o b u ) v v đ ã g i ú p đỡ c ác d u học s i n h V i ệ t N a m r ấ t n h i ề u v ê v ậ t c h ấ t v t i n h t h ầ n Đ n g t h ò i, h ọ đ ã n ê u r a n h i ề u s n g k i ế n c ứ u n ướ c cho P h a n Bội C h â u L n g K h ả i S i ê u nói với P h a n Bội C h â u H o n h T â n ( Y o k o h a m a ) r ằ n g : “K ế h o c h m u đồ k h ô i p h ụ c đ ấ t n c c ầ n l m b a v iệc lớn: 1) S ứ c m n h c ủ a q u ý quốc 2) V i ệ n t r ợ c ủ a Q u ả n g Đ ô n g v Q u ả n g T â y 3) S ự ủ n g h ộ c ủ a N h ậ t B ả n T r o n g đó, sứ c m n h c ủ a q u ý qu ôc d â n t r í, d â n k h í v n h â n t i V i ệ n trỢ c ủ a Q u ả n g Đ ô n g v Q u ả n g T â y q u â n giới; S ự ủ n g h ộ c ủ a N h ậ t l ỉ ả n s ự ủ n g h ộ n g o i g ia o c ủ a m ộ t c n g q u ố c c h â u A(12) N ă m 1905, với s ự giới t h i ệ u c ủ a K h u y ể n D ỡ n g N g h ị , P h a n Bội C h â u g ặ p m ặ t vói T n T r u n g S n t h n h phô" Y o k o h a m a N h ậ t B ả n H a i n g i đ ã h ộ i đ m h a i đ ê m b ằ n g b ú t v i ế t Đ â y l c u ộ c g ặ p gỡ l ầ n đ ầ u c ủ a h a i vị l ã n h t ụ c c h m n g d â n c h ủ d â n tộc c ủ a h a i n c V i ệ t N a m v T r u n g Q u ố c Đ â y có ý n g h ĩ a m ỏ đ ầ u q u a n h ệ h a i Đ ả n g Đ ú n g n h P h a n Bội C h â u nói: t u y hội đ m ‘‘k h ô n g đ t k ế t q u ả gì, n h n g v ề s a u , k h i Đ ẳ n g t a g ặ p t ì n h t r n g c ù n g q u ẫ n , t h ì t a d ự a vào Đ ả n g c ủ a T ô n T r u n g S n r ấ t n h i ề u Có t h ể n ó i h a i đ ê m h ộ i đ m n y m ô i giối!”(13) T r o n g p h o n g t r o Đ ô n g D u , T ô n T r u n g S n t í c h cực h u y đ ộ n g t i ề n b c c h o d u học s i n h V i ệ t N a m P h a n Bội C h â u c ũ n g cô' h ế t s ứ c m ì n h g i ú p đỡ s ự n g h i ệ p c ủ a T ô n T r u n g S n N ă m 190 P h a n Bội C h â u t ặ n g k h ẩ u s ú n g c h o H ộ i T r u n g Quốỉc Đ n g m i n h Q u a s ự g i a o l u với c ác n h c h í n h tri T r u n g N h ậ t , t t n g c ủ a P h a n Bội C h â u k h ô n g n g n g b i ế n đối t h e o t h i cuộc: “Bởi tơi g i a o l u n h i ề u với c c n g i Đ ả n g C c h m n g T r u n g Q u ố c , c h o n ê n t t n g d â n c h ủ c ủ a n g y c n g n n g h ậ u ”(14) N ă m 1912, P h a n Bội C h â u l ã n h d o t h n h lập Hội V iệt N a m Q u a n g P h ụ c Q u ả n g C h â u T r u n g Quốc d ướ i s ự ả n h h n g c ủ a t h ắ n g lợi C c h m n g T â n H ợ i v với s ự ủ n g hộ c ủ a c h í n h p h ủ Q u ố c D â n Đ ả n g đ ứ n g đ ầ u l T ô n T r u n g S n T 459 m ã i c h o đ ế n n ă m 1925, P h a n Bội C h â u l u ô n l ấ y T r u n g Q u ố c l m c ă n c ứ h o t đ ộ n g c ứ u quốc Môi giới H n v ă n t h ể h i ệ n c hỗ P h a n Bội C h â u t i ê p n h ậ n k i ế n t h ứ c c c h m n g n h đọc n h i ề u s c h H n v ă n P h a n B ộ i C h â u nói: n g N g u y ễ n T h ợ n g H i ề n “c h o m ợ n n h ữ n g s c h T r u n g Đ ông C hiến K ỷ, P h ố P h p C hiến K ỷ , D o a n h H ồn C h í Lược V V C h o n ê n tơi b i ế t q u a t ì n h t r n g c n h t r a n h c ủ a t h ê giới!”