ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN - HỒNG VĂN DŨNG BẢN SẮC ĐƠ THỊ TRONG PHIM “NGƯỜI TÌNH” (JEANJACQUES ANNAUD) VÀ “GÁI NHẢY” (LÊ HOÀNG) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC Chuyên ngành: Lý luận, lịch sử Điện ảnh – Truyền hình HÀ NỘI - 2020 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN - HOÀNG VĂN DŨNG BẢN SẮC ĐƠ THỊ TRONG PHIM “NGƯỜI TÌNH” (JEANJACQUES ANNAUD) VÀ “GÁI NHẢY” (LÊ HOÀNG) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC Chuyên ngành: Lý luận, lịch sử Điện ảnh – Truyền hình Mã số: 8210232.01 Người hướng dẫn khoa học: TS Nguyễn Thị Như Trang HÀ NỘI - 2020 LỜI CAM ĐOAN Tơi xin cam đoan cơng trình nghiên cứu hướng dẫn khoa học TS Nguyễn Thị Như Trang Các số liệu, kết nghiên cứu luận văn trung thực, đảm bảo tính khách quan, khoa học, dựa kết khảo sát thực tế Các số liệu, trích dẫn có nguồn gốc rõ ràng Tác giả luận văn Hồng Văn Dũng MỤC LỤC Lí chọn đề tài Lịch sử vấn đề .6 Phạm vi nghiên cứu, mục đích nghiên cứu 3.1 Phạm vi nghiên cứu 3.2 Mục đích nghiên cứu .7 Phương pháp nghiên cứu .8 Kết cấu luận văn .8 Chương 1: Bản sắc đô thị phim: Những nét khái quát 1.1 Bản sắc đô thị phim: khái niệm mối liên hệ 1.1.1 Khái niệm sắc 1.1.1 Đô thị, sắc đô thị phim 11 1.2 Sài Gòn – Thành phố Hồ Chí Minh từ nhìn lịch sử địa văn hóa 15 1.3 Sài Gịn – Thành phố Hồ Chí Minh từ góc nhìn Điện ảnh 19 Chương 2: Sài Gịn qua góc nhìn người phương Tây: 25 2.1 Sài Gòn cảm thức đối lập 25 2.1.1 Không gian phương Tây lí tính phương Đơng bí ẩn 25 2.1.2 Khu phố Tàu ngột ngạt mối tình cuồng nhiệt 30 2.2 Sài Gịn tiến trình kiến tạo tự mang tính “lai ghép” 35 2.2.1 Từ “lai ghép” điểm nhìn người kể chuyện 35 2.2.2 Sài Gòn tự khả hịa hợp Đơng – Tây 46 Chương 3: Thành phố Hồ Chí Minh 49 3.1 Thành phố Hồ Chí Minh: mảnh ghép đối lập .49 3.2 Thành phố Hồ Chí Minh: đô thị chuyển động 62 KẾT LUẬN 70 TÀI LIỆU THAM KHẢO .73 TIẾNG VIỆT 73 TIẾNG ANH .75 MỞ ĐẦU Lí chọn đề tài Đơ thị khơng gian, hình ảnh tập hợp hệ thống kí hiệu biểu tượng trở trở lại điện ảnh Gắn với thị hình ảnh quốc gia vừa mang tính thực vừa phản chiếu hình dung tưởng tượng, trần thuật số phận cá nhân mảng màu sống Vì tiếp cận với vấn đề đô thị nghệ thuật nói chung điện ảnh nói riêng khơng đem đến tri nhận hình ảnh thực mà kiến giải lớp nghĩa văn hóa, triết lí sống ẩn sâu, diễn ngơn lịch sử- văn hóa kiến tạo Bắt đầu từ thời kỳ thuộc địa, Việt Nam đô thị mang dáng dấp đại Hà Nội, Sài Gịn xuất Đó thị mang kiểu kiến trúc mới, không gian xã hội có biến đổi theo thời kỳ lịch sử, theo biến động trị - xã hội Những hình ảnh thị, đổi thay nó, sắc riêng nghệ thuật điện ảnh ghi lại, lưu giữ theo diễn ngơn, mĩ cảm cách tiếp cận khác Chính người xem hình dung Sài Gịn thành phố Hồ Chí Minh từ góc nhìn khác với cảm thức khác qua phim Sau Đổi mới, Sài Gòn năm tháng cũ tái hiện; thành phố Hồ Chí Minh với nhịp đập sống dựng lên qua góc nhìn, qua ống kính người bên người bên Luận văn khai thác vấn đề nghiên cứu theo hướng nghiên cứu Cùng mảnh đất, nhà làm phim nước nhà làm phim nước phản chiếu cách nhìn gì, khai thác khía cạnh sắc?Cùng mảnh đất, qua thời kì lịch sử, diện mạo biến đổi, thể chế biến đổi sắc có nhiều thay đổi Những thay đổi nhà làm phim nhìn nhận nào? Ở thị nào, đặc biệt đô thị lớn, diện nhập cư dấu ấn họ việc kiến tạo tính thị khơng thể phủ nhận Luận văn đặt trọng tâm vào việc tạo dựng tự hình ảnh động thị qua góc chiếu người nhập cư Chúng tơi, theo lựa chọn khảo sát vấn đề sắc đô thị qua hai phim Người tình (Jean- Jacques Annaud) Gái nhảy (Lê Hồng) Lịch sử vấn đề Hai phim Người tình ( The Lover/L‟Amant) (1992) Gái nhảy sau công chiếu thu hút ý giới báo chí giới nghiên cứu phê bình điện ảnh Trong nhiều giới thiệu hai phim tiếng Anh tiếng Việt mà quan sát báo mạng, hình ảnh