(15) Môi giới H n v ă n t h ể h i ệ n c hỗ P h a n Bội C h â u t u y ê n t r u y ề n c c h m n g , c h ố n g t h ự c d â n P h p n h ò v o việc v i ế t n h i ề u s c h b ằ n g H n v ă n Ví d ụ n h : V iệt N a m vong quốc sử, H ả i ngoại h u y ế t th , T h iên hò Đ ế hô, T ru yệ n P h m H n g T h i , N g ụ c tru n g th , V iệt N a m n g h ĩa liệt s v v D â n trí v b ạo đ ộ n g N â n g c a o d â n trí, m m a n g g i o d ụ c l sở lí t h u y ế t c c h m n g c ủ a P h a n Bội C h â u v T ô n T r n g Sơn N â n g c a o d â n t r í b c đ ầ u t i ê n m P h a n Bội C h â u v T ô n T r u n g S n t h ự c h i ệ n s c h lược c ứ u nước M ụ c đ í c h c h í n h c ủ a P h o n g t r o Đ ô n g D u l n â n g c a o d â n t r í c ủ a n g i d â n V i ệ t N a m P h a n Bội C h â u coi “d â n t r í ” l y ế u 1(3 h n g đ ầ u q u y ế t đ ị n h s ự s ô n g c ủ a d â n tộc v q uổ c gia Ô n g c h o “d â n t r í c h a m m a n g ” m ộ t t r o n g b ô n n g u y ê n n h â n m ấ t n c V i ệ t N a m ( ) P h a n Bội C h â u nói: ‘‘c h í n h s c h c ứ u n c v m u c ầ u s i n h t n có b a đ i ề u : m m a n g d â n trí; c h ấ n h n g d â n k h í ; bồi d ỡ n g n h â n t i ”(17) Ô n g c h ủ t r n g : “Coi t r ọ n g x â y d ự n g q u â n đội, l m c h n h n g d â n quyền V u a t h ầ n cù n g n h a u đo àn k ế t p h ấ n đ ấu , học n h iề u k i ế n t h ứ c c ủ a c ác n c n g o i ”(18) P h a n Bội C h â u n h â n m n h n h i ề u l ầ n r ằ n g : “V i ệ t N a m m u ô n độc l ậ p t r c h ế t p h ả i bồ i d n g n h â n tài Việc b i d ỡ n g n h â n t i t h i p h ả i t ổ c h ứ c đ o n h ọ c ( ) ” C ị n T n T r u n g Sơ n, t t n g q u n x u y ế n t r o n g t h ự c t i ễ n c c h m n g c ủ a ô n g l n â n g cao d â n t r í c ủ a n g i d â n T r u n g Q u ố c T ô n T r u n g S n b ắ t đ ầ u h o t đ ộ n g s ự n g h i ệ p c c h m n g với v iệc b ắ t t a y n â n g cao d â n t r í , p h t đ ộ n g d â n c h ú n g t r o n g n c c ũ n g n h H o a k i ề u n c n g o i O n g c h o r ằ n g t r ì n h độ v ă n h o g i o d ụ c g ắ n b ó c h ặ t c h ẽ 460 với s ự c n g t h ị n h c ủ a đ ấ t nước Ơ n g nói: “Đ i ể m lại lịch sử, n h ì n r a t h ế giới, n h â n t i t h ị n h h a y suy, p h o n g t ụ c t h u ầ n h ậ u h a y h ủ l ậ u , có liê n q u a n m ậ t t h i ế t tới g iá o dục G i o d ụ c p h t t r i ể n t h ì có n h i ề u n h â n tài, đ ấ t n c c n g t h ị n h ”(2 ) C ò n v ũ t r a n g b o đ ộ n g t h ì t h ủ đ o n c c h m n g c h ủ y ế u c ủ a P h a n Bội C h â u v T ô n T r u n g S n p d ụ n g t r o n g s ự n g h i ệ p c ứ u nước P h n g c h â m n h ấ t q u n c ủ a Hội D u y T â n v Hội V i ệ t N a m Q u a n g P h ụ c c ủ a P h a n Bội C h â u c h í n h v ũ t r a n g b o đ ộ n g P h a n Bội C h â u nói: “N ế u k h ô n g t h ự c h i ệ n c h í n h s c h v ũ lực, l m m ộ t việc l o n g trờ i lở đ ấ t , c c n h c n g q u y ề n d ã t â m q u y ế t k h ô n g t h ể t bỏ v ũ k h í được” ( ) Đốí với T ô n T r u n g Sơn, v ũ t r a n g b o đ ộ n g k h ô n g n h ữ n g lý t h u y ế t t r ê n m ặ t giấy , m t h ự c t i ễ n t h n h c ô n g t r o n g s ự n g h i ệ p c ứ u n ố c n ă m c ủ a T ô n T r u n g Sơn Đ ô i tư n g đ â u t r a n h M ụ c đ í c h c u ổĩ c ù n g c ủ a P h a n Bội C h â u v T ô n T r u n g S n đ ề u k h ô i p h ụ c l i đ ấ t nước, x â y d ự n g n c c ộ n g h o d â n quốc N h n g t r o n g k h i t h ự c h i ệ n m ụ c đ í c h nói t r ê n , đối t ợ n g đ ấ u t r a n h c h í n h c ủ a họ t h ì k h n g h o n t o n giống n h a u P h a n Bội C h â u t h i ê n vê c h ô n g đô q uố c - đ n h đ u ổ i g i ặ c P h p ; T ô n T r u n g S n t h i ê n c h ô n g p h o n g k i ế n - đ n h đ u ổ i M ã n T h a n h C h ú n g x in t h so s n h t ô n c h ỉ c c h m n g c ủ a P h a n B ội C h â u v T ô n T r u n g S n đ ể n h ì n r õ h n s ự k h c b i ệ t T ô n c hỉ c ủ a Hội D u y T â n c ủ a P h a n Bội C h â u l “k h ô i p h ụ c n ề n độc l ậ p c ủ a V i ệ t N a m , x â y d ự n g n h n c q u â n c h ủ l ậ p h i ế n ”(22) T ô n c h ỉ c ủ a H ộ i V i ộ t N a m Q u a n g P h ụ c “đ n h đ u ố i g i ặ c P h p , k h ô i phục IIƯỚC V i ệ t Nam, thành lập n ướ c c ộ n g h o dân quốc Việt N a m ”(23) C ò n m ộ t đ i ề u đ n g c h ú ý là, H ộ i D u y T â n v H ộ i V i ệ t N a m Q u a n g P h ụ c đ ề u c h ọ n K ỳ N g o i h ầ u C n g Đ e - d ò n g dõi c ủ a Đ ô n g cung Anh D u ệ h o n g t h i t - l m h ộ i t r n g Đ â y l “l ị n g y ê u v u a c h ú a c ủ a n h â n d â n c h a b a o t h a y đ ổ i ”(24) C ò n T ô n c h ỉ c ủ a H ộ i H n g T r u n g c ủ a T ô n T r u n g S n “đ n h đ u ổ i g iặ c M ã n T h a n h , k h ô i p h ụ c n c T r u n g H o a , t h n h l ậ p c h í n h p h ủ h ợ p c h ú n g ” T ô n c ủ a H ộ i T r u n g Q u ố c Đ n g m i n h l “đ n h đ u ổ i g i ặ c M ã n T h a n h , k h ô i p h ụ c nư c T r u n g H o a , t h n h l ậ p n ướ c c ộ n g h o d â n qu ốc, b ì n h q u â n đ ị a q u y ề n ”(25) 461 Đôi t ợ n g đ ấ u t r a n h c h í n h c ủ a h ọ k h c n h a u có l iê n q u a n tới t ì n h t r n g x ã hội đ ầ u t h ế k ỷ XX T ì n h t r n g xã hội c ủ a V i ệ t N a m t h u ộ c đ ị a n a p h o n g k i ế n T r u n g Q u ố c x ã h ội n a p h o n g k i ế n n a t h u ộ c đ ịa M ứ c độ t h ự c d â n h o c ủ a V i ệ t N a m cao h n T r u n g Q u ố c n h iề u Kẻ t h ù c h ủ y ế u c ủ a n h â n d â n V iệt N a m b ọ n th ự c d â n P h p C ò n T r u n g Q u ố c , t h ê lực p h o n g k i ế n m n h h n n h i ề u so với V i ệ t N a m T h e o T ô n T r u n g Sơ n, p h ả i c h ô n g p h o n g k i ế n trướ c N h v ậ y h a i n g i c h ọ n đối t ợ n g đ ấ u t r a n h k h c n h a u có p h ầ n h ợ p lý v ề l ịc h sử T h e o tôi, đôi t ợ n g đ ấ u t r a n h c ủ a h ọ k h c n h a u l i ê n q u a n tới t h â n t h ế c ủ a h ọ v g i o d ụ c m h ọ t