Sài Gịn, Thành Phố Hồ Chí Minh nhắc đến, khai thác Chẳng hạn: “Saigon on the Silver Screen – The Lover, 1992”, https://www.historicvietnam.com/the-lover-1992, “Có Sài Gịn đẹp rực rỡ qua thước phim "L‟amant" (Người Tình) bất chấp thời gian”, http://kenh14.vn/co-mot-sai-gon-dep-ruc-ro-qua-tung-thuoc-phimlamant-nguoi-tinh-bat-chap-thoi-gian-20180320005807144.chn, “Vietnam's Gritty Reality on Film”, https://www.worldpress.org/Asia/1118.cfm viết thơng tin đến độc giả hình ảnh cụ thể rõ ràng Sài Gòn, Thành phố HCM dựng lên ảnh Những phân tích sâu hình ảnh thị Sài Gịn Thành phố Hồ Chí Minh đề cập đến số nghiên cứu học giả nước nước ngồi Trong đó, chúng tơi muốn nhắc đến số cơng trình đáng lưu ý như: Do T (2006), “Bargirls and Street Cinderella: women, sex and prostitution in Lê Hoàng‟s commercialfilms”, Asian Studies Review 30, 175–88.; Templer R (1998), Imagining Vietnam The Richmond http://www.richmondreview.co.uk/features/temple01.html Review Features, Những cơng trình nhắc đến hai phim tác phẩm tạo dựng hình ảnh Việt Nam khứ Việt Nam sau Đổi qua hình ảnh thị nét đẹp, phát triển lẫn mặt trái Bài báo có gợi ý gần cho việc tiến hành đề tài nghiên cứu chúng tơi “Outsider and insider views of Saigon/Ho Chi Minh City: The Lover/L‟Amant, Cyclo/Xích lơ, Collective Flat/Chung cu and Bargirls/Gái nhảy” Tess Do Carrie Tarr Chính hai phim Người tình Gái nhảy đặt nghiên cứu Sài Gòn Thành phố Hồ Chí Minh qua phim từ góc nhìn đạo diễn nước ngoài/Việt Kiều đạo diễn nước Tuy nhiên báo dừng lại việc giới thiệu nội dung thông tin bốn phim Chúng luận văn tiếp ý tưởng gợi nghiên cứu Tess Do Carrie Tarr góc nhìn bên bên ngồi với thực thể đô thị qua thời kỳ lịch sử khác Phạm vi nghiên cứu, mục đích nghiên cứu 3.1 Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu luận văn phim Người tình (Jean- Jacques Annaud) 1992 Gái nhảy (Lê Hoàng) 2003 Bộ phim Người tình thực đạo diễn người Pháp Jean- Jacques Annaud, quay Việt Nam Bộ phim Gái nhảy Lê Hoàng đạo diễn, Hãng phim Giải phóng sản xuất Chúng tơi với luận văn đặt giả thiết nghiên cứu: sắc đô thị qua hai phim hai giai đoạn khác đô thị, tập trung vào đối tượng người nhập cư q trình họ hồ nhập, phản chiếu góp phần kiến tạo nên sắc đô thị giai đoạn lịch sử 3.2 Mục đích nghiên cứu Luận văn hướng đến trả lời câu hỏi nghiên cứu sau: - Sài Gịn – TP Hồ Chí Minh diện phim người Việt người nước ngồi? Đặc điểm, sắc văn hóa tái nhấn mạnh hai phim phim Người tình (Jean- Jacques Annaud) 1992 Gái nhảy (Lê Hoàng) 2003 - Những chiến lược trần thuật sử dụng hai phim để tạo nên trần thuật đô thị hai phim? Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp kí hiệu học điện ảnh: Chúng coi phim văn gồm hệ thống kí hiệu kết nối kí hiệu Bản sắc thị “giải mã” thông qua việc thông diễn kí hiệu thị văn hóa kết nối hệ thống ngữ nghĩa kí hiệu - Phương pháp tiếp cận trần thuật học điện ảnh: Trên sở phân tích yếu tố trần thuật, kết nối yếu tố trần thuật phim, luận văn chiến lược trần thuật cách tạo dựng trần thuật đô thị đạo diễn phim Kết cấu luận văn Ngoài Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm chương: Chương 1: Bản sắc đô thị phim: Những nét khái qt Chương 2: Sài Gịn, "nỗi hồi nhớ" góc nhìn người phương Tây Chương 3: Thành phố Hồ Chí Minh, góc đối lập điểm nhìn người bên Chương 1: Bản sắc đô thị phim: Những nét khái quát 1.1 Bản sắc đô thị phim: khái niệm mối liên hệ 1.1.1 Khái niệm sắc Bản sắc/ tính (identity) mơ tả hay nói cách khác khái niệm nói đến tồn sở hữu/ thuộc Bản sắc ln gắn liền với tính chủ thể chứa phạm trù khác biệt Nhưng tính chủ thể gắn với câu hỏi“con người gì” khám phá sắc/căn tính câu hỏi đặt phải “chúng ta nhìn nhận thân người khác nhìn nhận thân nào?” Điều có nghĩa sắc chất, biểu đạt qua kí hiệu thị hiếu, niềm tin, thái độ phong cách sống Bản sắc vừa mang tính cá nhân vừa mang tính xã hội, chứa điểm chung với cá thể /đối tượng khác vừa có điểm khác biệt Bản sắc vừa mang tính cố định vừa có biến đổi sắc nhìn từ hai góc độ thể luận kiến tạo luận Từ góc độ thể luận, sắc “tồn hạt nhân tơi mang tính phổ qt mãi” [1; tr 299] Khi sắc gắn với khái niệm chất Vì thế, số trường hợp người ta nói đến chất cố định phạm trù nữ tính, nam tính, người Châu Á, hay trẻ em vị thành niên phạm trù xã hội khác Từ góc độ kiến tạo luận, nhà nghiên cứu Giddens cho sắc tập hợp tính trạng mà sở hữu Bản sắc mà có, khơng phải thực thể hay vật mà ra.[dẫn theo 1, 300] Thay vào sắc phương thức tư thân Điều tư thân hồn tồn thay đổi theo hồn cảnh, thời gian khơng gian Do Giddens miêu tả sắc “cơng cuộc” Hay nói cách khác sắc q trình, q trình đa chiều biến đổi thường xuyên tương tác cá nhân với cá nhân, nhóm, va chạm xã hội tương tác cộng đồng Vậy sắc hình thành theo chế nào? Bản sắc trước hết liên quan đặc biệt tới tiến trình thời gian, phụ thuộc vào khơng gian thời gian Khái niệm sắc chứa đựng quan niệm tiếp diễn biến đổi mà khơng tạo nên xung đột ln đặt mối quan hệ “cái tôi” “kẻ khác”, tương tác yếu tố chủ quan khách quan Các yếu tố khách quan miêu tả đặc tính tất thành viên thuộc đơn vị sắc thuộc xã hội chia sẻ chẳng hạn biểu tượng, huyền thoại, ngôn ngữ, tôn giáo, tộc người, địa lý, lối sống, lịch sử chung, giá trị, truyền thống Yếu tố chủ quan sắc xã hội hiểu dấu hiệu có liên quan đến phạm vi mà q trình chủ quan hóa đối tượng khách quan thu Sự tri nhận ý thức chủ thể đóng vai trị quan trọng trình kiến tạo sắc dân tộc Thứ hai, sắc xã hội văn hóa nhóm thành hai phạm trù: sắc “được thừa nhận” sắc “thu được” Gia đình, nhóm tộc người, xã hội, cộng đồng, dân tộc văn minh sắc “thừa nhận” tạo bên trình xã hội hóa Bản sắc lựa chọn ý định tự cá nhân sắc “thu được” Cái “thừa nhận” “thu được” ln q trình tương tác phức tạp, có trùng khít có có độ chênh định Vì khảo sát sắc/căn tính đối tượng cần đặt bối cảnh rộng bối cảnh hẹp, chi phối quy định yếu tố coi cố định, tảng tính chủ quan, khác biệt biến đổi chủ thể tiếp nhận, ý thức cá nhân Liên quan đến ý thức cá nhân, nhà nghiên cứú Smith hay Ericson nhấn mạnh đến yếu tố: giới, phạm trù lãnh thổ (vùng, địa phương), tầng lớp xã hội sắc tôn giáo-tộc người Sự tương tác tổng hợp yếu tố nhìn bối cảnh văn hố xã hội, lịch sử, địa văn hoá cần đề cập đến nghiên cứu sắc [dẫn theo 1, 298] 10 sẵn giấy Cơ tự nói lên tiếng nói thân phận Cơ nói lên khát vọng sống, khát vọng hạnh phúc mình, tất gái nhảy Lúc đây, Hạnh nói đau đớn, nói nước mắt, nói bi kịch sau vụ tai nạn biết nhiễm HIV- AIDS tiếng nói đầy thuyết phục người phụ nữ Lần chuỗi tự phim, cô gái nhảy trực tiếp kể đời mình, nói lên tiếng nói, nỗi lịng thực mà khơng phải cô gái nhảy bị chế định người đàn ông, cô gái nhảy quan sát từ góc nhìn khác nhau, qua diễn ngôn nhà khoa học hay nhà báo hay người nắm giữ pháp luật Họ phát ngơn thân mình, tự tạo dựng diễn ngơn thân mình, diễn ngôn người lâu bị coi người đáy xã hội, người buông thả số phận mình, khơng mưu cầu đến hạnh phúc Độ vang câu nói “tơi muốn sống” Hạnh gần xoá cảm giác lấn át tiếng nói nam quyền tạo cảnh phía Như với cảnh quay cách tạo dựng nhân vật, tạo dựng bối cảnh, tạo dựng diễn tiến tự sự, Lê Hoàng đưa hình ảnh thực tế đời sống thị q trình tồn cầu hố, phát triển kinh tế thị trường Ở đó, phạm trù đối lập diện: đẹp bạo lực, nguy hiểm hội, bi kịch hi vọng, nét nhân văn, tiến suy thoái đạo đức Sự đối lập cho thấy đạo diễn khơng quan sát cung cấp thực chiều Con người sống phản chiếu từ nhiều góc nhìn khác nhau, nhiều chiều kích khác Vì thở tại, hình ảnh thị đương đại với nhiều góc cạnh khác tái thu hút người xem 3.2 Thành phố Hồ Chí Minh: thị chuyển động Nếu Người