i ế p t h ụ P h a n Bội C h â u t t h u bé t h e o bô" h ọ c n h ữ n g s c h n h o học, “4, tuổ i, k h ô n g b i ế t c h ữ , m có t h ể đọc t h u ộ c l ò n g n h ữ n g b i t h t r o n g C hu N a m c ủ a T h i K in h " “8 tu ổ i, có t h ể v i ế t n h ữ n g b i v ă n n g ắ n với t í n h t h ò i sự, ứ n g t h i t r o n g xã, h u y ệ n v p h ủ đ ể u đ ứ n g n h ấ t ”(26) 34 tuổ i, ô n g t h i đỗ G i ả i n g u y ê n t r n g N g h ệ An N h v ậ y c h o t h ấ y P h a n Bội C h â u đ ã t i ế p t h ụ m ộ l n ề n g i o d ụ c n h o h ọ c h o n c h ỉ n h - c h o d ù ô n g n g i V i ệ t N a m C ị n T n T r u n g Sơ n, m ặ c d ù l n g i T r u n g Quốc, n h n g ô n g t i ế p t h ụ g i o d ụ c c ủ a p h n g T â y n h i ề u h n g iá o d ụ c t r u y ề n t h ô n g c ủ a T r u n g Quốc 10 tu ổ i, T ô n T r u n g S n h ọ c t r n g t t h ụ c M ộ t n g y ô n g h ỏ i t h ầ y : “Đọc n h ữ n g s c h n y (T a m T ự K in h , T ứ T hư, N g ũ K in h ), k h ô n g h i ể u tí cả, c h n q u ! ”(27) 12 tu ổi, ô n g t h e o m ẹ s a n g H o n o l u l u , M ỹ v h ọ c v ề s a u n g h ọ c y học H n g C ô n g - t h u ộ c đ ị a c ủ a n ướ c A n h N ó i c h u n g , T ô n T r u n g S n k h ô n g t h í c h v ă n h o p h o n g k i ế n t r u y ề n t h ô n g T h ậ m c h í n g t h ù g h é t n ữ a O n g nói: “N h K h ổ n g h ọ c k h ô n g đ n g g i m ộ t x u n o cả!”(28) C h ú n g k h ẳ n g đ ị n h r ằ n g , T ô n T r u n g S n c h ố n g lại p h o n g k i ế n m ộ t c c h t r i ệ t đ ể v m ã n h l iệ t h n P h a n B ội C h â u T r i lại, P h a n Bội C h â u c h ô n g b ọ n đ ế q u ố c m ộ t c c h t r i ệ t đ ể v m ã n h l iệ t h n T ô n T r u n g Sơ n Lời k ế t P h o n g t r o Đ ô n g D u v C c h m n g T â n H ợ i l h a i p h o n g t r o có ý n g h ĩ a l ịc h s to lổ n C c h m n g T â n Hợi đ ã l ậ t đ ố n h T h a n h , x o bỏ c h ê độ p h o n g k i ế n với l ịc h s m ấ y n g h ì n n ă m , t h n h l ậ p n c c ộ n g h o d â n c h ủ t b ả n P h o n g t r o Đ ô n g D u m r a m ộ t c n h c a đ ể c ho 462 ng i V i ệ t N a m h n g tới t h ế giới, tiế p t h u k i ế n t h ứ c mới, k h o a học mới, t ì m đ n g c ứ u nước P h a n Bội C h â u t n g k h ẳ n g ciịnh h i ệ u q u ả lớn c ủ a việc CỈU học: “Người d â n nước t a d u học n g y c n g n h i ề u , t h ì n h â n t i n g y c n g n h i ề u , d â n t r í n g y c n g cao N h v ậ y n ướ c t a k h ô n g sợ k h ô n g có m ộ t nước V i ệ t N a m s ô n g l i ”(29) N h â n d ị p k ý n i ệ m 100 n ă m P h o n g t r o Đ ô n g Du, c h ú n g t a g ặ p m ặ t đ â y , t r a o đối n h ậ n x é t c ủ a m ì n h Đó k h n g n h ữ n g g i ú p ích c h o việc n g h i ê n c ứ u lịch sử, m c ị n góp p h ầ n v o việc t ă n g c ng s ự g ia o lư u , s ự h i ể u b i ế t v m ố i t ì n h h ữ u n g h ị g i ữ a c h ú n g ta! C h ú th íc h : (6) (16) P h a n Bội Châu: Việt Nam vong quốc sử, Chiến tranh chông P háp ,Tập 7, Nxb Bắc Kinh, 1955, tr.520, tr 