tình “văn bản” tái thị theo kí ức nỗ lực “hiện hố” kí ức Gái nhảy lại “văn bản” theo sát “hiện tại” thị Vì chuyển động đô thị cố gắng “thu” “ghi” qua hoạt động 62 người, qua luồng chuyển động kiện, bối cảnh giao thông, thương mại Thành phố Hồ Chí Minh miêu tả văn phim thành phố năm 90 kỉ XX, chế thị trường ăn sâu vào đời sống đô thị khiến cho mặt đời sống kinh tế xã hội có nhiều biến chuyển Đặc biệt, nhịp sống trở nên hối đô thị lớn Nhịp chuyển động thị Lê Hồng diễn tả kí hiệu điện ảnh, âm thanh, cách chuyển cảnh, thay đổi góc quay điểm nhìn trần thuật Vì vậy, cốt truyện kể số phận vũ nữ dịng chảy trần thuật kí hiệu điện ảnh cho ta cảm nhận hình ảnh thành phố nhịp vận động liên tục Ngay sau cảnh ồn ào, náo nhiệt vũ trường – dấu hiệu rõ rệt xã hội phương Đông chịu ảnh hưởng xâm nhập văn hoá phương Tây, cảnh phim chuyển sang hình ảnh nhà máy in báo với hình ảnh máy móc dây chuyền, âm ồn ã máy móc xuất dãy dài tờ báo in Theo bước chân vội vã nhà báo Sương, camera thu lại tồn cảnh tồn soạn báo với bàn làm việc ngổn ngang giấy tờ, máy tính nhiều thiết bị khác phục vụ cho cơng việc báo chí Nhịp độ làm việc khung cảnh bận rộn giới làm báo chuyển tải cảnh phim Cách chuyển cảnh từ đầu phim tạo ấn tượng thành phố đại, trình phát triển, hồ nhập vào xu tồn cầu hố Guồng quay xã hội công nghiệp giới giải trí kiểu phương Tây diện rõ ràng thành phố Nó địi hỏi người phải thích ứng, phải nhạy bén, người vào thử thách nghiệt ngã Vì thế, Sương phải thay đổi cách viết báo cách viết cũ cô vốn trọng quan sát miêu tả bên mà chưa éo le, phức tạp đằng sau hào nhoáng nhộn nhịp đời sống vũ trường Cũng nên gái Hạnh – người vốn sinh miền quê, học hành, “nhập cư” vào thành phố này, có lúc bị lố mắt dịng chảy vẻ hào nhống thành phố nên bị vào vòng quay kim tiền, làm nghề vũ 63 nữ, trở thành công cụ kiếm tiền cho tay má mì Vịng quay người vào dòng chảy bất tận có lúc thức tỉnh người để họ tự nhận bi kịch Lao vào vịng xoáy kiếm tiền, sống ngập ngụa ồn ã vội vàng thành phố này, trải nghiệm hết đau đớn thân phận gái làm vũ nữ, Hạnh có lúc phải dừng lại, nhìn lại nói lên trải nghiệm vịng xốy Đó tiếng nói cất lên từ suy nghĩ sâu kín nhất, đau đớn tiếng nói khát khao sống, trở lại với tính thực mình: tính người sinh từ nông thôn, chân chất hồn hậu, vươn lên thành phố với tư cách người đàng hoàng, đứng đắn, học, làm việc, sống với hạnh phúc giản dị Đời sống thị hình ảnh khiến người ta khao khát, muốn “thuộc về”, phép thử nghiệt ngã, đầy trải nghiệm khó khăn nước mắt với nhiều số phận đời Nhịp vận động thành phố chuyển tải qua dịng chảy xe cộ, phương tiện giao thơng, hoạt động người đường phố Sau cảnh vũ trường “không ngủ”, không yên tĩnh Sài Gòn đêm rộn ràng với nhiều phương tiện giao thông, với ánh đèn sáng đường Máy quáy bắt lấy lúc nhiều sáng phát từ đèn tròn xe gắn máy Cùng với âm tiếng xe phương tiện công cộng Tất diễn tả thành phố ồn náo nhiệt đêm Bên cạnh đó, lọt vào góc máy khơng có cảnh đường phố mà biển hiệu nhãn hàng lớn giới JVC, Panasonic… Tất báo hiệu vận động mặt kinh tế, thương mại theo xu hướng tồn cầu hố, kinh tế động theo chế thị trường định hình rõ rệt Khi quay cảnh đường phố vào ban ngày, Lê Hồng ekip làm phim cịn dùng góc quay cao tồn cảnh để bao qt chuyển động phố xá Âm lúc âm ôto xe máy, tiếng động tiếng còi Nhịp độ vận động cảnh nhanh, từ hình ảnh đường phố rộng khu trung 64 tâm, qua ngã tư, chuyển nhanh sang hẻm ngoằn ngèo, từ rộng rãi hào nhoáng phố xá chuyển sang chật chội, bối, lụp xụp ngõ nơi phố trọ cô gái Bên cạnh đô thị với trung tâm thương mại cịn có thành phố Hồ Chí Minh chuyển động khơng với phương tiện xe cộ ồn ã mà cịn hình ảnh người lao động, người bán hàng rong buổi đêm, sạp bán trái người lao động hai bên đường Đó chuyển động thực đời sống thực lịng thị vừa hào nhống, vừa đà thịnh vượng vừa có chuyển động mưu sinh, lam lũ nghèo đói Sự diện hai dịng chuyển động hai dịng đối lưu khiến cho trần thuật thị Lê Hồng mang màu sắc thực, mang thở đời sống đương đại, đầy xáo trộn thử thách thân phận người Cảnh thay đổi liên tục Lê Hồng khơng tạo chuỗi cảnh liên hồn vũ nữ vốn nhân vật tự Sự chuyển đổi cảnh phim đọc logic liên kết phương diện khác đời sống đô thị Từ cảnh vũ trường, trần thuật chuyển sang cảnh tồ soạn báo, cảnh Sài Gịn đêm, cảnh bạo lực cô vũ nữ với nhà báo đóng giả vũ nữ, cảnh hội thảo quốc tế đông đúc, cảnh nhà trọ vũ nữ… Sự chuyển đổi cảnh cách lật mảnh ghép để tạo nên hình dung đô thị chuyển động phương diện/chiều kích: kinh tế, văn hố, xã hội, theo nhiều chiều, nhiều góc: góc cao/ hào nhống, góc thấp/thơ ráp Từ Sài Gịn, khơng gian có chuyển đổi sang thành phố biển Vũng Tàu Không gian mở rộng “màu sắc”, tính chất chuyển động thị dường khơng có thay đổi, nới lỏng hay hỗn nhịp Đó nối dài chuyển động, đổi thay thời buổi kinh tế thị trường với thị Các nhân vật vồn tồn đời sống thị Sài Gịn tiếp tục chuỗi ngày, công việc, nhịp sống logic tồn họ Vũng Tàu Vì người xem không nhận thấy đứt gãy khơng gian Chính Vũng Tàu số phận nhân vật, số phận người 65 lao vào vịng xốy diễn Sài Gịn xác định cách rõ ràng Hoa có phút giây trở với hình ảnh nữ sinh nghĩa chết hình ảnh cô nữ sinh với áo dài trắng tinh khôi kín đáo, y phục gái nhảy, hở hang, khiêu gợi cá tính khơng cịn lại chết trạng thái vật vã sốc thuốc, chết cảm thức đau đớn nhận đời chấm dứt từ lâu rồi, từ biết bị HIV- AIDS Hạnh cảm nhận tình cảm người đàn ơng Việt Kiều – “khách” cô chuyến “công tác” Vũng Tàu Nhưng Hạnh người chứng kiến chết tức tưởi, đau đớn Hoa để ngấm sâu nỗi đau, uất hận thân phận mình, để trở Sài Gịn, Hạnh phải tìm Má mì để trả thù Đồn vũ nữ “khách” thực thoả thuận trở lại Sài Gịn Những kiện hình ảnh xác nhận rằng, Vũng Tàu nối dài không gian thị Sài Gịn, Vũng Tàu “giữ” cho người đọc cảm thức chuyển động không ngừng thị Sài Gịn Nhịp chuyển động thị đan xen giới cám dỗ giới nhân văn, vào số phận để họ nhận ranh giới hai giới, để họ phải chấp nhận chọn lựa Đơ thị vào số phận nghiệt ngã đưa đáp án cho số phận chọn lựa sai lầm Sự nối dài không gian Vũng Tàu với khơng gian Sài Gịn mạch liên tục diện kết cục thân phận Hoa dãy kí hiệu nhấn mạnh ý nghĩa Sự chuyển đổi liên tục kiểu âm mảng màu sáng tối cách tạo kí hiệu vận động, chuyển đổi trạng thái thị Sài Gịn biết đến với màu lấp lánh ánh điện từ cửa hiệu, biển hiệu, ánh đèn xe buổi tối, với ánh sáng chan hoà đầy nắng ngày làm việc khoảng không gian rộng đường phố với ánh sáng nhờ nhờ, lờ mờ, tối xen sáng nơi phố trọ, nơi phòng giam đồn cảnh sát Sài Gòn náo nhiệt âm thu thực từ đường phố - đặc biệt tiếng xe gắn máy tạo cảm giác 66 chuyển động liên tục hối đường, ồn ã có cảm giác hỗn loạn tiếng nhạc xập xình, chói tai nơi vũ trường tĩnh lặng, n tĩnh ngơi nhà sơng Sài Gịn bà dì Hạnh – nơi Hạnh trở sau hoảng sợ, sau hận thù để biết thơng tin ỏi mẹ, để nghe lời ấm áp, nhân hậu, bao dung nhiều hi vọng từ dì Hai lần phim, Hạnh trở nơi – không gian yên tĩnh, tổ ấm thân thương, bình yên Hạnh Sài Gịn Lần khơng gian xuất điểm đến Hạnh sau quãng bơi dài sơng Sài Gịn hãm hiếp tập thể nhóm đàn ơng Tây Việt tàu Lần Hạnh nhận sợi dây chuyền có hình lúc ba tuổi mà mẹ gửi biết ỏi tin tức mẹ Campuchia Kể từ Hạnh đeo sợi dây chuyền kỉ vật bình n tuổi thơ, sợi dây nối liền tình cảm mẹ Lần thứ hai Hạnh quay sau rạch cổ tên Má mì để trả thù cho Hoa để xả tức giận bị xã hội đen truy tìm riết để nói với dì dường hạnh phúc đến gần với Ngơi nhà đó, người dì chốn bình n Sài Gịn đơng đúc chuyển động liên tục mà Hạnh tìm Âm nhạc giới truyện kể sử dụng để chuyển tải tâm trạng, trạng thái nhân vật theo trạng thái thị