539, tr.515 Tôn Q u a n g Phiệt: Phan Bội Châu Phan Chu T rin h , Ban Nghiên cứu V ăn Sử Địa x u ấ t bản, H Nội, 1956, tr 87 (7) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (17) (22) (23) (26) P h a n Bội Châu: Phan Bội Châu Niên biểu (tiếng Hán), đăng báo Viễn Đông N hật báo Chợ Lớn ngày 27-9, ng ày 5-8-1962 (5) (20) Tơn Trung Sơn tồn tập, tập 3, tập 1, Thư cục T r u n g Hoa , Bắc Kinh, 1984, tr.161, tr 14, tr.2 (8) Tồn A m B ùi H u y Bích: H o n g Việt th i văn tu y ể n , N h ó m Lê Q Đ ơn trích dịch, c h ú thích, Nxb Văn hố Hà Nội, 1957, tr.103, tr.107 (9) C hư ơng T h â u : Thơ, Phú , cáu đối Phan Bội Châu, Nxb Vă n học, Hà Nội, 1975, tr 225 (18) (24) Đ ặ n g Đ o n B ằng, P h an Thị H n (biệt h iệ u P h a n Bội Châu): Việt N am nghĩa liệt sử, s in C hân Á xã, Thượng Hải, 1918 tr.4, tr.16 (19) (29) P h a n Thị Hán: Ngục trung th , tàng trữ th viện Trường Đại học Bắc Kinh, tr.26, tr36 (21) P h a n Bội C hâu: Truyện Phạm Hồng Thái , sở p h t th a n h : Chi Việt N a m hội liên hợp d â n tộc bị áp bức, tàn g tr ữ t h viện Trường Đại học Bắc Kinh, tr.7 (25) (27) (28) (TQ) C h u N h ấ t Trí: Tư tưởng đường Tôn Trung Sơn, Nxb N h â n d â n Gi a n g Tô, 1986, tr 177, tr.22, tr.234 463 BÁO CÁO TỒNG KẾT CỦA TIỂU BAN II G S Đ in h X u â n L m ' Sô b o cáo đ ă n g k ý t r ì n h b y t r o n g s i n h h o t t iể u b a n 20 (Việt N a m có 16, N h ậ t B ả n có 2; c ủ a T r u n g Quốc; c ủ a C ộ n g h o Séc) Cần nhấn m n h r ằ n g đ â y đ íc h thự c m ộ t cu ộ c hội thảo khoa h ọ c q u ô c tê đ ượ c t h ể h i ệ n r õ q u a v iệc p h t b i ể u , t h ả o l u ậ n , t r a o đổi ý k i ế n sôi v t h ẳ n g t h ắ n t r ê n t i n h t h ầ n t h ự c s ự c ầ u t h ị g i ữ a c c đ i b i ể u V i ệ t N a m v N h ậ t B ả n t h a m d ự t i ể u b a n c c v ấ n đ ể nêu lên, x o a y q u a n h c h ủ đ ề “P h o n g t r o Đ ô n g D u v ả n h h n g với c c h m n g V i ệ t N a m ” C h ỉ có m ộ t s ố b o c o đ ợ c t r ì n h b y t r ố c t i ể u b a n p h ầ n lớn t h i g i a n d n h c h o c c đ i b i ể u t ậ p t r u n g p h t b i ể u đ ó n g gó p ý k i ế n N h c c h đ i ề u h n h h ợ p lý v k h o a h ọc n h v ậ y m b ả o đ ả m d ợ c t h i g i a n t h ả o l u ậ n , l m c h o cu ộc h ọ p đ ượ c sôi đ ộ n g , h ứ n g t h ú h n , đại b i ể u đ ề u có h ộ i t r ự c t i ế p t h a m g i a đ ó n g góp ý k i ế n t â m đ ắ c c ủ a m ìn h vào t h ả o lu ận Nội d u n g c c b o c áo t r ì n h b y t r c t i ể u b a n v c c ý k i ế n p h t b i ể u t r a o đổi, đ ó n g góp b ổ s u n g x o a y q u a n h v ấ n đ ề s a u : a Bốì c ả n h b ù n g n ổ p h o n g t r o Đ ô n g Du: Đó bơi c ả n h c h â u Á t h ứ c t ỉ n h h i đ ầ u t h ế k ỷ XX, g ắ n l i ề n với v ấ n đ ề n y có n h ữ n g ý k i ế n đ ó n g góp p h o n g p h ú vê: s ự p h ô i hợp g i ữ a c c đ i ề u k i ệ n b ê n t r o n g v bên tro n g p h o n g trào Đ ông Du N h ữ n g điểm giống n h a u k h