Khi Hoa gào khóc xin thuốc khu trọ vũ nữ, âm nhạc lên, thứ nhạc đầy kịch tính, dồn dập Khi má đưa thuốc cho Hoa, nốt nhạc vang lên chậm rãi, réo rắt theo nhịp hít bừng tỉnh Hoa nốt nhạc tiếng cầu hồn cho số phận Hoa Khi Hạnh khỏi đám đàn ơng hãn tàu, nhảy xuống sơng bơi phía nhà dì, âm nhạc lên, nhẹ nhàng thư giãn tương hợp với không gian sông nước mênh mông, lấp lánh ánh sáng hình ảnh vũ nữ bơi sải bơi khoẻ khoắn, mềm maị sau phút khủng khiếp Trong cảnh Hoa ngồi với Đạt – ba vị khách đoàn khách mà Má kiếm được, Hoa đốt cháy đồng USD mà Đạt đưa 67 cho, mê man điếu thuốc đốt môi, tiếng nhạc vang lên ma mị, bí ẩn đầy thách thức trạng thái Hoa lúc Tiền thứ Hoa cần để có thuốc giải toả nghiện thứ phù phiếm vô nghĩa với cô Ngay cảnh này, với tiếng nhạc vang lên người xem nhìn thấy cô gái bất chấp, cô gái với suy nghĩ bí ẩn khó giải thích, kẻ cần tiền đến cực sẵn sàng đốt đồng tiền đốt phù phiếm, vơ nghĩa đời Âm nhạc lại vang lên chậm rãi cuộn xiết nhói vào tim người xem Hoa nằm bãi biển hút thuốc để qua nghiện cịn người đàn ơng thay thoả mãn thân xác cô Khi đứa trẻ xuất bãi biển, âm nhạc đổi sang trạng thái nhẹ nhàng nhẹ nhõm Ngay sau cảnh Hạnh tắm, âm nhạc xuất gột rửa, dịu nhẹ tĩnh tâm Đó giây phút êm đềm người vũ nữ, giây phút gột rửa thô ráp sống mưu sinh Trên bãi biển, Hoa mặc áo dài đùa vui với lũ trẻ, âm nhạc vang lên, vui vẻ, thoát tâm trạng Hoa lúc – tâm trạng người quên thân phận vũ nữ, nghiện để hoá thân thành thiếu nữ sáng tuổi mười bảy Âm nhạc vang lên Hoa bắt đầu chích thuốc phịng khách sạn, lúc đầu kịch tính, gay cấn, khiến người xem thấy vừa đau xót vừa hãi hùng sau chậm rãi chậm rãi, buồn buồn nốt nhẹ nhàng, thản xuất hình ảnh thi thể Hoa áo dài đưa ghép nối với hình ảnh đứa trẻ áo trắng hồn nhiên múa hát Đó bi kịch giải thoát cho đau đớn, buồn phiền, hận thù đơn tận sâu đáy lịng Hoa Những nốt nhạc đầy gay cấn hồi hộp lại lần xuất cảnh Hạnh Ngọc “xử” Má mì để trả thù cho Hoa Sự kết hợp loại ánh sáng, âm âm nhạc tạo ấn tượng chuyển động Sài Gòn mặt sáng mặt tối, ồn ã yên bình, chuyển động vội vã khát vọng hướng tới không gian – giới bình yên, yên tĩnh 68 Tiểu kết: Với hai luận điểm tương ứng với hai đặc điểm, trạng thái thành phố Hồ Chí Minh khúc xạ biểu thị Gái nhảy, thấy chuyển động hàm chứa trạng thái đối lập tương tác mảng ghép đối lập tạo nên chuyển động định Sự diện trạng thái đối lập cho thấy thực đô thị phản chiếu chân thực, nhìn khơng né tránh mảng tối, mặt trái đời sống đô thị thể Với thị hội nhập vào q trình tồn cầu hố, phát triển theo chiều hướng kinh tế thị trường, trạng thái đối lập (sáng – tối, giàu – nghèo,…) chuyển động không ngừng tất phương diện (kinh tế, xã hội, đời sống cá nhân) dường điều tất yếu Điều quan trọng đối lập, chuyển động không phá vỡ khơng xố bỏ định hướng, khao khát mà người cá nhân xã hội hướng đến – đời sống trạng thái, cảm xúc hành động mang tính nhân văn, để tìm giải pháp hoá giải đau khổ, bấp bênh đời sống đương đại 69 KẾT LUẬN Sài Gòn – Thành phố Hồ Chí Minh thị hình thành tầng văn hóa Nam Bộ trải qua thay đổi với thay đổi lịch sử dân tộc nói chung lịch sử vùng miền nói riêng Bản sắc thị nhìn từ góc độ thể luận góc độ kiến tạo luận Điện ảnh câu chuyện, góc quay, điểm nhìn phản chiếu hình ảnh Sài Gịn hai góc độ Người tình Gái nhảy lấy bối cảnh Sài Gịn – Thành phố Hồ Chí Minh để “dệt” lên tự sự, câu chuyện cung cấp cho người xem hình ảnh Sài Gịn thời thuộc địa hình ảnh Thành Phố Hồ Chí Minh thời điểm sau Đổi mới, chế thị trường bắt đầu định hình rõ nét, thị hồ nhịp vào q trình tồn cầu hố Người tình đạo diễn người Pháp tạo dựng; Người tình tự kể lại nhà văn người Pháp, kể chuyện tình bà với người đàn ơng người Hoa mảnh đất Sài Gịn Điều có nghĩa Sài Gòn khúc chiếu, tái từ mắt người bên ngồi, từ góc nhìn bên ngồi Song trải 70 nghiệm gái Pháp đồng thời người kể chuyện lại kéo cảm thức “bên ngồi” vào cảm thức nếm trải thực sự, cảm thức câu chuyện “bên trong”, kéo người xem vào giới cảm xúc có thực Gái nhảy Lê Hồng đạo diễn, đó, hình ảnh Sài Gịn đương đại từ góc nhìn người “đứng trong”, “đứng giữa” bối cảnh thị thở tại, cảm thức đô thị tồn tại, chuyển động chuyển đến người đọc thước phim Người tình tạo dựng Sài Gịn gắn liền với câu chuyện người nhập cư Gái nhảy tự đô thị người địa nhập cư, số phận dấu ấn người nhập cư dường rõ rệt Cả hai phim khơng mà khơng cung cấp nhìn sắc thị Bởi vùng đất Nam Bộ, cư dân đô thị phần lớn người nhập cư, người từ vùng đất khác, đến đây, bị vào dịng chảy đời sống thị, họ trở thành phần sắc đô thị Như đặc trưng đô thị mà nhấn mạnh từ đầu, trạng thái đơí lập ln diện thị biểu bề mặt bên hay chiều sâu bên đời sống Dù tái hiện, miêu tả, tạo dựng hình ảnh Sài Gịn – Thành phố Hồ Chí Minh hai thời đoạn khác nhau, dù khơng khí, nhịp đập thị hai thời đoạn khơng giống – nhịp đập chậm rãi Người tình nhịp đập nhanh Gái nhảy Annaud Lê Hồng cho người đọc nhìn thấy biểu trạng thái đối lập tồn đặc điểm bật thị Người tình cho người đọc thấy Sài Gòn hàm chưá hai trạng thái phương Tây lí tính phương Đơng bí ẩn từ cảnh quay câu chuyện kể liên quan đến hai nhân vật Gái nhảy tạo dựng hình ảnh thị đà phát triển kinh tế thị trường với mảng màu sáng tối, với mặt trái xã hội đồng tiền cảm thức, hành động 71 hướng đến tính nhân văn Nhưng đối lập Người tình ln hàm chứa gắn kết với trạng thái lai ghép, để tạo nên đô thị phương Đông mang màu sắc phương Tây, tạo nên khả hồ hợp Đơng – Tây thực thể thị đối lập Gái nhảy gắn kết đặt trạng thái chuyển động đô thị, chuyển động kéo theo bi kịch chuyển động thức tỉnh người, khiến cho họ sau vào dịng chảy thị phải định hình trạng thái tồn với cảm thức hành động nhân văn Để tạo dựng “văn bản” thị Sài Gịn thành phố Hồ Chí Minh, hai đạo diễn hai phim hướng đến kiến tạo mang lưới thủ pháp trần thuật điện ảnh mang đặc trưng riêng Người tình sử dụng phương thức trần thuật kể lại, hồi cố cố gắng đẩy qúa khứ đến gần với tại, hoá khứ Anauld khai thác tơí đa khả lai ghép voice – over, lai ghép giọng, lai ghép kể, lai ghép để người xem hai dịng khứ Sự kết hợp cận cảnh trung cảnh, đặc biệt diện cận cảnh cách tạo ấn tượng diễn trạng thái nhân vật, diện trực tiếp nhân vật bối cảnh thị lúc Trần thuật Gái nhảy Lê Hoàng kết hợp liên tục thay đổi liên tục đan xen vào màu sắc, hình ảnh âm thanh, kết hợp cảnh quay cao quay cận cảnh, hỗ trợ âm nhạc ngồi truyện kể để kéo người xem vào dịng chảy chuyển động không ngừng, ồn ã đô thị thời kì mở cửa, có bi kịch có khát khao thay đổi trạng thái tồn mình, khát khao hố giải bi kịch để có trạng thái bình n 72 TÀI LIỆU THAM KHẢO TIẾNG VIỆT Baker, Chris (2011), Nghiên c u Văn h á, Đặng Tuyết Anh dich, Nguyễn Thị Hiền Đồn Thị Tuyến hiệu đính, Nhà xuất Văn hố Thơng tin Bordwell, David; Thompson Kristin (2013), Nghệ thuật điện ảnh, Nhiều người dịch, Phan Đăng Di Trần Hinh hiệu đính, NXB Thế giới Buckland, Warren (2011), Nghiên c u phi , Phạm Ninh Giang dịch, Phạm Xuân Thạch hiệu đính, Nhà xuất Tri thức Corrigan, Timothy (2011), Hướng dẫn viết v phi , Đặng Nam Thắng dịch, Phạm Xuân Thạch hiệu đính, Nhà xuất Tri thức Trần Đức Cường (chủ biên) (2015), Lịch sử hình thành phát tri n vùng đất Na Bộ (từ khởi thuỷ đến nă 1945), Nhà xuất Khoa học Xã hội 73 Tô Châu (2015) “Sự đời tiểu thuyết lừng danh 'L'amante'” https://news.zing.vn/su-ra-doi-cua-cuon-tieu-thuyet-lung-danh-lamante-post605491.html, Truy cập 25.6.2020 Trịnh Hoài Đức (2006), Gia Định thành thơng chí (tái lần thứ nhất), Nxb Tổng hợp Đồng Nai Nguyễn Hằng (2007) “Ám ảnh” đọc… “Người tình”, https://dantri.com.vn/giai-tri/am-anh-khi-docnguoi-tinh1191488896.htm, truy