c n h a u tro n g p h o n g trà o Đ ông D u V iệt N a m C ách m n g T â n H ợ i n ă m 1911 c ủ a T r u n g Quốc T c đ ộ n g c ủ a p h o n g t r o c ải c c h T r u n g Q u ố c c u ố i t h ế k ỷ XIX đ ế n V i ệ t N a m Đ ặ c b i ệ t l t r o n g k h i Đại học Quốc gia Hà Nội 464 t r a o đối ý k i ê n đ i b i ể u đ ể u có ý t h ứ c l u ô n l u ô n đ ặ t p h o n g t r o Đ ô n g D u c ủ a V i ệ t N a m t r o n g môi q u a n h ệ c h t c h ẽ với n c k h u vực Đ ô n g Á, x e m m ộ t h i ộ n t ợ n g lịch s c h u n g c h o t o n k h u vực hồ i c u ố i t h ế k ỷ X I X đ ầ u t h ế k ỷ X X v n h ấ n m n h tối s ứ c h ấ p d ẫ n c ủ a t ấ m g n g N h ậ t B ả n đ ố ì với n h y ê u nư c c h â u Á n ó i c h u n g b ấ y giờ, t r o n g có n h y ê u nư c V iệ t N a m Đ n g t h ị i c ũ n g l u n l u ô n c ă n v o đ i ề u k i ệ n c ụ t h ể c ủ a x ã h ộ i V i ệ t N a m , c ủ a t h i đ i v c ủ a người V iệt N a m để n h ậ n định, đ n h giá n h â n v ậ t k i ệ n n h ò v ậ y đ ã b ả o đ ả m đ ợ c t í n h k h c h q u a n , k h o a h ọ c c ầ n c ó C c b o c o t r ì n h b y c ũ n g n h ý k i ế n p h t b i ể u b ổ s u n g đ ề u c h ú ý đ ề c ậ p tói v ấ n đ ề t h i cơ, v c h rõ p h o n g t r o Đ ô n g D u đ ã b ù n g n ổ t r o n g m ộ t t h i k h ô n g t h u ậ n lợi, m ộ t m ặ t t h ì V i ệ t N a m đ ã m ấ t c h ủ q u y ề n , m ặ t k h c t h ì v o n h ữ n g n ă m đ ầ u t h ê k ỷ XX N h ậ t B ả n đ ã v n l ê n g i a n h ậ p h n g n g ũ nước đê q u ố c v c â u k ế t với t h ự c d â n P h p d ể t r ụ c x u ấ t c c n h y ê u nước V iộ t N a m L ú c n y ả n h h n g c ủ a c uộ c M i n h T r ị D u y T â n t i ế n g v ọ n g l i c ủ a m ộ t t h ò i đ ã q u a , n g a y c c n h c ả i c c h T r u n g H o a ( K h a n g H ữ u Vi, L n g K h ả i S i ê u ) c ũ n g đ ã l ù i d ầ n v ê p h í a t h ủ c ự u N h v ậ y c c đ i ể m t ự a m c c n h d u y t â n V i ệ t N a m h i đ ầ u t h ế k ỷ XX t r ô n g m o n g v o đ ể d u y t r ì v p h t t r i ể n p h o n g t r o đ ề u k h ô n g đ n g t i n cậy, v t r o n g bối c ả n h t h ì s ự t h ấ t b i k h ô n g t r n h k h ỏ i T t h ự c t i ễ n m r ộ n g liên hệ đ ế n x u ấ t h iệ n vào thời gian n y t r ê n v ũ đ i c h ín h trị V iệ t N a m ngư ời t h a n h n iê n N g u y ễ n T ấ t T h n h (sa u n y N g u y ễ n Ái Q u ố c ) đ ã p h ấ n đ ấ u v ợ t q u a h n c h ê k h ó k h ă n n ê u t r ê n đ ể m r a c o n đ n g c ứ u n c mới, l m ộ t t ấ t y ế u l ịc h s k h ô n g t h ể đ ả o ngược b Những hoạt động Phan Bội C h â u v c h u y ể n b iến tư t d n g c ủ a P h a n Bội C h â u : H ộ i t h ả o đ ã l ầ n lượt đ i v o c c v ấ n để s a u : - Những hoạt động chuyển biến tư tư ng c ủ a Phan C h â u t r ê n đ ấ t N h ậ t , t c ầ u v i ệ n s a n g c ầ u học, t b o đ ộ n g s a n g d u y t â n cải c c h , đ ể c u ố i c ù n g v ẫ n k i ê n t r ì c h ủ t r n g b o đ ộ n g G ắ n l i ề n vối vâ'n đ ề n y m ố i q u a n h ệ g i ữ a P h a n Bội C h â u v P h a n C h â u T rin h , k h c n h a u p hư ng th ứ c giông n h a u m ục t i ê u h o t đ ộ n g Q u a đó, l m r õ t r ê n sở m ộ t sô» đ i ề u k i ệ n k h c n h a u q u ê hương, v ề gia đ ì n h m ph n g thứ c h o t đ ộ n g củ a h a i cụ P h a n 465 Bội có khác buổi đầu, cì thơng n hất với mục tiêu giải phóng dân tộc đường võ trang bạo động Trong hoàn cảnh V iệt Nam hồi đầu th ế kỷ XX, hai hưâng bạo động cải cách bổ sung, hỗ trợ để thúc đẩy phong trào phát triển M ộ t sô b o cáo c ụ t h ể vê p h o n g t r o Đ ô n g D u t i c c đ ị a p h n g N a m Kỳ, Q u ả n g N a m , H ả i P h ò n g , N a m Đ ị n h , T h i B ì n h t r o n g cu ối thê kỷ XIX đầu thê kỷ XX liên hệ với phong trào Duy Tân Đông Kinh nghĩa thục khẳng định thêm thực tiễn lịch sử phong phú độc đáo N h ữ n g ho ạt động hoàng th â n Cường Để trê n đ ấ t N h ậ t làm sán g tỏ sở nhiều tư liệu mới, nhị góp phần đánh giá đắn vai trị ơng phong trào, đồng thời vạch rõ dã tầm quân phiệt N hật Bản đối vói nhân vật - Ảnh hưởng Lương K h ải Siêu đến phong trào cách mạng V iệt Nam hồi đầu th ế kỷ XX trao đổi góp ý kiến với Phan Bội Châu phương thức cách mạng, giới thiệu Phan Bội Châu với sơ' c h í n h k h c h N h ậ t B ả n , g i ú p i n s c h b o t u y ê n t r u y ề n c c h m n g V iệt Nam nước nước Tuy nhiên qua thảo luận làm rõ vai trò dộc lập Phan Bội Châu, thân cụ Phan có vận động tự thân, luôn cố gắng vươn lên để bắt kịp yêu cầu cách m ạng V iệt Nam thời kỳ chuyến biến - Một vấn đề lý t h ú nhà khoa h ọc V iệt Nam Nhật Bản trao đổi ý kiến sôi xác định tên tác giả sách “V iệt Nam vong quốc sử” từ trước xem tác phẩm Phan Bội Châu viết theo gợi ý Lương Khải Siêu, sau Lương Khải Siêu giúp đỡ việc in ấn để gửi tuyên truyền nước nước ngồi Giáo sư Kawam oto Kyníc nhà V iệt Nam học h àng đầu N hật Bản chuyên nghiên cứu Phan Bội Châu báo cáo m ình cho tác giả Việt N a m vong quốc sử Lương K hải Siêu N ghiên cứu văn thấy Phan Bội Châu nặng lối H án văn, khác với văn Lương Khải Siêu sôi động, cuôYi h út m ạnh mẽ người đọc; ông đưa ý kiến cho “V iệt Nam vong quốc sử ” in t r o n g  m b ă n g th ấ t vă n tập v t r o n g  m băn g th ấ t hợp tập c ủ a L n g Khải Siêu mà hồi sinh thời Phan Bội Châu khơng có ý kiến Hội thảo cuối thống ý kiến cần tiếp tục nghiên c ứ u v ấ n đ ề n y , k h a i t h c đôi c h i ế u t h ê m n h i ề u n g u n t l iệ u mới, 466 đưa thêm nhiều chứng lập luận trước tới kết luận cuối c Ý nghĩa ảnh hưởng phong trào Đông Du: Phong trào Đông Du cuối thất bại trước đàn áp q uyết l i ệ t c ủ a đ ê quốíc P h p c ó s ự c â u k ế t c ủ a q u â n p h i ệ t N h ậ t B ả n , n h n g có ý nghĩa to lớn Đây vận động, phong trào cách m n g v o t h ậ p n i ê n đ ầ u t h ê k ỷ XX, t r c h ế t c ủ a m ộ t p h ậ n c ác nhà c h í sĩ V i ệ t N a m đ ã b ắ t đ ầ u c h ị u ả n h h n g m ó i - tức ả n h h n g tư sản - từ bên dội vào, sở tinh thần yêu nước m