cập 25.5 2020 Nguyễn Đức Hiệp (2018), Sài Gòn Chợ Lớn Ký c đô thị c n người, Nhà xuất văn hoá – văn nghệ 10 Nguyễn Đức Hiệp (2018), Sài Gòn Chợ Lớn – Qua nh ng tư iệu quý trước 1945, Nhà xuất văn hoá – văn nghệ 11 Nguyễn Đức Hiệp (2019), Sài Gòn Chợ Lớn: Đời sống xã hội trị qua tư iệu bá chí (1925-1945), Nhà Xuất Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh 12 Lý Tùng Hiếu (2015), “Mơi trường văn hoá diện mạo văn hoá Nam Bộ”, Tạp chí phát tri n Kh a học Công nghệ, Tập 18 số X4, tr.61-76 13 Lotman, Yu (2007), “Ký hiệu học mỹ học điện ảnh”, Bạch Bích dịch từ tiếng Pháp, in Ký hiệu học nghệ thuật s n khấu điện ảnh, Viện Nghệ thuật lưu trữ điện ảnh Việt Nam, Hà Nội 14 Lotman, Yu (2014), Kí hiệu học văn h á, Lã Nguyên, Đỗ Hải Phong, Trần Đình Sử dịch, Nhà xuất Đại học Quốc gia Hà Nội 15 Jahn, Manfred, Nhập ơn ph n tích phi the trần thuật học, Nguyễn Thị Như Trang dịch từ tiếng Anh, M.Jahn: A Guide Narratological Film Analysis.Poems, Plays, and Prose: A Guide to the Theory of 74 Literary Genres, Công bố :2-8-2003, phiên 1.7, Nguồn: http://www.uni-koeln, Tài liệu lưu hành nội 16 Nguyễn Ngọc (2014) “Mối tình nguyên mẫu tác giả tiểu thuyết Người tình http://kenh14.vn/co-mot-sai-gon-dep-ruc-ro-qua-tung- thuoc-phim-lamant-nguoi-tinh-bat-chap-thoi-gian20180320005807144.chn, Truy cập 29.7.2020 17 Trần Ngọc Khánh (2019), Văn h đô thị, Nhà xuất Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh 18 Vương Hồng Sển (1885), Sài Gòn nă xưa, Nhà xuất Thành Phố Hồ Chí Minh 19 Nguyễn Hữu Sơn (tuyển chọn, giới thiệu) (2007), “Du kí Việt Nam”, Tạp chí Na Ph ng 191 - 1934, tập II, Nxb Trẻ, TPHCM 20 Thùy Tiên (2018), C ột Sài Gòn đẹp rực rỡ qua thước phi "L’amant" (Người tình) bất chấp thời gian, http://kenh14.vn/co-motsai-gon-dep-ruc-ro-qua-tung-thuoc-phim-lamant-nguoi-tinh-bat-chapthoi-gian-20180320005807144.chn, Truy cập 28.7.2020 21 Võ Thị Thanh Tùng (2013), “Tính cách người Nam Bộ - Dấu ấn đặc sắc du ký người Nam Bộ nửa đầu kỉ XX”, Tạp chí Kh a học Đại học Sư phạ , Số 44, tr.138 -146 TIẾNG ANH 22 Baker, Chris (2004), The SAGE Dictionary of Cultural Studies, SAGE Publications Ltd 23 Doling, Tim (2014), “Saigon on the Silver Screen – The Lover (1992)”,https://www.historicvietnam.com/the-lover-1992/, 22.7.2020 75 access 24 Do, Tess and Tarr, Carrie (2008), “Outsider and insider views of Saigon/Ho Chi Minh City: The L ver L’A ant, Cyclo/Xich lô, C ective F at Chung cư and Bargir s Gái nhảy”, Tropical Geography, Volume 29, Issue 1, pp.55-67 25 Do T (2006), “Bargirls and Street Cinderella: women, sex and prostitution in Lê Hoàng‟s commercial films”, Asian Studies Review 30, 175–88 26 Hansen, Miriam (1999), “The Mass Production of the Senses: Classical Cinema as Vernacular Modernism”, Modernism/Modernity 6.2, pp 59– 77 27 Kracauer, Siegfried (1997), Theory of Film: The Redemption of Physical Reality, Princeton, NJ: Princeton University Press 28 Mulve, Laura (1989), Visual and Other Pleasures, (Theories of Representation and Difference), Palgrave Macmillan 29.Templer R (1998), Imagining Vietnam The Richmond Review Features, http://www.richmondreview.co.uk/features/temple01.html, access 20.7.2020 76 ... HỘI VÀ NHÂN VĂN - HỒNG VĂN DŨNG BẢN SẮC ĐƠ THỊ TRONG PHIM “NGƯỜI TÌNH” (JEANJACQUES ANNAUD) VÀ “GÁI NHẢY” (LÊ HOÀNG) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC Chuyên ngành: Lý luận, ... cấu luận văn .8 Chương 1: Bản sắc đô thị phim: Những nét khái quát 1.1 Bản sắc đô thị phim: khái niệm mối liên hệ 1.1.1 Khái niệm sắc 1.1.1 Đô thị, sắc đô thị phim. .. nghiên cứu luận văn phim Người tình (Jean- Jacques Annaud) 1992 Gái nhảy (Lê Hoàng) 2003 Bộ phim Người tình thực đạo diễn người Pháp Jean- Jacques Annaud, quay Việt Nam Bộ phim Gái nhảy Lê Hoàng