n h m ẽ đ ã tự đ ặ t c h o m ì n h n h i ệ m v ụ t ì m r a m ộ t c c h t h ứ c m ới, m ộ t c on d n g m i đ ể g iả i p h ó n g d â n tộc k h ỏ i c h t h ự c d â n c ủ a đ ê q u ố c P h p s a u kh i p h o n g trà o c ầ n Vương - p h o n g trào yêu nước đ ấ u t r a n h vũ trang phạm trù phong kiến - hoàn toàn thất bại Đi từ năm 18 p h o n g trào c ầ n Vương tan rã đến V iệt N a m Quang p h ụ c h ộ i r a đời với t ô n c h ỉ m ụ c đ í c h t h n h l ậ p C ộ n g h o d â n q u ố c , v ậ n đ ộ n g c c h m n g h i đ ầ u t h ế k ỷ XX c ủ a n c t a g i ữ v a i t r ò l m v c h nối g i ữ a p h o n g t r o c ũ s a n g p h o n g t r o mới, m ộ t s ự c h u y ể n b i ê n l ê n l i ê n t ụ c t r ê n sở c h ủ n g h ĩ a y ê u n c V i ệ t N a m t r u y ề n thống hùng mạnh Phong trào Đông Du có ảnh hưởng sâu rộng Trong thảo luận từ nguyên nhân bùng nổ phong trào, đánh giá thành tựu hạn ch ế phong trào, từ xác định cụ th ể vị trí phontf trào lịch sử dân tộc thịi kỳ cận đại Qua đưa hệ trực tiếp gián tiếp mà phong trào Đ ông Du tạo ra, tích cực lẫn tiêu cực, chủ động lẫn bị động, chủ quan lẫn khách quan Từ có th ể đặt quan hệ đa chiều hai quốc gia, hai dân tộc V iệt Nam - N hật Bản, tạo nhữ ng tiền đề điều kiện tốt cho mốì quan hệ ngày phát triển Căn vào k ết thu hoạch khoa học đạt k hẳn g định hội thảo tiểu ban (chủ đề: Phong trào Đ ông Du ảnh hưởng với cách m ạng V iệt Nam) thành cơng tốt đẹp, góp phần tạo đà thúc đẩy m ạnh thêm công tác nghiên cứu phong trào Đ ông Du nhà yêu nước Phan Bội Châu, phong trào cách m ạng đặc sắc m ột nhân v ậ t lịch sử k iệt xuất thời kỳ lịch sử cận h iện đại V iệt N am năm đầu th ế kỷ XX 467 NHÒ XUỐT BẢN ĐIỊI HỌC ọ u ố c Gìn HÀ NỘI 16 H àng Chuối - Hai Bà Trưng - Hà Nội Điện thoại: (04) 9714896; (04) 793 6; Fax: (04) 9 E-mail: n x b @ v n u e d u ★ ★ ★ C h ịu t r c h n h iệ m x u ấ t bản: G iám đốc: PHỪNG Q ố c BẢO Tông biên tập: PHẠM THÀNH HƯNG B iê n táp: DƯƠNG PHONG C h ế bản: THU LÊ Sửa bài: PHAN MAI LƯƠNG T r ì n h b y bia: NGUYỄN NGỌC ANH ỌUAN HỆ VĂIN HOÁ, GIÁO DỤC VIỆT NAM ' NHẬT BẢN VÀ 100 NĂM PHONG TRÀO ĐÓNG DU Mã số: K - ĐH06 In 0 cuốn, khổ X cm Xưởng in Tổng cục Cơng nghiệp Quốc phịng S ố xuất bản: - 0 / C X B / - 9/ĐHQGHN, ngày 20/02/2006 Quyết định xuất số: KH/XB In xong nộp lưu chiểu quý II năm 2006 ... kết hội thảo: Quan hệ văn hoá, giáo dục Việt Nam - Nhật Bản 100 năm Phong trào Đông Du - PGS.TS Nguyễn Văn Khánh 42 GS Phan Huy Lê 49 - Phong trào Đơng Du giao lưu vãn hóa Việt- Nhật - - Những... Bội Châu thời kỳ Phong trào Đơng Du: Nhân tài, Dân trí Tổ chức- GS.TS Masaya Shiraishi 55 QUAN HỆ VẢN HOÁ, GIÁO DỤC VIỆT NAM - NHẬT BẢN Quan hệ văn hoá, giáo dục Việt Nam - Nhật Bản hướng tới Akihiko... Kháng 129 Phong trào Đơng Du tiến trình Cách mạng giải phóng dân tộc Việt Nam quan hệ văn hoá, giáo dục Việt Nam - Nhật Bản - PGS.TS Nguyễn Văn Khánh - TS Nguyễn Văn Sửu 141 Vé mối quan hệ, giao